Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych strefach

Alina Piątyszek-Pych*
Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych
strefach ekonomicznych w Polsce
Wstęp
W odpowiedzi na współczesne tendencje globalizacyjne, gospodarka i społeczności regionalne stanęły przed koniecznością rywalizacji w wymiarze międzynarodowym. Aby sprostać temu wyzwaniu, regiony zmuszone są do ustawicznego umacniania i rozwijania swoich zdolności konkurencyjnych oraz do
podnoszenia poziomu konkurencyjności. Regiony i ich rozwój poddane są regułom gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji [Klasik, 2006, s. 18]. Mechanizm wolnego rynku ma jednak wiele ograniczeń, co w konsekwencji doprowadza do występowania tzw. zawodności rynku, których przykładem są znaczące
różnice w rozwoju regionalnym będące przesłanką dopuszczającą interwencję
państwa w ramach polityki regionalnej. Jedną z form interwencjonizmu państwowego w Polsce są specjalne strefy ekonomiczne (SSE) [Ambroziak, 2009,
s. 9]. Strefy są instrumentem rządowej polityki regionalnej, a ich działalność ma
na celu wsparcie rozwoju regionów słabiej rozwiniętych. Jedną z koncepcji, na
jakich opiera się obecnie działalność SSE w Polsce jest rozwój klastrów. Koncepcja gron stanowi nowy sposób kreowania konkurencyjności przedsiębiorstw
i regionów. Układ branżowy inwestorów w poszczególnych strefach w Polsce
wskazuje na postępującą specjalizację, która może być zalążkiem klastrów sektorowych. Rozwój gron na obszarze SSE może stać się czynnikiem dynamizującym działalność gospodarczą w strefach oraz zapewnić długookresowe korzyści dla funkcjonujących w ich ramach przedsiębiorstw, co w konsekwencji przełoży się na wzrost konkurencyjności i innowacyjności regionów.
Celem artykułu jest przedstawienie czynników warunkujących powstanie
i rozwój klastrów w polskich SSE. W artykule omówione zostaną teoretyczne
zagadnienia związane z problematyką regionu, polityki regionalnej, klastrów
oraz powstaniem i funkcjonowaniem specjalnych stref ekonomicznych. W dalszej części artykułu dokonana zostanie charakterystyka polskich stref ekonomicznych oraz przedstawione zostaną efekty ich funkcjonowania, w kontekście
ich wpływu na powstanie i rozwój klastrów. W celu przedstawienia zmian
i efektów funkcjonowania SSE wykorzystano przede wszystkim polskie akty
prawne oraz raporty przygotowywane przez Ministerstwo Gospodarki zawierające informacje o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych.
*
Mgr, Zakład Mikroekonomii i Polityki Społecznej, Wydział Ekonomii i Zarządzania,
Uniwersytet Zielonogórski, [email protected]
100
Alina Piątyszek-Pych
1. Teoretyczne zagadnienia związane z polityką i rozwojem regionalnym
Termin region wywodzi się od łacińskiego słowa regio, co oznacza okolicę, obszar, krainę lub dzielnicę. Według B. Mayera region ekonomiczny to
spójny wewnętrznie i zwarty przestrzennie obszar stanowiący kompleks o określonym profilu gospodarczym, będący częścią większego (powiązanego z innymi) terytorium [Meyer, 1999, s. 115]. Ze względu na różnice warunków geograficzno-przyrodniczych, czynników historycznych oraz społecznoekonomicznych, regiony charakteryzują się różnym poziomem rozwoju oraz
sytuacji gospodarczej. Dlatego też, władze państwowe oraz lokalne i regionalne
organy władzy podejmują działania mające na celu oddziaływanie na strukturę
przestrzenną i terytorialną gospodarki. Działania te wchodzą w zakres polityki
regionalnej, której głównym celem jest rozwój lokalny i regionalny (stąd określenie polityka rozwoju regionalnego) Pod pojęciem rozwoju regionalnego rozumie się wzrost potencjału gospodarczego regionu, pociągającego za sobą
trwałą poprawę standardów życia mieszkańców regionu i wzrost jego konkurencyjności [Kundera, Szmyt, 2008, s. 93]. Pojęciem zbliżonym do rozwoju
regionalnego jest rozwój lokalny. Różnica polega na tym, że rozwój regionalny
dotyczy większych jednostek terytorialnych (województwa) natomiast rozwój
lokalny dotyczy jednostek mniejszych, tj. powiatów i gmin [Kosiedowski, 2005,
s. 20].
Polityka rozwoju regionalnego jest elementem polityki społecznogospodarczej i polega na podejmowaniu, przez różne podmioty, działań na
rzecz kreowania i wspierania rozwoju gospodarczego. Działania te obejmują,
m.in. politykę finansową, gospodarczą, przestrzenną, inwestycyjną, społeczną,
socjalną, ochrony środowiska oraz zagraniczną [Wlaźlak, 2010, s. 57]. Nowoczesna polityka regionalna charakteryzuje się udziałem wielu podmiotów,
tj. władz samorządu terytorialnego, instytucji, przedsiębiorstw i obywateli. Wyróżnia się dwa rodzaje polityki regionalnej: interregionalną (międzyregionalną)
i intraregionalną (wewnątrzregionalną). Polityka interregionalna to polityka
władz centralnych wobec regionów, którą należy rozumieć, jako aktywność
państwa skierowaną na stymulowanie konkretnych obszarów kraju za pomocą
instrumentów prawnych i ekonomicznych. Polityka ta odnosi się do obszaru
całego państwa, a więc wszystkich 16 regionów. Polityka interregionalna oznacza, nie tyle podejmowanie działań faktycznych na danym obszarze, ale polega
na wspieraniu działań samorządów województw w zakresie rozwoju gospodarczego [Wlaźlak 2010, s. 61]. Polityka intraregionalna jest prowadzona przez
władze regionalne, które wyposażone w określone środki i kompetencje oddziałują na mechanizmy społeczno-gospodarcze na terytorium podlegającym ich
jurysdykcji. Jednostki samorządów regionalnych wykorzystując środki finansowe i posiadane kompetencje decydują o formach działań wspierających rozwój gospodarczy samodzielnie i niezależnie od władz centralnych [Paczoski,
2010, s. 21-22]. Polityka intraregionalna jest domeną nie tylko samorządu wo-
Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych strefach…
101
jewództwa, ale także innych podmiotów zorganizowanych w regionie [Wlaźlak,
2010, s. 62].
Konkurencyjność jednostek samorządu terytorialnego jest uzależniona
przede wszystkim od ich przygotowania do obsługi przedsiębiorców, inwestorów i realizowanych przez nich inwestycji. W grupie instrumentów oddziałujących na zachowania inwestorów i przedsiębiorców, wpływających na poziom
konkurencyjności lokalnej i regionalnej, wyodrębnia się instrumenty: ekonomiczne, prawne, instytucjonalne, planistyczne, administracyjne, informacyjne
i marketingowe. Znaczącą i bardzo zróżnicowaną grupą instrumentów, są instrumenty o charakterze instytucjonalnym, do których zalicza się: klastry, specjalne strefy ekonomiczne, inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne
i przemysłowe, centra wpierania i obsługi inwestorów, jednostki badawcze
i rozwojowe, fundusze poręczeniowe i pożyczkowe, spółki powoływane w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego [Szewczuk, Kogut-Jaworska, Zioło,
2011, s.273-276].
2. Klastry i SSE, jako instrumenty rozwoju regionalnego
2.1. Istota gron, czynniki warunkujące ich powstanie i rozwój oraz polityka
rozwoju klastrów w Polsce
Strukturami, które wpływają na trwałe podnoszenie poziomu konkurencyjności gospodarki lokalnej i regionalnej są klastry, nazywane w literaturze
polskojęzycznej gronami. W literaturze przedmiotu nie istnieje jedna, powszechnie stosowana i zaakceptowana definicja klastra. Definicją najbardziej
znaną i najczęściej przytaczaną jest definicja M.E. Portera, wg którego grona
(clusters) to „geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących” [Porter, 2008,
s. 213]. Na użytek podmiotów wdrażających instrumenty polityki wspierania
klastrów opracowana została normatywna definicja klastra. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki (MG) klastrem określa się przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów, które działają na rzecz rozwoju gospodarczego
lub innowacyjności, a co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy. Na skupisko to składa się co najmniej
10 przedsiębiorców, którzy wykonują działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku województw jednocześnie ze sobą konkurując i współpracując
w ramach tych samych lub pokrewnych branż. Podmioty te powiązane są rozbudowaną siecią relacji o charakterze formalnym i nieformalnym [Rozporządzenie, 2006]. Obok klasycznej definicji M. Portera i definicji normatywnej
w literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele innych definicji klastrów. Każdy
z autorów kładzie nacisk na inne czynniki warunkujące istnienie gron. Cechami
pozwalającymi odróżnić klastry od innych form organizacji produkcji są: koncentracja geograficzna, zróżnicowanie podmiotów funkcjonujących w ramach
102
Alina Piątyszek-Pych
klastra (przedsiębiorstwa, instytucje sfery B+R, władze publiczne), koncentracja sektorowa i specjalizacja uczestników grona, jednoczesna współpraca i konkurencja pomiędzy podmiotami, współzależność podmiotów i komplementarność ich kompetencji, istnienie sieci relacji formalnych i nieformalnych, wspólne wykorzystywanie infrastruktury materialnej i niematerialnej przez uczestników klastra, powstanie tzw. korzyści zewnętrznych, efekt synergii.
Istotne znaczenie z punktu widzenia rozważań zawartych w artykule mają
czynniki warunkujące powstanie i rozwój klastrów. Czynniki powstania klastrów podzielić można na czynniki endo i egzogeniczne [Pasieczny, 2006,
s. 90]. Przesłanką stanowiącą bodziec do powstania klastrów o podłożu endogenicznym, są występujące w określonym momencie czasu tradycyjne czynniki
lokalizacji oraz uwarunkowania historyczne. Do czynników endogenicznych,
warunkujących powstanie klastrów, zalicza się przede wszystkim: korzystne
położenie, dobre połączenia komunikacyjne, wysoki poziom infrastruktury
technicznej, tradycje wytwarzania określonych produktów na danym obszarze,
dostęp do określonych zasobów naturalnych i zasobów ludzkich, występujący
wyrafinowany popyt rynkowy, potencjał rynku zbytu, dostępność i poziom
ośrodka naukowego, dostęp do wyspecjalizowanej wiedzy i umiejętności, występowanie w regionie BIZ, itp. Klastry powstające egzogenicznie tworzone są
dzięki świadomym zabiegom określonych podmiotów, tj. najczęściej władz
centralnych, regionalnych bądź lokalnych, instytucji naukowo badawczych,
organizacji wspierania przedsiębiorczości, a nawet samych przedsiębiorstw
[Pasieczny, 2006, s. 91]. W związku z działaniami podejmowanymi przez
ww. podmioty w literaturze przedmiotu poza pojęciem klastra pojawia się również określenie inicjatywa klastrowa, która „jest świadomym zorganizowanym
przedsięwzięciem, mającym na celu w sposób bardziej usystematyzowany
wpływać na potencjał rozwoju danego klastra. W inicjatywie zaangażowani są
kluczowi gracze danego grona tj. przedstawiciele sektorów: gospodarczego,
naukowego i publicznego” [Palmen, Baron, 2008, s. 12].
Funkcjonowanie na danym obszarze struktur klastrowych jest źródłem
wielorakich korzyści, które można rozpatrywać z punktu widzenia: pojedynczego podmiotu wchodzącego w skład klastra (tzw. korzyści mikroekonomiczne),
gospodarki regionu (mezoekonomiczne), gospodarki narodowej (makroekonomiczne) [Kładź, Kowalski, 2010, s. 266]. Do najważniejszych korzyści mikroekonomicznych zaliczyć można: wzrost efektywności, elastyczności i innowacyjności przedsiębiorstw, poszerzenie skali i zakresu produktów i usług, optymalizacja kosztów oraz zmniejszenie niepewności i ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej, itp. Wśród korzyści mezoekonomicznych wymienia się:
wykształcenie się wyspecjalizowanych czynników produkcji oraz rozbudowanej sieci produkcji składającej się z wyspecjalizowanych poddostawców i kooperantów w regionie, rozwój strefy usług tzw. otoczenia okołobiznesowego,
rozwój bazy naukowej oraz poprawa oferty edukacyjnej, rozwój przedsiębiorstw, powstanie nowych firm, a co za tym idzie nowych miejsc pracy, wzrost
innowacyjności i konkurencyjności regionu, poprawa wizerunku i zwiększenie
Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych strefach…
103
atrakcyjności regionu, przyciągnięcie BIZ do regionu, rozwój kapitału społecznego, wykształcenie się przewagi konkurencyjnej regionu. Natomiast do najważniejszych korzyści z funkcjonowania klastrów dla gospodarki narodowej
należą: poprawa koniunktury gospodarczej, wzrost innowacyjności gospodarki,
przyciągnięcie BIZ, wzrost wielkości eksportu i poprawa rachunku bieżącego
w bilansie ekonomicznym państwa, aktywizacja działalności gospodarczej,
zwiększenie PKB, tworzenie nowych miejsc pracy i spadek bezrobocia [Kładź,
Kowalski, 2010, s. 267].
Rosnące znaczenie i popularność koncepcji klastra oraz wpływ klasteringu
na rozwój gospodarczy doprowadziły do ukształtowania polityki wspierania
klastrów. Polityka oparta o klastry to zespół działań i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli dla podniesienia konkurencyjności
gospodarki, poprzez pobudzanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych
struktur klastrowych przede wszystkim na szczeblu regionalnym. Polityka rozwoju regionalnego w oparciu o klastry polega na skoordynowaniu działań
w różnych dziedzinach życia gospodarczego, ekonomicznego, politycznego,
naukowego [Asheim, 2006, s. 6].
W Polsce polityka rozwoju klastrów realizowana jest w bardzo wąskim
zakresie. Wsparcie klastrów realizuje się głównie poprzez wdrażanie określonych działań w ramach programów operacyjnych (PO). W perspektywie finansowej 2007-2013 są to następujące programy: PO Innowacyjna Gospodarka, PO
Kapitał Ludzki oraz PO Rozwój Polski Wschodniej, jak również regionalne
programy operacyjne poszczególnych województw [MG, 2009a, s. 19-23].
Obszarami, które w szczególny sposób sprzyjają rozwojowi inicjatyw klastrowych, są SSE. Jednym z rezultatów działalności stref jest ich specjalizacja
branżowa, która może być początkiem klastrów sektorowych. Z uwagi na to
polityka klastrowa powinna w większym niż dotychczas stopniu zostać powiązana rozwojem stref. Docelowo polskie SSE powinny zostać przekształcone
w struktury klastrowe. Zgodnie z założeniami MG kompleksowy mechanizm
wsparcia rozwoju SSE w kierunku klastrów wypracowany zostanie m.in.
w oparciu o następujące działania: promocja oraz szkolenia w zakresie klasteringu dla podmiotów funkcjonujących w strefach, przeprowadzenie przez poszczególne SSE audytu branżowego mającego na celu wyłonienie potencjalnych klastrów, uruchomienie programu pilotażowego ukierunkowanego na powstanie i rozwój inicjatyw klastrowych w strefach wybranych na podstawie
ww. audytu, wydawanie na obszarach pilotażowych nowych zezwoleń dla
przedsiębiorców działających w sektorze charakterystycznym dla danego klastra, stworzenie systemu preferencji dla inicjatyw klastrowych funkcjonujących
w strefach, wypracowanie wizji rozwoju klastrów przez spółki zarządzające
strefami we współpracy z władzami samorządowymi. [http://www.mg.gov.pl/,
dostęp: 07.01.2012].
104
Alina Piątyszek-Pych
2.2 Specjalne strefy ekonomiczne, jako instrument rozwoju regionalnego
SSE są formą stref specjalnych, których zadaniem jest wpieranie polityki
ekonomicznej rządu. Zalicza się je do kategorii uprzywilejowanych stref gospodarczych. Strefa uprzywilejowana ekonomicznie, to enklawa gospodarcza
posiadająca odmienny system ekonomiczno-finansowy, administracyjny, formalno-prawny, w stosunku, do którego państwo decyduje się na ograniczanie
swoich uprawnień lub przyznaje specjalne preferencje w celu osiągnięcia określonych korzyści ekonomicznych, społecznych, itp. [Bladocha, 2008, s. 121].
Zgodnie z art. 2 Ustawy o SSE, specjalna strefa ekonomiczna, jest wyodrębnioną, niezamieszkałą częścią terytorium kraju, na terenie której podmioty
gospodarcze mogą prowadzić działalność gospodarczą na preferencyjnych warunkach. SSE w Polsce powołane zostały w celu przyspieszenia rozwoju gospodarczego niektórych regionów kraju, poprzez: rozwój preferowanych dziedzin
produkcji oraz nowych rozwiązań technologicznych i technicznych, rozwój
eksportu, zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych produktów i świadczonych usług, zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury gospodarczej, tworzenie nowych miejsc pracy oraz zagospodarowanie
niewykorzystanych zasobów naturalnych [Ustawa o SSE, 1994].
Główne cele SSE ulegały zmianom. Inne były w momencie powoływania
stref, inne są obecnie w trakcie włączania do stref nowych terenów inwestycyjnych. Zgodnie z dokumentem MG „Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych” za inwestycje kwalifikujące się do wsparcia instrumentem SSE
uznaje się inwestycje: innowacyjne, realizowane w sektorach priorytetowych,
wspierające rozwój klastrów (również parków przemysłowych i technologicznych), zwiększające stopień uprzemysłowienia regionów słabo uprzemysłowionych oraz tworzące określoną liczbę nowych miejsc pracy. Za priorytetowe
uznaje się inwestycje realizowane na terenie SSE w następujących sektorach:
motoryzacyjnym, lotniczym, elektronicznym, maszynowym, biotechnologii,
chemii małotonażowej, w działalność badawczo-rozwojową, sektorze nowoczesnych usług oraz przemysł produkujący urządzenia do produkcji paliw i energii
ze źródeł odnawialnych [MG, 2009b, s. 12-13].
Preferencyjne warunki prowadzenia działalności na obszarze SSE oznaczają możliwość skorzystania przez inwestorów z pomocy publicznej przyznawanej przede wszystkim w formie zwolnienia z podatku dochodowego (CIT
i PIT). Wsparcie w postaci zwolnienia strefowego dostępne jest wyłącznie
w odniesieniu do dochodu osiąganego z działalności: prowadzonej na terenie
SSE oraz na podstawie i w ramach zezwolenia [Sztefko, 2010, s. 15]. Zwolnienie podatkowe w strefach stanowi obecnie formę regionalnej pomocy państwa,
której celem jest promowanie inwestycji produkcyjnych lub tworzenia nowych
miejsc pracy związanych z inwestycją. Przedsiębiorcy lokujący swe inwestycje
na terenie SSE mogą korzystać z pomocy publicznej, udzielanej w formie
zwolnień z podatku dochodowego, z tytułu kosztów nowej inwestycji lub tworzenia nowych miejsc pracy. Wielkość pomocy udzielanej w formie zwolnienia
od podatku dochodowego ograniczona jest przez wysokość kosztów kwalifiku-
Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych strefach…
105
jących się do objęcia pomocą oraz maksymalną intensywność pomocy publicznej obliczonej dla określonego obszaru (województwa) [Rozporządzenie, 2008].
Pomoc regionalna z tytułu prowadzenia działalności na terenie SSE może być
także przyznawana w formie zwolnienia z podatku od nieruchomości. Zwolnienie wprowadza rada gminy w formie uchwały [KPMG, 2011, s. 11].
Inną dogodnością z jakiej korzystają przedsiębiorstwa funkcjonujące
w strefach jest dostęp do odpowiedniej infrastruktury. Zgodnie z art. 8 ustawy
o SSE do zadań spółki zarządzającej należy prowadzenie działań zmierzających
do rozwoju działalności gospodarczej prowadzonej na terenie tej strefy. Główne
działania zarządzających to budowa infrastruktury i promowanie obszarów
stref.
3. Charakterystyka SSE w Polsce i efekty ich funkcjonowania
Obecnie w Polsce funkcjonuje 14 SSE: kamiennogórska, katowicka, kostrzyńsko-słubicka, krakowska, legnicka, łódzka, mielecka, pomorska, słupska ,
starachowicka, suwalska, tarnobrzeska, wałbrzyska i warmińsko-mazurska.
Według stanu na dzień 31 grudnia 2010 r. SSE składały się z podstref i obszarów zlokalizowanych na terenie 16 województw, w obrębie 135 miast
i 192 gmin. Na koniec 2010 r. powierzchnia wszystkich stref wynosiła
14,1 ha, a stopień zagospodarowania przekroczył 62%. [MG, 2011, s. 6]. Zgodnie z danymi MG, przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą na terenie SSE ponieśli do końca 2010 r. nakłady inwestycyjne w łącznej kwocie
73,2 mld zł. Od początku funkcjonowania stref wielkość nakładów inwestycyjnych systematycznie wzrastała. Zgodnie z informacją przekazaną przez Ministerstwo Finansów łączna wartość zwolnień podatkowych przedsiębiorców
i spółek zarządzających strefami do końca 2009 r. wynosiła 7 363, 34 mln zł.
Wartość zwolnienia dla spółek zarządzających strefą do końca 2009 r. wynosiła
143,66 mln zł, dlatego sumaryczna wielkość pomocy publicznej udzielonej
przedsiębiorcom działającym w strefach wyniosła 7 219,68 mln zł. Kwota ta
stanowi 10,8% nakładów inwestycyjnych poniesionych przez przedsiębiorstwa.
Od początku funkcjonowania stref do końca 2010 r. doszło również do znacznego wzrostu miejsc pracy w SSE. W 2010 r. inwestorzy funkcjonujący w SSE
zatrudniali łącznie 225 tys. , osób, z czego ponad 74% stanowiły nowe miejsca
pracy, tj. utworzone po uzyskaniu zezwoleń [MG, 2011, s. 11-25]. Według badań prowadzonych przez KPMG wśród inwestorów prowadzących działalność
w SSE, przedsiębiorcy pozytywnie oceniają kompetencje swoich pracowników.
Dotyczy to przede wszystkim kadry menadżerskiej oraz robotników i pracowników administracyjnych. Firmy napotykają jednak na trudności ze znalezieniem odpowiednio wykwalifikowanych inżynierów. Najlepiej oceniają swoich
pracowników przedsiębiorcy następujących branż: motoryzacyjnej, poligraficznej i papierniczej, farmaceutycznej, metalowej i budowlanej [KPMG, 2011,
s. 32].
Zgodnie z danymi MG, w 2010 r. ponad 80% zainwestowanego w strefach
kapitału stanowił kapitał zagraniczny. Większość kapitału pochodziło z pięciu
106
Alina Piątyszek-Pych
krajów: Polski, Niemiec, USA, Japonii i Włoch. Udział inwestycji z kapitałem
polskim był dosyć wysoki (przedsiębiorcy Polscy w 2010 r. zajęli pierwsze
miejsce pod względem wartości zainwestowanego kapitału) jednak, jak pokazują analizy MG malał z roku na rok od 24,8% w 2003 r. do 17,3% w roku 2010.
Struktura branżowa inwestycji wskazuje na specjalizację polskich SSE.
Od wielu lat w SSE dominują przedsiębiorstwa z branży motoryzacyjnej, które
ponoszą największą część łącznych nakładów inwestycyjnych w strefach.
Udział sektora motoryzacyjnego wzrósł z poziomu 25,4% w 2000 r. do poziomu 43% w 2004 r., a następnie stopniowo malał do poziomu 25% w 2010 r. na
rzecz produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych oraz wyrobów z metali,
bardzo często związanych z produkcją komponentów dla sektora motoryzacyjnego. Można wprawdzie zauważyć tendencję spadkową w udziale inwestycji
sektora motoryzacyjnego w całości inwestycji w SSE, jednak pozycja lidera nie
jest zagrożona. Udział kolejnej branży w zestawieniu jest niemal trzykrotnie
niższy (9,7%). Branża motoryzacyjna najsilniej reprezentowana jest w strefach:
legnickiej, katowickiej i wałbrzyskiej. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw
branży motoryzacyjnej wyniosły w tych strefach w 2010 r. odpowiednio 58%,
52% i 36% ogółu nakładów inwestycyjnych. Dominujący udział branży motoryzacyjnej w nakładach inwestycyjnych w przypadku wymienionych stref
utrzymuje się od 2003 r. Wyraźna koncentracja jednej branży występuje również w strefach: warmińsko-mazurskiej (produkcja wyrobów z gumy i tworzyw
sztucznych), kamiennogórskiej i krakowskiej (usługi związane z działalnością
wydawniczą) oraz słupskiej (branża drzewna) [MG, 2011, s. 22-23].
Zakończenie
Przedstawione powyżej informacje nt. stref oraz efektów ich funkcjonowania pozwalają wysunąć wniosek, iż SSE stwarzają dogodne warunki dla powstania i rozwoju struktur klastrowych. Do czynników, które mogą sprzyjać
powstaniu powiązań kooperacyjnych w SSE należą przede wszystkim korzystne
warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej tworzone przez władze publiczne oraz spółki zarządzające strefami. Możliwość skorzystania z pomocy
publicznej oraz dostęp do zmodernizowanej infrastruktury technicznej, to czynniki, które z całą pewnością mogą przyczynić się do powstawania i rozwoju
struktur klastrowych. Można założyć, że w kolejnych latach infrastruktura
w strefach i wokół nich nadal będzie rozwijana w szybkim tempie i bez wątpienia stanie się czynnikiem, który będzie w znaczący sposób wpływał na podjęcie
przez inwestorów decyzji, co do lokalizacji inwestycji. Duża ilość inwestorów
przyczyni się do osiągnięcia masy krytycznej niezbędniej do sprawnego funkcjonowania struktur klastrowych. Kolejnymi czynnikami warunkującymi rozwój gron na obszarze SSE są: rynek wyspecjalizowanej siły roboczej oraz napływ BIZ. Obecność BIZ w regionie przyczynia się do polepszenia lokalnego
środowiska biznesowego oraz stwarza szanse wzrostu umiejętności firm krajowych w procesie i współpracy przez formalne i nieformalne więzi organizacyjne, co umożliwia powstanie klastrów. Jak już wspomniano układ branżowy
Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych strefach…
107
inwestorów w poszczególnych strefach w Polsce wskazuje na postępującą specjalizację, która może być zalążkiem klastrów. Przy czym branżą, która odgrywa rolę decydującą, zarówno ze względu na wielkość zainwestowanego kapitału jak i wykwalifikowaną siłę roboczą jest branża motoryzacyjna. Istotną rolę
w powstaniu i rozwoju gron na obszarze SSE odrywają działania podejmowane
przez władze publiczne. Jak już wspomniano, zgodnie z koncepcją MG, SSE
mają przekształcić się w sprawnie funkcjonujące struktury klastrowe. Inicjatywa przekształcenia SSE w grona podjęta została przede wszystkim ze względu
na zbliżający się termin zakończenia ustawowego czasu funkcjonowania stref
(2020 r.). Struktury klastrowe powinny stać się alternatywą dla funkcjonujących
obecnie SSE. Projekt ten znajduje się dopiero w embrionalnej fazie rozwoju.
Jak wskazują wyniki badań przeprowadzonych w 2011 r. przez firmę KPMG,
co drugi przedsiębiorca funkcjonujący w SSE za najlepsze rozwiązanie dla stref
po 2020 r. uznaje kontynuację funkcjonowania stref na dotychczasowych zasadach. 25% inwestorów poparło przekształcenie stref w parki przemysłowe lub
technologiczne. Jedynie 5% firm opowiedziało się za przekształceniem SSE
w klastry. Zdaniem inwestorów, jeśli jedynym potencjalnym scenariuszem rozwoju stref po 2020 r. ma być ich przekształcenie w klastry, to takie rozwiązanie
może nie przynieść spodziewanych rezultatów [KPMG, 2011, s. 46-47].
Mimo, iż na obszarze SSE istnieją warunki sprzyjające do powstania struktur klastrowych przedsiębiorcy nie postrzegają gron, jako atrakcyjnej alternatywy dla funkcjonowania stref. Jest to najprawdopodobniej wynikiem tego,
iż grona nie dają możliwości korzystania z szeregu udogodnień, jak np. zwolnienia podatkowe. Celowe wydaje się podjęcie zadań mających na celu zachęcanie przedsiębiorstw do nawiązania współpracy kooperacyjnej w ramach klastrów oraz rozwinięcie instrumentów finansowego wspierania gron na obszarze
SSE. Jednym z możliwych narzędzi mogłoby być wspieranie działalności klastrów z dochodów podmiotów zarządzających SSE, a więc na tych samych zasadach, jakie dotyczą rozwijania infrastruktury technicznej w strefach. Już w tej
chwili istnieją ku temu podstawy prawne, gdyż jednym z celów każdej SSE jest
wspieranie powiązań klastrowych. O powodzeniu klastrów decyduje zdolność
do skojarzenia oraz przekonania do współpracy jak najszerszej grupy podmiotów, tzn. przedsiębiorstw, władz lokalnych oraz instytucji sfery B+R. Podmioty
zarządzające SSE mogłyby pełnić rolę jednostki inicjującej i współfinansującej
tworzenie struktur klastrowych w ramach SSE oraz w jej otoczeniu.
Literatura
1. Ambroziak A. (2009), Krajowa pomoc regionalna w specjalnych strefach
ekonomicznych w Polsce, SGH, Warszawa.
2. Asheim B. (2006), Clusters and Regional Development (Regions and Citites), Taylor & Franicis.
3. Bladocha B. (2008), Specjalne strefy ekonomiczne w strategii rozwoju województwa dolnośląskiego, w: Unia Europejska. Społeczne i gospodarcze
108
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Alina Piątyszek-Pych
aspekty integracji, Biegański Z., Jackowicz J. (red.), Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, Warszawa.
Klasik A. (2006), Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny- wprowadzenie, w: Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny, Klasik A (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.
Kładź K., Kowalski A.M. (2010), Stan rozwoju klastrów w Polsce, w: Polska, raport o konkurencyjności 2010: klastry przemysłowe a przewagi konkurencyjne, Weresa M. (red.), Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa.
Kosiedowski W. (2005), Wprowadzenie do teorii i praktyki rozwoju regionalnego, w: Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, Kosiedowski W.(red.), TNOiK, Dom Organizatora, Toruń.
KPMG (2011), Specjalne strefy ekonomiczne – edycja 2011, Warszawa.
Kundera J., Szmyt W. (2008), Leksykon polityki regionalnej Unii Europejskiej, Wolter Kluwer businnes Warszawa.
Mayer B. (1999), Gospodarka przestrzenna: mechanizmy rozwoju, teorie
i systemy, PTO, Szczecin.
Ministerstwo Gospodarki (2009a), Kierunki i polityka rozwoju klastrów
w Polsce – projekt, Warszawa.
Ministerstwo Gospodarki (2009b), Koncepcja rozwoju specjalnych stref
ekonomicznych, Warszawa.
Ministerstwo Gospodarki (2011), Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych – stan na 31 grudnia 2010, Warszawa.
Ministerstwo Gospodarki, Kierunki rozwoju klastrów w Polsce: Klastry
a SSE:http://www.mg.gov.pl/files/upload/11786/Tekst3%20Klastryaspecjal
nestrefyekonomiczne.pdf.
Paczoski A. (2010), Kreowanie regionalnej i lokalnej polityki gospodarczej
na podstawie teorii i koncepcji rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Palmen L., Baron M. (2008), Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, PARP, Warszawa.
Pasieczny J. (2006), Czynniki i uwarunkowania procesu tworzenia i rozwoju klastrów, w: Klastry jako narzędzia lokalnego i regionalnego rozwoju
gospodarczego, Bojar E. (red.), Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin.
Porter M. (2008), On Competition Updated and Expanded Edition, Harvard
Business School, Londyn.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r. w sprawie
udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi, Dz.U. nr 226,
poz. 1651.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2008 r. w sprawie pomocy publicznej udzielanej przedsiębiorcom działającym na podstawie ze-
Uwarunkowania rozwoju klastrów w specjalnych strefach…
20.
21.
22.
23.
109
zwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie specjalnych
stref ekonomicznych, Dz.U. nr 232, poz. 1548.
Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Zioło M. (2011), Rozwój lokalny regionalny: teoria i praktyka, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
Sztefko J. (2010), Wprowadzenie do zagadnień specjalnych stref ekonomicznych, w: Prawne i podatkowe aspekty prowadzenia działalności w specjalnych strefach ekonomicznych, Tałasiewicz A. (red.), ABC a Wolter
Kluwer business, Warszawa.
Ustawa z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. 2007, nr 42, poz. 274 z późn. zm.
Wlaźlak K. (2010), Rozwój regionalny jako zadanie administracji publicznej, Oficyna a Wolter Kluwer businnes, Warszawa.
Streszczenie
Głównym wyzwaniem, przed jakim stoją obecnie gospodarki wszystkich krajów
jest globalizacja. Proces globalizacji nie wyklucza jednak gospodarki o silnym charakterze regionalnym i lokalnym. Regiony i ich rozwój poddane zostały regułom gospodarki
rynkowej i wolnej konkurencji. Mechanizm wolnego rynku ma jednak wiele ograniczeń, co w konsekwencji doprowadza do występowania tzw. zawodności rynku, której
przejawem są różnice w rozwoju regionalnym, będące przesłankami dopuszczającymi
interwencję państwa w ramach polityki regionalnej. Formą interwencjonizmu państwowego w Polsce są m.in. specjalne strefy ekonomiczne. Jedną z koncepcji, na jakich
opiera się obecnie działalność SSE w Polsce jest rozwój klastrów. Celem artykułu jest
przedstawienie czynników warunkujących powstanie i rozwój klastrów w polskich SSE.
W artykule omówione zostały teoretyczne zagadnienia związane z problematyką regionu, polityki regionalnej, klastrów oraz powstaniem i funkcjonowaniem specjalnych stref
ekonomicznych. W dalszej części artykułu dokonana została charakterystyka polskich
stref ekonomicznych oraz przedstawiono efekty ich funkcjonowania, w kontekście ich
wpływu na powstanie i rozwój klastrów.
Słowa kluczowe
klastry, specjalne strefy ekonomiczne, rozwój regionalny
Conditions for development of clusters in special economic zones in Poland
(Summary)
Globalization is the major challenge the economies of all countries currently face.
The process of globalization, however, does not exclude an economy of strong regional
and local character. The regions and their development became subject to the rules of
market economy and free competition. However, the mechanism of an open market has
a lot of limitations which consequentially leads to occurrence of so-called market failure
the manifestation of which are differences in regional development constituting grounds
to allow for intervention of a country within the framework of regional policy. Special
economic zones are a form of state interventionism in Poland. Development of clusters
is one of the concepts the operation of SEZs in Poland is currently based on. The aim of
this article is to present factors conditioning emergence and development of clusters in
Polish SEZs. In the article, the theoretical issues connected with subject matter of
a region, regional policy, clusters as well as emergence and functioning of special eco-
110
Alina Piątyszek-Pych
nomic zones were discussed. In further section of the article a characterization of Polish
economic zones was conducted and results of their functioning in the context of their
impact on emergence and development of clusters were presented.
Key words
clusters, special economic zones, regional development