Zasady stosowania prawa UE w państwach członkowskich – cz. I

Prof. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski Zasady stosowania prawa UE w państwach członkowskich – cz. I: cechy prawa UE: autonomia, pierwszeństwo przed krajowym, bezpośrednie obowiązywanie i skutek bezpośredni i pośredni – w oparciu o zadane orzecznictwo TSUE Zasady stosowania prawa UE w państwach członkowskich – cz. II: zasada odpowiedzialności państwa za naruszenie prawa UE, zasada autonomii proceduralnej państw czł., zasada równoważności i efektywności Ogólny konspekt do zajęć! Odsyłam Państwa do bardzo bogatej literatury przedmiotu – podręczników rekomendowanych, a osoby zainteresowane -­‐ do licznych artykułów opublikowanych w Europejskim Przeglądzie Sądowym. Podstawowe orzeczenia do zasady pierwszeństwa prawa UE: o Costa p. ENEL (1964) o Internationale Handelsgesellschaft C-­‐ 11/70 [1970] o Simmenthal II (106/77) -­‐ tzw. reguła Simmenthal o Stanowisko kraj. trybunałów konstytucyjnych państw członkowskich: orzeczenia niemieckiego Federalnego trybunału Konstytucyjnego (FTK) w spr. Solange I (1974), Solange II (1986), Maastricht (1993), Lissabon-­‐Urteil (2009) , orzeczenie z 6.07.2010 r. w spr. Honeywell o Stanowisko polskiego TK: spr. z 11 maja 2005 r., K 18/04 (Traktat akcesyjny); spr. z 24.11.2010 r. (w spr. ratyfikacji Traktatu z Lizbony), spr. nr 45/09 z 16.11.2011 r. -­‐ w zw. z wyrokiem TK -­‐ można sięgnąć, m.in., do prac/artykułów – m.in.: 1. R. Grzeszczak, Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego sprzeczne z prawem unijnym. O zasadzie pierwszeństwa prawa UE, wzorcach kontroli konstytucyjności aktów instytucji UE (w:) Prawo Europejskie w Praktyce nr 1(91)/2012, s. 11-­‐17. 2. P. Bogdanowicz, P. Marcisz, Szukając granic kontroli… Uwagi na tle wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie SK 45/09 (w:) Europejski Przegląd Sądowy nr 9 z 2012 roku, s. 47-­‐53. o Dodatkowo inne istotne sprawy: 103/88 Fratelli Costanzo, C-­‐224/97 Erich Ciola; T. Kreil p. RFN z 11.01.2000r. , C-­‐36/0236 Omega Spielhallen; C-­‐285/98Filipiak 19.11.2009r. i wiele innych ZASADA SKUTKU BEZPOŚREDNIEGO PRAWA UE Zasada skutku bezpośredniego prawa UE jest bez wątpienia podstawową zasadą o charakterze systemowym. Podobnie jak zasada pierwszeństwa, nie pochodzi ona z Traktatu, ale została sformułowana w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, będąc jednym z bardziej spektakularnych przykładów wykładni celowościowej stosowanej przez TS, której wyrazem jest zwłaszcza odwołanie explicite do „ducha Traktatu”. …. cd – por. podręcznik · Sprawa 26/62 Van Gend en Loos p. Nederlandse Administratie der Belastingen Prof. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski ▪ Warunki bezpośredniej skuteczności przepisów wspólnotowych: -­‐ przepis powinien być jasny -­‐ precyzyjny -­‐ bezwarunkowy ▪ Wyróżniamy skutek bezpośredni wertykalny, tj. możliwość powoływania się na dane przepisy wobec państwa oraz skutek bezpośredni horyzontalny, tj. możliwość powoływania się na dane przepisy wobec innych jednostek. Skutek subiektywny i obiektywny! n EWOLUCJA: n Wpierw w odniesieniu do przepisów traktatowych, a następnie rozszerzona na rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, umowy międzynarodowe zawierane przez UE i akty prawne wydawane na ich podstawie. o Najwięcej kontrowersji budzi bezpośrednia skuteczność dyrektyw. ▪ Skutek bezpośredni norm traktatowych: -­‐ wertykalny -­‐ sprawa 26/62 Van Gend en Loos, spr. z 20.11.2001 r. Aldona M. Jany and Others p. Staatssecretaris van Justitie C-­‐268/99 -­‐ horyzontalny – np. sprawa 43/75 Defrenne p. Sabena ▪ Skutek bezpośredni rozporządzeń Sprawa 34/73 Fratelli Variola p. Amministrazione Italiana delle Finanze Spr. 94/77, Fratelli Zerbone Snc p. Amministrazione delle finanze dello Stato ▪ Skutek bezpośredni dyrektyw Sprawa 41/74 Van Duyn p. Home Office Sprawa 152/84 Marshall p. Southampton and South West Hampshire Area Health Authority Sprawa C-­‐91/92 Faccini Dori p. Recreb Srl Sprawa C-­‐188/89 Foster p. British Gas Kwestia bezpośredniego skutku dyrektyw jest od dawna przedmiotem kontrowersji. Początkowo negowano możliwość powoływania się jednostek na dyrektywy, ponieważ są one zawsze skierowane do państw członkowskich i wymagają implementacji do prawa krajowego. Jeśli więc państwo w wyznaczonym czasie dokona implementacji, w krajowym porządku prawnym stosowane są przepisy krajowe wydane w celu transpozycji dyrektyw. Problem powstaje wówczas, gdy dyrektywa nie jest implementowana lub jest implementowana nieprawidłowo. W swoich rozważaniach TS podniósł przede wszystkim argument, iż państwo członkowskie nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawnego zachowania (ex injuria non oritur ius). …. cd – por. podręcznik Wyrok TSUE z 04.07.2006 r. w spr. C-­‐212/04 Adeneler i inni p. ELOG Wyrok TSUE z 14.06.2007 r. w spr. C422/05 Komisja p. Belgii Wyrok z 24 stycznia 2012 roku w sprawie C-­‐282/10 Dominguez (kompleksowo i podsumowująco odnosi się do skutku dyrektyw unijnych) Podsumowanie skutku bezp. dyrektyw „via orzecznictwo”: o skutek bezpośredni nie wprowadzonej w terminie dyrektywy (spr. 148/78 Ratti): pionowy – tak (pojedyncze postanowienia mogą tworzyć dla obywateli prawa wobec państwa, jeżeli są: jasne, bezwarunkowe; ale nie mogą tworzyć obowiązków – spr. 80/86 Kolpinghuis Nijmegen) – effet utile oraz sankcja z tytułu niewypełnienia zobowiązań wynikających z prawa UE (odpowiedzialność odszkodowawcza państwa – spr. C-­‐6 i 9/90 Francovich – gdy dyrektywa nie może być stosowana Prof. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski bezpośrednio), poziomy – nie (spr. 152/84 Marshall I), ale obowiązek interpretacji obowiązujących przepisów zgodnie z brzmieniem i celem dyrektywy (spr. 79/83 Harz) -­‐ pośredni skutek dyrektyw dla osób trzecich; odpowiedzialność odszkodowawcza państwa, gdy osoba prywatna nie może się powołać na dyrektywę wobec innej osoby – spr. 91/92 Faccini Dori) ▪ Skutek bezpośredni decyzji Sprawa 9/70 Franz Grad p. Finanzamt Traunstein Skutek prawa miękkiego -­‐ zob. C-­‐322/88 Salvatore Grimaldi p. Fonds des maladies professionelles 3. ZASADA SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA UE (OBOWIĄZEK PROUNIJNEJ WYKŁADNI PRAWA KRAJOWEGO) ▪ Skutek pośredni przepisów UE · Sprawa 14/83 Von Colson p. Land Nordhein Westfalen · sprawa C-­‐106/89 Marleasing Sformułowanie zasady skutku pośredniego było początkowo sposobem na wzmocnienie ochrony prawnej jednostek, osłabionej z powodu braku bezpośredniej skuteczności dyrektyw lub ich nieprawidłowej implementacji. …. cd – por. podręcznik OBOWIĄZEK PRO-­‐unijnej WYKŁADNI PRAWA KRAJOWEGO tzw. ZASADA SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA UE Uzasadniając obowiązek pro-­‐unijnej wykładni prawa krajowego, ETS odwołał się do zasady solidarności (lojalności) z art. 4 ust. 3 TUE, zgodnie z która państwa członkowskie zobowiązane są solidarnie wykonywać zobowiązania wynikające z prawa unijnego oraz do konieczności zapewnienia skuteczności tego prawa w krajowym porządku prawnym. W którym orzeczeniu dokonał TSUE ww. wykładni????? Sprawa 14/83 Von Colson p. Land Nordhein Westfalen o „Triangularny skutek” dyrektyw (nie ma tego tematu w podręczniku – przedstawię podczas zajęć) -­‐ C-­‐194/94 CIA Security International CZĘŚĆ II: ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIEGO WOBEC JEDNOSTEK Z TYTUŁU NARUSZENIA PRAWA UE o TSUE wyposażył jednostkę w niezwykle ważny instrument prawny: możliwość dochodzenia odszkodowania od państwa, które w wyniku naruszenia prawa UE wyrządziło tej jednostce szkodę. o Roszczeń tych dochodzi się w sądach krajowych zgodnie z procedurą krajową Z jaką zasadą jest związany powyższe? Bardzo ważne sprawy: Sprawy połącz. C-­‐6/90 i C-­‐9/90 Francovich & Bonifaci p. Włochy Sprawy poł. C-­‐46/93 i C-­‐48/93 Brasserie du Pecheur S.A. i inni p. Niemcy Sprawa C-­‐224/01 Köbler p. Austria Prof. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski Sprawa C-­‐173/03 Traghetti del Mediterraneo SpA przeciwko Republice Włoskiej Koebler i Tragetti – por. omówienie tych spraw na stronach NSA! Por.: http://www.nsa.gov.pl/index.php/pol/NSA/Prawo-­‐Europejskie/Omówienie-­‐wybranych-­‐wyroków-­‐
sądów-­‐europejskich/Omówienie-­‐wyroków -­‐ TS UE . ▪ Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państwa wobec jednostki: -­‐ naruszenie przepisu prawa wspólnotowego nadającego uprawnienia jednostkom -­‐ naruszenie jest wystarczająco poważne -­‐ związek przyczynowy pomiędzy naruszeniem a szkodą poniesioną przez jednostkę o W świetle dotychczasowego orzecznictwa ETS odpowiedzialność dotyczy zarówno działania władzy: • ustawodawczej (Brasserie, Factortame oraz Francovich), • wykonawczej • sądowniczej (Koebler). A sądy arbitrażowe? (Nordsee p. Reederei Mond, C-­‐102/81). o TSUE stosuje interpretację funkcjonalną zasady odp., uznając, że mogą to być władze regionalne w państwie federalnym (Konle), a także podmioty o odrębnej od państwa podmiotowości publicznoprawnej, np. samorząd zawodowy (Haim). Szerokie rozumienie państwa oznacza, że nieistotne jest, czy działa ono w sferze prywatnoprawnej czy publicznoprawnej. o Odp. odszkodowawcza powstaje zarówno, gdy naruszenia dopuszcza się organ wydający decyzje administracyjne, jak i działający jako pracodawca. Problem „res iudicata” spr. Koebler Spr. C-­‐119/05 Lucchini z 18.07.2007r., C 119/05: zasada res iudicata musi być uchylona gdy doszło do złamania prawa UE ale także: zob. wyrok TSUE z 22 maja 2008 r., 499/06, H. Nerkowska p. ZUS, Oddział w Koszalinie -­‐ kwestionowanym przepisem był uchylony art. 5 ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. · Wznowienie postępowania cywilnego wskutek sprzeczności wykładni przyjętej przez sąd krajowy z wykładnią Trybunału Sprawiedliwości UE o Dyskusja w doktrynie europejskiej: czy krajowe regulacje procesowe w dziedzinie prawomocności orzeczeń sądowych powinny być zmienione w następstwie działania takich zasad prawa unijnego jak zasada efektywności, ewentualnie zasada pierwszeństwa bądź ekwiwalencji, a jeśli tak, to w jakim zakresie. n Por. orzeczenie ETS z 16.03.2006 r. w spr. C-­‐234/04 Rosmarie Kapferer przeciwko Schlank & Schick GmBH Kolejne ZASADY: Ø AUTONOMII PROCEDURALNEJ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH Ø RÓWNOWAŻNOŚCI Ø EFEKTYWNOŚCI Sprawa C-­‐33-­‐76 Rewe-­‐Zentralfinanz eG & Rewe-­‐Zentral AG p. Landwirtschaftskammer für das Saarland, Zb. Orz. 1976, s. 1989 Sprawa C-­‐158/80 Rewe-­‐Handelsgesellschaft Nord GmbH & Rewe-­‐Markt Steffen v. Hauptzollamt Kiel (“Butter-­‐buying cruises”) , Zb. Orz. 1981, s. 1805 Prof. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski Sprawa C-­‐312/93 Peterbroeck, Van Campenhout & Cie p. Belgia, Zb. Orz. 1995, s. I-­‐4599 Sprawa C-­‐213/89 The Queen v. Secretary of State for Transport, ex parte: Factortame Ltd and others II, Zb. Orz. 1990, s. I-­‐2433 Sprawa C-­‐453/00 Kuhne & Heitz, [2004] ECR I-­‐837 Obowiązkiem sądów krajowych jest zapewnienie efektywności prawu UE w krajowych porządkach prawnych. Istotnym elementem realizacji tego obowiązku jest umożliwienie dochodzenia roszczeń wynikających z prawa Unii. Sądy krajowe zobowiązane są bowiem do ochrony interesów podmiotów, których prawa mogą zostać podważone poprzez naruszenie prawa wspólnotowego. Według słów samego Trybunału, sąd krajowy zobowiązany jest „(...) w zakresie jego jurysdykcji, stosować prawo wspólnotowe w całości i chronić uprawnienia, które to prawo nadaje jednostkom” (sprawa 106/77 Simmenthal II, § 21). -­‐ …. cd – por. podręcznik UWAGA: Szereg orzeczeń jest przedstawionych (skróconych, co ułatwia http://www.trybunal.gov.pl/epublikacje/download/PIERWSZENSTWO.pdf Robert Grzeszczak lekturę) na: