Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie

Wrocławskie Studia Wschodnie
14 (2010)
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Tatiana G. Niedzieluk
Nowosybirsk (Rosja)
Historia codzienności
polskich zesłańców na Syberii:
przegląd zbiorów archiwalnych
Mówiąc o pobycie Polaków na Syberii po powstaniu listopadowym
i styczniowym, zgodnie z ukształtowanym stereotypem oceniamy ich wkład
w kulturę materialną lub duchową regionu. Ale w cieniu ważnych wydarzeń w badaniach historyków, opowieściach pisarzy i relacjach dziennikarzy umyka z pola widzenia „mały człowiek”, zwyczajny obywatel byłej
Rzeczypospolitej, a teraz Sybirak. W niniejszym artykule postaramy się
rozwiązać dwa zadania badawcze. Po pierwsze, określić krąg źródeł archiwalnych, które pozwoliłyby na zbadanie poruszonej przez nas tematyki.
Po drugie, na podstawie opisanych zbiorów archiwalnych stworzyć obraz
codzienności polskich zesłańców na Syberii — kierunek ten jest dziś dosyć
popularny w europejskiej historiografii. Na takie przemyślenia naprowadził
nas raport Wydziału Trzeciego Kancelarii Gubernatora Tomskiego do generała-gubernatora Syberii Zachodniej ze zbioru GAOO [Archiwum Państwowe
Guberni Tomskiej], dotyczący prośby „zesłańca politycznego księdza Karola
Rukojży o przyznanie mu zasiłku pieniężnego na utrzymanie”1. Przedstawione
w materiałach sprawy nieskomplikowane na pierwszy rzut oka argumenty są
na tyle znaczące, że uznajemy za celowe przytoczenie w tym miejscu obszernego cytatu.
„Dnia 25 czerwca 1881 roku nr 2847. Tomsk. Zamieszkały w gminie
ust-tartasskiej w okręgu kaińskim Ksiądz Karol Matwiejew Rukojża, zesłany w 1863 roku na Syberię za polityczną nieprawomyślność, zwrócił się
do mnie z prośbą o przyznanie mu zasiłku na wyżywienie; przy czym przedstawił zaświadczenie z kaińskiej policji o nieposiadaniu własnych środków
do życia i braku możliwości, z uwagi na podeszły wiek, zakupu żywności.
1 GAOO (Archiwum Państwowe Obwodu Omskiego). Fond (zespół) 3, opis (inwentarz) 9,
dieło (teczka) 17354, list (karta)1-4ob.
Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 187
2012-09-17 11:51:11
188
Tatiana G. Niedzieluk
Akt Rukojży, kopii których zażądałem, ani w Zarządzie Gubernialnym, ani
w Kaińskim Okręgowym Urzędzie Policji nie mają. Natomiast w księdze rejestrowej zesłańców politycznych, jak doniósł Kański Urząd Policji, figuruje
następujący wpis: były proboszcz kościoła parafialnego ujazdu oszmiańskiego, za pominięcie przy odprawianiu Mszy o zdrowie Miłościwie Panującego
Imperatora i podjudzanie do buntu na mocy wyroku dowódcy Wileńskiego
Okręgu Wojskowego został pozbawiony wszystkich osobistych i przysługujących mu praw i przywilejów stanu oraz zesłany do guberni tomskiej.
Z uwagi na długotrwały pobyt Rukojży na Syberii, dobre jego sprawowanie i skrajne ubóstwo, mam zaszczyt najpokorniej prosić Waszą Ekscelencję
o wstawiennictwo w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w sprawie wyasygnowania do mojej dyspozycji kwoty na zasiłek mieszkaniowy i żywnościowy dla Rukojży w wysokości określonej art. 548 t. XV cz. II Zbioru
Praw, wydanie z 1876 roku, i o tymże zaszczycić mnie powiadomieniem.
W załączeniu wyżej wymienione zaświadczenie o ubóstwie Rukojży”2 (przy
cytowaniu zachowana została ortografia i interpunkcja oryginału).
Z powyższego można wyciągnąć szereg wniosków. Po pierwsze, dwudziestoletni pobyt w miejscu zesłania (gmina ust-tartasska, ujazd kaiński w guberni tomskiej) z pozbawieniem praw obywatelskich i „wszelkich przywilejów”,
co oznacza prawdopodobnie utratę również tytułu szlacheckiego, nie pozbawił zesłańca świadomości jego statutu społecznego („były proboszcz kościoła
parafialnego”) i nie zepchnął go na margines społeczny.
Po drugie, typowe dla wszystkich jawnych, bezpośrednich uczestników
powstania oraz osób, które pośrednio dotknięte zostały powstaniem styczniowym, oskarżenie o „podjudzanie do buntu” w tym wypadku dopełnia konkretny opis „znamion przestępstwa”: „pominięcie przy odprawianiu Nabożeństwa
modlitw o zdrowie Miłościwie Panującego Imperatora”, co już samo w sobie
było poważnym przestępstwem. Znamienny jest stosunek urzędników syberyjskiej administracji (w odróżnieniu od dowódcy wojsk Wileńskiego Okręgu
Wojskowego i przedstawicieli urzędów centralnych), piszących wyrazy
„Ksiądz” i „Msza”, odnoszące się do innej religii, dużą literą.
Po trzecie, zwroty leksykalne: „długotrwały pobyt na Syberii”, „dobre
sprawowanie”, „skrajne ubóstwo” świadczą o pozytywnym nastawieniu miejscowej syberyjskiej ludności do byłych powstańców, do konkretnego człowieka, niezależnie od „politycznej etykietki”, oficjalnie nadanej przez organy
administracji. I w końcu, sam fakt wprowadzenia do Zbioru Praw Imperium
Rosyjskiego „art. 458, t. XV, cz. II Zbioru Praw, wydanie z 1876 roku”
świadczy o uznaniu przez państwo pojawienia się nowej kategorii ludności
i konieczności udzielenia jej pomocy w sytuacji krytycznej.
2 Ibidem, l. 1–2.
Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 188
2012-09-17 11:51:11
Historia codzienności polskich zesłańców na Syberii
189
Najpełniejsze wyobrażenie o skali i charakterze ruchu powstańczego
w Rzeczypospolitej, a następnie o skali machiny represji uzyskujemy po zapoznaniu się z materiałami następujących zespołów Państwowego Archiwum
Federacji Rosyjskiej (GARF): Kancelaria Warszawskiego Generała-Gubernatora (zespół 215), Warszawski Gubernialny Zarząd Żandarmerii
(zespół 217), Warszawska Izba Sądowa (zespół 221), Warszawski Sąd
Okręgowy (zespół 287), Kancelaria Prokuratora Warszawskiego Sądu Okrę­
gowego (zespół 288), Kancelaria Namiestnika w Królestwie Polskim (zespół
450), Warszawska Policja Wykonawcza (zespół 493), Tobolski Urząd Śledczy
ds. Zesłańców (zespół 1183). Najbardziej zasługujące na uwagę badacza są
materiały zespołów Trzeciej Ekspedycji III Oddziału Kancelarii Osobistej
Jego Cesarskiej Mości3, która do 1866 r. prowadziła obserwację pobytu
cudzoziemców w Rosji, kontrolę ich przyjazdu i wyjazdu oraz wykonywała
zadania kontrwywiadowcze. Od połowy 1866 r. Trzecia Ekspedycja przejęła zadania Pierwszej Ekspedycji, która zajmowała się ruchami społecznymi
i rewolucyjnymi oraz prowadzeniem dochodzeń w sprawach o przestępstwa polityczne. Szczególne zainteresowanie przy omawianiu wybranego
przez nas tematu budzi w tych zbiorach zespół dokumentów „dotyczących
polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego w latach 1860–1870: obserwacja uczestników powstania styczniowego, wysyłanie za granicę poddanych
innych państw, którzy brali udział w powstaniu, obserwacja osób urodzonych
w Polsce, zamieszkałych na terytorium Rosji poza granicami Królestwa
Polskiego”. W materiałach Tobolskiego Urzędu ds. Zesłańców (1822–1899)
zachowały się do dziś imienne teczki „politycznych i kryminalnych zesłańców, różnego rodzaju pisma przewodnie, dokumenty dotyczące pobytu skazanych w miejscach zesłania, ich przeniesień, wydawania im nowych ubrań
i obuwia, ich chorób i in.”4.
W zespołach regionalnych archiwów, przede wszystkim w archiwach
Tobolska, Tomska i Omska, przechowywane są materiały związane z konwojowaniem i transportem do miejsc odbywania kary, prywatne listy, prośby
o ułaskawienie, prośby o poprawę warunków życia, opisy szczegółów życia
codziennego. Na przykład, w zespole więzienia w Omsku5, w którym przetrzymywano zesłańców przewożonych na katorgę i zesłanie, zachowały się
informacje o przebywających w więzieniu aresztantach, o przyznawaniu
pieniężnych zasiłków na wyżywienie oraz przesyłaniu ich adresatom, spisy
partii zesłańców. W zespole Tomskiego Zarządu Gubernialnego przechowywane są teczki dotyczące bardziej indywidualnych problemów związanych
3 GARF
(Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej). F. 109, op. 111-165.6688, jed.chr.
1826–1889 gg.
4 Ibidem, F. 1183, op. 1, 1260, jed. chr. 1822–1889 gg.
5 GAOO. F. 15.101, d. 1836–1882 gg.
Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 189
2012-09-17 11:51:11
190
Tatiana G. Niedzieluk
z rozmieszczeniem i urządzeniem życia zesłańców, na przykład „O opinii
Tomskiej Ekspedycji ds. Zesłańców odnośnie do powołania zesłańców na stanowiska publiczne” (1835 r., 28 kart)6, „O zwolnieniu z pracy katorżniczej
przestępców politycznych Jankowskiego i Wojtosińskiego” (1854, 19 kart)7.
Wprawdzie istniały przepisy administracyjne i obowiązywał kodeks karny,
jednak lokalna administracja syberyjska często musiała zmierzyć się z sytua­cjami niestandardowymi, a proces ich rozstrzygnięcia został utrwalony
w urzędowej dokumentacji. Typowym przykładem może być teczka „O rozwiązaniu kwestii postępowania z polskimi przesiedleńcami i ich zaprzysiężeniu” (1865 r., 33 karty)8. Nierzadko wraz z powstańcami jechali na Syberię
również członkowie ich rodzin; surowe warunki klimatyczne guberni tomskiej zmusiły część z nich do powrotu do kraju, co skutkowało powstaniem
w archiwum w Tomsku teczki „O powrocie do kraju kobiet polskiego pochodzenia” (1866 r., 49 kart)9, a dwa lata później — „O Cyrkularzu Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych z dnia 26 maja 1863 roku w sprawie ułatwienia życia
osób karanych za udział w polskim buncie” (1868 r., 18 kart)10.
Odeszło już w przeszłość rozumienie historii jako nauki o formacjach
społeczno-ekonomicznych, systemach politycznych i gospodarczych. Nauka
o człowieku i jego czasie historycznym to współczesny kontekst treściowy
i podstawowy kierunek w badaniach, początkowo w europejskiej11, a teraz
również w rosyjskiej12 tradycji. Jednym z głównych elementów tego kierunku
jest historia codzienności, rozumiana jako „dziedzina wiedzy historycznej,
której przedmiotem badań jest sfera codzienności człowieka w jej kontekście
historyczno-kulturowym, polityczno-wydarzeniowym, etnicznym i wyzna 6 GATO
(Archiwum Państwowe Obwodu Tomskiego). F. 3, op. 2, d. 209.
Ibidem, d. 558.
8 Ibidem, d. 1121.
9 Ibidem, d. 1165.
10 Ibidem, d. 1317.
11 F. Brodel, Struktury povsednevnosti: vozmožnoe i nevozmožnoe, [w:] F. Brodel, Materialnaâ civilizaciâ, ekonomika i kapitalizm, XV–XVIII vv. v 3-h t., Moskva 2006, t. 1, s. 551;
P. Berger, T. Lukman, Socialnoe konstruirovanie realnosti: Traktat po socjologii znaniâ, Moskva 1995, s. 323; E. Gusserl, Krizis evropejskogo čelovečestva i filosofii, [w:] E. Gusserl,
Logičeskie issledovaniâ. Kartezianskie razmyšleniâ. Krizis evropejskih nauk i transcendentalnaâ fenomenologiâ. Krizis evropejskogo čelovečestva i filozofii. Filosofiâ kak strogaâ nauka,
Mińsk-Moskva 2000, s. 752; L. Febr, Boi za istoriû. Naučnoe izdanie „Pamâtniki istoričeskoj
mysli”, Moskva 1991, s. 630.
12 L.G. Ionin, Povsednevnaâ kultura, [w:] Kulturologia. XX vek: Encyklopedia, S. Peterburg 1998, t. 2, s. 122–123; J.M. Lotman, Poetika bytovogo povedeniâ w russkoj kul’ture XVIII
veka, [w:] J.M. Lotman, Izbrannye stat’i: v 3-h t., Tallin 1992, t. 1, s. 248–268; N.L. Puškareva,
„Istoriâ povsednevnosti” i „istoriâ častnoj žizni”: soderžanie i sootnošenie ponâtij, „Socialnaâ istoriâ. Ježegodnik” 2004, Moskva 2004, s. 93–112; L.P. Repina, Smena poznavatel’nych
orientacij i metamorfozy social’noj istorii, č. II, „Socialnaâ istoriâ. Ježegodnik” 1998/99, Moskva 1999, s. 7–38.
7 Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 190
2012-09-17 11:51:11
Historia codzienności polskich zesłańców na Syberii
191
niowym13. Ten naukowy kierunek obejmuje różne aspekty codzienności
jednostki — zasady społeczne i uprzedzenia, świat zewnętrzny i wewnętrzny.
Aby uniknąć niedomówień, określmy, co mianowicie rozumie się pod terminem „codzienność”. „Codzienność nie jest wyczerpana i ograniczona ramami
małych instytucji, nieformalnych stosunków rodziny, przyjaźni, sąsiedztwa,
chociaż jest z nimi związana; codzienność to raczej sfera życia i działalności
człowieka jako takiego, dojrzałej społecznie jednostki…”14. Codzienny —
nie znaczy „powszedni” w wąskim znaczeniu tego słowa. „Codzienność”
to raczej szereg różnorodnych praktyk i sposobów ich uporządkowania15,
utrwalonych przez różne instytucje społeczne (rodzina, Kościół, państwo).
Granice historii codzienności nie są określone, nie występują w niej wyraźne podziały. Ogólnie rzecz ujmując, teoria i metodologia historii codzienności
lub codziennej historii stanowi raczej przedmiot dyskusji czy debaty. Dosyć
szeroko rozpowszechniony jest następujący punkt widzenia: „Tak naprawdę,
historia codzienności bierze swój początek z głębokiego kryzysu filozofii
marksistowskiej i stanowi ona antidotum na każde systemowe traktowanie
historii. Ten kierunek zasadniczo nie ma teorii i to uważa się za jego największy plus”16. Wszelką systematyzację, w tym również „mimowolną”,
zwolennicy tego poglądu uważają za „zagrożenie”, które „spłyca materiał”.
„Badacz nie powinien znaleźć się w pułapce duszących koncepcji, a umieć
przejść »między Scyllą a Charybdą« sytemu historycznego, który odrywa faktom głowy”17 — twierdzą. Tylko przedstawienie historycznej narracji, poza
ramami jakichkolwiek teorii czy koncepcji.
Jednocześnie ukształtowała się inna tradycja w studiach nad historią
codzienności i uważamy ją za najbardziej efektywną. „Chociaż sam termin
»historia codzienności« ugruntował się w krajowej nauce niedawno, krąg
zagadnień opracowywanych przez dany kierunek ma długotrwałą tradycję
w krajowej historiografii”18. Na przekór tezie o braku metodologii ukształtował się następujący pogląd: „Kultura i historia codzienności, zbadana
i rozumiana w duchu współczesnych metodologicznych koncepcji, powinna
zajmować szczególne miejsce zarówno w kulturologii, historii społecznej, jak
13 N.L. Puškareva, Istoriâ povsednevnosti i častnoj žizni glazami istorika, http://www.krugosvet.ru/enc//istorya/ISTORYIA POVSEDNEVNOSTI.html (data dostępu: 12.05.2009).
14 B.V. Dubin, Byt, bytovščina, obydennost’: Idei i istoriâ povsednevnosti v Rossii, Demoskop Weekly. Elektronnaâ versiâ bûlletenâ „Naselenie i obščestvo”. Centr demografii i ekologii
čeloveka Instituta narodnohozâjstvennogo prognozirovaniâ RAN, http://demoscope.ru/weekly/
knigi/konfer/konfer_020.html (data dostępu: 14.05.2009).
15 N.L. Puškareva, op. cit.
16 V. Jefanova, Každyj pišet, kak on slyšit, http://gazeta.sfu-kras.ru/node/96 (data dostępu: 10.06.2009).
17 Ibidem.
18 J.M. Gončarov, Semejnyj byt gorožan Sibiri vtoroj poloviny XIX–načala XX v., http://
new.hist.asu.ru/biblio/sbit/3-4.html (data dostępu: 18.07.2009).
Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 191
2012-09-17 11:51:11
192
Tatiana G. Niedzieluk
i rekonstrukcji określonego materialno-przestrzennego środowiska historycznego”19. Co więcej, podtrzymujemy opinię o tym, że „historia codzienności
jest żywą i złożoną dziedziną nauki historycznej wymagającą od badacza
refleksji metodologicznej, refleksji na temat własnej historycznej metapozycji, narracyjnego stylu historiograficznego”20. W kontekście naszego tematu
aktualne jest postrzeganie materiału historyczno-obyczajowego jako systemotwórczego kontekstu łączącego w jedną całość historię społeczną, gospodarczą, polityczną i duchową poprzez kształtowanie świadomości i wartości
moralnych.
Z języka rosyjskiego przełożył Jerzy Rossienik
История повседневности польских ссыльных в Сибири:
обзор архивных коллекций
Резюме
В исторической литературе, посвященной польско-сибирским отношениям, согласно установившемуся стереотипу оцениваем, чаще всего, вклад польских ссыльных
в материальную и духовную культуру региона, в котором они были вынуждены жить.
Чаще всего исследуется и представляется в публикациях этот аспект, но гораздо менее
известны вопросы, связанные с обширной проблематикой, какой являются судьбы
отдельных людей, которые не прославились в истории поляков в Сибири какими-нибудь
знаменитыми научными исследованиями в области этнографии, географии, геологии или
достижениями в области экономики либо администрации. Итак, в этих исследованиях
исчезает из поля зрения «маленький человек», рядовой житель Речи Посполитой, а ныне
ссыльной, который оказался за Уралом. Тем временем в жизни каждого из этих ссыльных
есть кусочек правды о польской судьбе в истории польско-сибирских связей. Поэтому
данная статья является попыткой решить две исследовательские задачи. Во-первых,
очертить круг архивных источников, позволяющих исследовать данную тему. Во-вторых,
на основании охарактеризованных архивных коллекций очертить образ истории повседневности польских ссыльных. Границы истории повседневности очень широки и они
создают сложную и все чаще поднимаемую исследовательскую тему. Статья обращает внимание на этот аспект судьбы поляков на сибирской ссылке и на примере конкретных
лиц показывает, как важной является данная исследовательская проблема, относящаяся, например, к транспортированию и конвоированию на ссылку, семейной переписке
ссыльных, никогда не отправленной адресатам на родине, прошениям о выдаче пособия, ходатайствам о помиловании, получении разрешения на заключение брака и т.п. 19 N.V. Rozenberg, Aspekty issledovaniâ kultury povsednevnosti v otečestvennom social’no-gumanitarnom znanii, [w:] Analitika kulturologii: Elektronnoe naučnoe izdanie, http://
analiculturolog.ru/index.php?module=subjects&func=viewpag&pageid=154.
20 M. Malikova, Naivnaâ istoriâ povsednevnosti (Dmitrij Šerih. 1924. Iz Petrograda —
v Leningrad, „Otečestvennye zapiski. Žurnal dla medlennogo čteniâ”. Elektronnyj resurs,
http://www.strana-oz.ru/?numid=31&article=1325 (data dostępu: 12.05.2009).
Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 192
2012-09-17 11:51:11
Historia codzienności polskich zesłańców na Syberii
193
Многочисленные сведения на эту тему хранятся в архивных фондах Сибири, в частности
в Иркутске, Якутске, Красноярске, Омске, Томске и Тобольске, а также в менее известных научных центрах и региональных музеях.
Итак, статья является своеобразным исследовательским требованием по вопросу т.н.
повседневности ссылки, до сих пор редко поднимаемому, особенно в историко-культурных, политико-событийных, этнических и конфессиональных контекстах.
Перевел Ежи Россеник
The history of everyday life of Polish exiles to Siberia:
a review of archive resources
Summary
Historians writing about Polish-Siberian relations usually conform to the stereotype of
writing about the contribution of the Polish exiles to the material and spiritual culture of the
regions in which they were forced to live. This aspect is one that is most often studied and
discussed in various publications, with less attention being devoted to issues within a broadly
defined theme of the stories of individuals who did not distinguish themselves in the history
of Poles in Siberia thanks to any significant research in ethnography, geography or geology,
or thanks to any special economic or administrative achievement. Thus, scholars lose sight of
“the little man”, ordinary citizen of Poland, who found himself beyond the Ural Mountains as
an exile. But the life of those exiles had individual dimensions containing a significant part
of the truth about the fate of Poles in the history of Polish-Siberian relations. That is why the
present author tries to resolve two research questions in the article. First, he wants to specify
which archives sources would make it possible to study the topic. Second, on the basis of these
archive resources he tries to describe the everyday life of Polish exiles. The boundaries of this
everyday reality are very broad and constitute a complex research field increasingly tackled by
scholars. In the article the author points to this aspect of the fate of the Polish exiles in Siberia
and, using the stories of specific individuals, stresses the importance of this research problem
concerning, e.g. the transport and escorting of the convicts to their place of exile, family letters
of the exiles never sent to their addressees in Poland, applications for aid, requests for pardon,
permission to marry etc. A lot of information about this can be found in Siberian archives,
especially those in Irkutsk, Yakutsk, Krasnoyarsk, Omsk, Tomsk or Tobolsk, as well as in
lesser known research centres and regional museums. Thus, the article is a research postulate
concerning the issue of the so-called everyday life in exile, rarely discussed so far, especially
in a historical-cultural, political, ethnic or religious context.
Translated by Anna Kijak
Wrocławskie Studia Wschodnie 14, 2012
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie14.indb 193
2012-09-17 11:51:11