ANNALES Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeźby w

ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA
LUBLIN — POLONIA
VOL. LVII, 4
SECTIO B
2002
Zak³ad Geografii Regionalnej
Instytut Nauk o Ziemi UMCS
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca
na Roztoczu (SE Polska)
Neotectonic aspects of relief development in the Gorajec river basin
in Roztocze (SE Poland)
Wp³yw elementów strukturalnych pod³o¿a na g³ówne formy rzeŸby Roztocza by³ od dawna przedmiotem badañ geomorfologicznych. Najwczeœniej zbadano pod tym wzglêdem Roztocze Œrodkowe (Malicki 1935; Cha³ubiñska i in.
1954; Maruszczak, Wilgat 1956). Zagadnieniem strukturalnych uwarunkowañ
rozwoju rzeŸby w dorzeczu Gorajca zajmowano siê dotychczas fragmentarycznie (Buraczyñski 1967, 1980/81). Syntetyczne zestawienie wyników obszernych i szczegó³owych badañ geologicznych zawieraj¹ m. in. prace: Harasimiuka (1980), Marsza³ka i in. (1994, 1995), Marsza³ka (1998) oraz Popielskiego
(1994). Wyniki wieloletnich badañ geomorfologicznych zawiera praca Buraczyñskiego (1997), a badañ hydrologicznych – opracowanie zbiorowe pod redakcj¹ Michalczyka (1996).
Znaczne uszczegó³owienie w ostatnich latach wiedzy o budowie geologicznej regionu Roztocza daje mo¿liwoœæ nowego spojrzenia na neotektoniczne
uwarunkowania rozwoju rzeŸby w dorzeczu Gorajca. Do oceny zale¿noœci miêdzy rozwojem rzeŸby i zjawiskami neotektonicznymi stosowano ró¿norodne
metody morfometryczne (m.in. Clarke 1966; Ozimkowski 1975; Bull, McFadden 1977; Zuchiewicz 1980, 1981; R¹czkowski i in. 1985, 1986; Badura,
Przybylski 1989; Sroka 1992). Próbê udokumentowania m³odych ruchów tektonicznych w dorzeczu Gorajca podjêto metod¹ kartometryczn¹ wed³ug Bulla,
McFaddena (1977).
56
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
PO£O¯ENIE I UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI
Badaniami objêto dorzecze Gorajca o powierzchni 166,3 km2 nale¿¹ce do
dorzecza Poru (597 km2), wchodz¹cego w sk³ad roztoczañskiej czêœci dorzecza
Wieprza (13,4% powierzchni). Fizjograficznie dorzecze Gorajca jest po³o¿one
na Roztoczu Gorajskim (wed³ug geomorfologicznego podzia³u Maruszczaka,
1972) lub na Roztoczu Gorajskim i Szczebrzeszyñskim (wed³ug podzia³u Buraczyñskiego 1993). Dorzecze jest asymetryczne wzglêdem po³udnikowej doliny
Gorajca; oko³o 69% jego powierzchni zajmuje skrzyd³o zachodnie (ryc. 1).
Najwy¿szy punkt (333,9 m n.p.m.) wznosi siê we wschodniej czêœci obszaru,
a najni¿szy (204,9 m n.p.m.) w dolinie Gorajca, w okolicach Radecznicy. Dorzecze cechuje stosunkowo wysoki wskaŸnik urzeŸbienia (0,01), porównywalny
ze wspó³czynnikami roztoczañskich czêœci dorzeczy Tanwi i So³okiji.
Najbardziej czytelnym elementem rzeŸby dorzecza jest dolina Gorajca rozwiniêta w strefie z³o¿onego zespo³u rowów tektonicznych, u³o¿onych poprzecznie (N–S) do osi garbu Roztocza. Wspó³czesna dolina jest zwi¹zana z kopaln¹
dolin¹ Gorajca, której rozwój wi¹¿e siê prawdopodobnie z formowaniem powierzchni Roztocza w pliocenie i wczesnym czwartorzêdzie (Maruszczak, Wilgat 1956; Buraczyñski 1967; Harasimiuk i in. 1969). Wspó³czesna dolina Gorajca jest stosunkowo szeroka: 1,5–2,0 km w odcinku miêdzy Radecznic¹
i Czarnym Stokiem oraz 3,5–4,0 km w odcinku górnym, który ma formê rozleg³ej kotliny. G³êbokoœæ wciêcia doliny zmienia siê od oko³o 60 m w okolicach
Latoczyna do oko³o 30 m w Podborcach i nastêpnie wzrasta ponownie do oko³o
60 m w okolicach Trzêsin i Lipowca.
Pod wzglêdem ukszta³towania powierzchni, dorzecze Gorajca mo¿na podzieliæ na dwie zasadnicze czêœci: pó³nocn¹ i po³udniow¹. Czêœæ pó³nocna
obejmuje obszar miêdzy Radecznic¹ i stref¹ Czarny Stok–Teodorówka. Cechuje siê ona stosunkowo d³ugimi, w¹skimi i asymetrycznymi dolinami, np. Komodzianki, Jêdrzejówki i Gilowa (ryc. 1). Czêœæ po³udniowa obejmuje obszar
po³o¿ony na po³udnie od strefy Teodorówka–Czarny Stok. Obszar ten odpowiada w przybli¿eniu po³udniowej strefie krawêdziowej Roztocza. Strefa ta sk³ada
siê z: u³o¿onych równolegle i kulisowato wzgórz wewnêtrznych z wyraŸnie zaznaczon¹ krawêdzi¹ (miêdzy Lipowcem i Tereszpolem); p³askiego obni¿enia
(kotlina Bagna Ta³andy), zwanego stopniem wewnêtrznym (Jahn 1956); wzgórz
zewnêtrznych (¯elebska i Hedwi¿yna) opadaj¹cych ku Nizinie Sandomierskiej
doœæ wyraŸn¹, niezbyt wysok¹ krawêdzi¹ zewnêtrzn¹.
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
Ryc. 1. Po³o¿enie i ukszta³towanie powierzchni zlewni Gorajca
Fig. 1. Location and relief of the Gorajec catchment
57
58
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
BUDOWA GEOLOGICZNA
Pod wzglêdem geologicznym dorzecze znajduje siê na paleozoicznym podniesieniu radomsko-kraœnickim, jedynie jego po³udniowy skrawek – w zapadlisku przedkarpackim (¯elichowski 1983). Obszar dorzecza jest u³o¿ony poprzecznie do przebiegu mezozoicznej synkliny Urzêdów–Narol o zmiennej osi zorientowanej WNW–ESE, a bardziej na po³udniowy wschód: NW–SE (Po¿aryski 1956; Ney 1969).
Wyj¹tkow¹ pozycjê morfostrukturaln¹ obszaru Roztocza miêdzy dolin¹
Gorajca i po³udnikowym segmentem doliny Wieprza podkreœla³ Jahn (1956).
Ten fragment Roztocza – zwany przez Buraczyñskiego (1993) Roztoczem
Szczebrzeszyñskim – jest po³o¿ony w strefie przebiegu ryftowego roz³amu
w g³êbokim pod³o¿u skorupy ziemskiej (¯elichowski 1979). Przez obszar ten
przebiega³a oœ aulakogenu wo³yñsko-orszañskiego, uchodz¹cego z NE do miogeosynkliny starobajkalskiej (Po¿aryski, Kotañski 1979). W starszym paleozoiku w tej strefie nastêpowa³a zmiana kierunków brze¿nych czêœci Masywu Ma³opolskiego (Po¿aryski 1977), który w sposób zasadniczy wp³ywa³ na ewolucjê
tektoniczn¹ obszarów s¹siednich (Harasimiuk 1980). Równie¿ w obrazie strukturalnym m³odszego paleozoiku strefa ta charakteryzuje siê wystêpowaniem
z³o¿onego zespo³u uskoków zorientowanych w przybli¿eniu NE–SW oraz zmiany azymutu uskoków pod³u¿nych z WNW na bardziej po³udnikowy (¯elichowski 1972, 1974). W jurze obszar ten stanowi³ próg strukturalny miêdzy obszarem po³o¿onym na SE, gdzie sp¹g pod³o¿a ska³ jury górnej jest po³o¿ony na
g³êbokoœci rzêdu -1400 m, a obszarem na NW, gdzie g³êbokoœæ sp¹gu jury
górnej waha siê od -900 do -1200 m (Niemczycka 1976). We wszystkich etapach rozwoju strukturalnego obszaru by³a to strefa o wyraŸnie podwy¿szonej
aktywnoœci tektonicznej (Harasimiuk 1980).
W œwietle analizy ukszta³towania powierzchni podczwartorzêdowej obszar
dorzecza wyraŸnie dzieli siê na dwie czêœci (ryc. 2), nawi¹zuj¹ce w pewnym
sensie do cech rzeŸby. Czêœæ pó³nocna, obejmuje obszar od Radecznicy po
strefê Czarny Stok–Teodorówka. Cechuje siê deniwelacjami rzêdu oko³o 60 m
miêdzy Gilowem, Teodorówk¹ i Komodziank¹ oraz oko³o 80 m w strefie kopalnej doliny Gorajca na pó³noc od miejscowoœci Gorajec. Czêœæ po³udniow¹
cechuj¹ deniwelacje od oko³o 60 m miêdzy Pulczynowem i Trzêsinami do oko³o 20 m ko³o Hedwi¿yna. W obrazie powierzchni podczwartorzêdowej wyraŸnie rysuje siê trójdzielna kopalna dolina Gorajca. Jako g³êboka rynna zaznacza siê w czêœci pó³nocnej miêdzy Radecznic¹ i Trzêsinami, jako fragment zatoki lub szerokiej doliny uchodz¹cej do zapadliska przedkarpackiego – na odcinku miêdzy Trzêsinami i Bagnem Ta³andy i jako dolina kopalna ponownie zarysowuje siê na po³udnie od Bagna Ta³andy (ryc. 2).
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
59
Ryc. 2. Ukszta³towanie powierzchni podczwartorzêdowej (zestawi³a Teresa Brzeziñska-Wójcik,
wed³ug Marsza³ka i in. 1994, Popielskiego 1994)
Sub-Quaternary topographic features (compiled by Teresa Brzeziñska-Wójcik, after: Marsza³ek
et al. 1994, Popielski 1994)
60
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
61
Obraz ukszta³towania powierzchni podczwartorzêdowej dorzecza Gorajca
w du¿ym stopniu nawi¹zuje do elementów strukturalnych nieci¹g³ych – przebiegu uskoków, a w mniejszym – do przebiegu granic litologicznych ska³ kredowych (ryc. 2, 3). Czêœæ pó³nocna zlewni (od Radecznicy po strefê Teodorówka–Gorajec) jest zbudowana z opok i opok marglistych (Marsza³ek i in.
1994), a czêœæ po³udniowa – z gez mastrychtu dolnego (Popielski 1994). W po³udniowej czêœci zlewni ska³y kredowe s¹ przykryte zniszczonym kompleksem
osadów mioceñskich: wapieni organodetrytycznych, piasków i piaskowców wapnistych strefy brze¿nej (baden); piasków kwarcowych i glaukonitowych oraz
wapieni litotamniowych badenu (Musia³ 1987) (ryc. 3).
Elementy strukturalne (rowy lub pó³rowy tektoniczne) w sposób istotny decyduj¹ o przebiegu wspó³czesnej i kopalnej doliny Gorajca (ryc. 2). W œwietle
dotychczasowych badañ wydaje siê, ¿e kopalna dolina g³êboko rozcina po³udniowo-zachodni¹ strefê krawêdziow¹ Roztocza oraz ¿e wielokrotnie wykorzystywa³y j¹ rzeki odwadniaj¹ce Roztocze: w pliocenie (Maruszczak, Wilgat
1956) i wczesnym czwartorzêdzie (Harasimiuk i in. 1971) od preplejstocenu a¿
po interglacja³ wielki (Rühle 1973; 1976; Wojtanowicz 1978; Harasimiuk
1980), kiedy ruchy tektoniczne dŸwigaj¹ce Roztocze objê³y górn¹ czêœæ doliny
Gorajca (Laskowska-Wysoczañska 1979).
Wyniki szczegó³owych badañ geologicznych (Marsza³ek i in. 1994; Popielski 1994) pozwalaj¹ wnioskowaæ, ¿e pó³nocna czêœæ kopalnej doliny nawi¹zuje
do stosunkowo w¹skiego i g³êbokiego rowu tektonicznego. Natomiast w kierunku po³udniowym i po³udniowo-wschodnim jej dno stopniowo siê podnosi
stanowi¹c nachylon¹ powierzchniê (ryc. 2, 3). Na po³udnie od strefy Kajetanówka–Tereszpol (zespó³ uskoków brze¿nych zapadliska przedkarpackiego) dno
kopalnej doliny stopniowo opada ku zapadlisku przedkarpackiemu. Znajduje siê
tu g³êboki plejstoceñski zbiornik sedymentacyjny – rynna Edwardowa (Popiel-
Ryc. 3. Geologia (bez osadów czwartorzêdowych) (zestawi³a Teresa Brzeziñska-Wójcik, wed³ug
Malinowskiego, Mojskiego 1978; Woiñskiego 1988; Marsza³ka i in. 1994; Popielskiego 1994);
1 – uskoki stwierdzone i przypuszczalne; 2 – granice stratygraficzne; 3 – kreda: gKm1 – gezy
i gezy margliste mastrychtu dolnego, oKm1 – opoki margliste mastrychtu dolnego; trzeciorzêd:
wpNb3 – wapienie organodetrytyczne, piaski i piaskowce wapniste strefy krawêdziowej (baden);
pNb3 – piaski kwarcowe i glaukonitowe badenu górnego; wNb3 – wapienie litotamniowe badenu
Geology (without Quaternary deposits) (compiled by Teresa Brzeziñska-Wójcik, after: Malinowski, Mojski 1978; Woiñski 1988, Marsza³ek et al. 1994; Popielski 1994); 1 – known and presumed faults; 2 – stratigraphic boundaries; 3 – The Cretaceous: gKm 1 – gaizes and marly gaizes
of the Lower Maestrichtian; oKm1 – marly opokas and marls of Lower Maestrichtian; The Tertiary: wpNb3 – organodetrital limestones, sands and sandstones of the escarpment zone (Badenian); pNb3 – quartzic and glauconite sands of the Upper Badenian; wNb3 – lithotamnium limestones
of the Upper Badenian
62
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
63
ski 1994). Te nowe dane sugeruj¹, ¿e kopalna dolina Gorajca nawi¹zuje do bardziej z³o¿onego zespo³u struktur tektonicznych ni¿ wczeœniej s¹dzono.
Prawdopodobnie wszystkie trzy czêœci doliny kopalnej funkcjonowa³y
w plejstocenie jako ró¿ne baseny sedymentacyjne, oddzielone wyniesionymi
blokami Trzêsin i Lipowca. Poœrednio wskazuj¹ na to wype³niaj¹ce je osady,
ró¿ni¹ce siê mi¹¿szoœci¹ i wykszta³ceniem oraz wiekiem. Problem ten jednak
wymaga szczegó³owych badañ i bêdzie przedmiotem odrêbnego opracowania.
Uskoki pod³u¿ne do osi Roztocza (NNW–SSE) i poprzeczne (NNE–SSW)
dziel¹ obszar dorzecza Gorajca na kilka bloków o ró¿nej wielkoœci (Jêdrzejówki, Gorajca, Pulczynów–¯elebsko, ktolina górnego Gorajca), co ma swoje
odzwierciedlenie w ukszta³towaniu powierzchni podczwartorzêdowej oraz
w cechach ukszta³towania powierzchni wspó³czesnej (ryc. 1, 2, 3).
Rodzaj i obszar wystêpowania utworów powierzchniowych pozwalaj¹ podzieliæ obszar dorzecza Gorajca na dwie zasadnicze czêœci: pó³nocn¹ – lessow¹
i po³udniow¹ – wapienno-piaszczyst¹ (ryc. 4). Granica rysuje siê w strefie Teodorówka–Czarny Stok i przebiega podobnie jak w ukszta³towaniu powierzchni
podczwartorzêdowej oraz zaznacza siê w cechach ukszta³towania wspó³czesnej
rzeŸby. Wierzchowinê i zbocza dolin pó³nocnej czêœci dorzecza Gorajca pokrywaj¹ lessy i utwory lessopodobne; w dolinie Gorajca wystêpuj¹ mu³ki, piaski
i ¿wiry rzeczne, a w suchych dolinach – piaski i namu³y piaszczyste holocenu
(Marsza³ek i in. 1995) (ryc. 4). Czêœæ po³udniowa dorzecza charakteryzuje siê
przewag¹ piasków i mu³ków rzecznych, zw³aszcza w rozleg³ej dolinie górnego
Gorajca. W strefie wododzia³u najbardziej rozprzestrzenione s¹ pokrywy zwietrzelinowe ska³ górnokredowych i trzeciorzêdowych (Woiñski 1988).
METODA BADAÑ
Do parametrów, które dobrze odwzorowuj¹ zale¿noœæ systemu rzecznego
od skali pionowych ruchów wypiêtrzaj¹cych, nale¿¹: wspó³czynnik wyd³u¿enia
dorzecza Re i krêtoœci krawêdzi S. Metody te by³y stosowane wczeœniej dla obszarów górskich (Bull, McFadden 1977; Sroka 1992; Zuchiewicz 1995a;
1995b), ale równie¿ dla innych czêœci Roztocza (Brzeziñska-Wójcik 1994,
1996, 1998, 1999; Brzeziñska-Wójcik, Mi³kowska 2002). Nie przypisuj¹c waloru œcis³oœci wymienionym metodom, mo¿na na ich podstawie uzyskaæ przybli¿on¹ orientacjê co do zró¿nicowania dynamicznego w obrêbie jednego, doœæ
Ryc. 4. Utwory powierzchniowe (zestawi³a Teresa Brzeziñska-Wójcik, wed³ug Malinowskiego,
Mojskiego 1981; Marsza³ka i in. 1994; Woiñskiego 1994)
Surface deposits (compiled by Teresa Brzeziñska-Wójcik, after: Malinowski, Mojski 1981; Marsza³ek et al. 1994; Woiñski 1994)
64
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
jednorodnego geologicznie systemu. Warunki te spe³nia Roztocze, zbudowane
ze s³abo zró¿nicowanych litologiczne ska³ mezozoicznych (Cieœliñski, Wyrwicka 1970; Marsza³ek i in. 1994; Popielski 1994), charakteryzuj¹ce siê ponadto
wysokim wspó³czynnikiem kontynentalizmu klimatu (Kaszewski i in. 1995).
Wspó³czynnik Re (drainage basin shape) okreœla powierzchniow¹ aktywnoœæ tektoniczn¹ i wyra¿a siê wzorem:
Re =
2√
A
π
√
L
,
gdzie: A – powierzchnia zlewni (obliczona przy u¿yciu planimetru biegunowego), L – d³ugoœæ
zlewni (odleg³oœæ miêdzy ujœciem a najdalej po³o¿onym punktem zlewni).
Wspó³czynnik S (mountain-front sinuosity) okreœla liniow¹ aktywnoœæ tektoniczn¹ wybranej krawêdzi (za³o¿onej w strefie uskoku) i wyra¿a siê wzorem:
S=
L mf
Ls
,
gdzie: Lmf – d³ugoœæ granicy miêdzy górami a przedpolem (d³ugoœæ podstawy krawêdzi stoku),
Ls – d³ugoœæ krawêdzi mierzona w linii prostej.
Tab. 1. Parametry morfometryczne okreœlaj¹ce zale¿noœæ systemu fluwialnego od skali
pionowych ruchów tektonicznych (wg Bull i McFadden 1977)
Morphometric indices stating the dependence of the fluvial system on vertical tectonic
movements (after Brull & McFadden 1977)
Wartoœci wspó³czynników
wyd³u¿enia dorzecza (Re)
krêtoœci krawêdzi (S)
< 0,50
1,2–1,6
0,50–0,75
1,7–2,0
> 0,75
2,1–7,0
Natê¿enie wspó³czesnej
aktywnoœci tektonicznej
wzglêdnie du¿e
s³abe
bardzo s³abe
Wspó³czynniki obliczono na mapie topograficznej w skali 1:10 000. Szczegó³owymi pomiarami objêto dorzecza o powierzchni wiêkszej od 0,25 km2
i d³ugoœci wiêkszej od 0,5 km. Przy okreœlaniu rzêdu dorzeczy zastosowano
klasyczny model hydrograficzny. Za dorzecze I rzêdu przyjêto dorzecze Wis³y;
II rzêdu – dorzecze Wieprza, Sanu; III rzêdu – dorzecze Poru, IV rzêdu – Gorajca itd.
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
65
AKTYWNOŒÆ TEKTONICZNA ZLEWNI W ŒWIETLE
WSPÓ£CZYNNIKA WYD£U¯ENIA DORZECZA I KRÊTOŒCI
KRAWÊDZI
Dorzecze Gorajca IV rzêdu o powierzchni 166,3 km2 i d³ugoœci 18,5 km
sk³ada siê z 31 zlewni V rzêdu. Najwiêksz¹ jest asymetryczna zlewnia cz¹stkowa Ch³opkowa o osi zorientowanej NW–SE, po³o¿ona w pó³nocno-wschodniej
czêœci dorzecza Gorajca.
W roztoczañskim dorzeczu Gorajca (IV rzêdu) œrednia wartoœæ wspó³czynnika Re (0,79) wskazuje na s³ab¹ aktywnoœæ tektoniczn¹. Wynik ten jest nieco
zaskakuj¹cy ze wzglêdu na po³o¿enie dorzecza w strefie aktywizowanej tektonicznie w ró¿nych piêtrach strukturalnych, co podkreœla Harasimiuk (1980).
Wyniki szczegó³owych pomiarów wspó³czynnika w 31 zlewniach V rzêdu
(ryc. 5) wskazuj¹ na zró¿nicowanie aktywnoœci tektonicznej w obrêbie dorzecza Gorajca. Wyniki pomiarów wspó³czynnika Re wskazuj¹ na wspó³czesn¹
wzglêdnie du¿¹ mobilnoœæ tektoniczn¹ g³ównej doliny Gorajca (0,40) miêdzy
Radecznic¹ i Trzêsinami oraz doliny Komodzianki i Latoczyna (0,47) w pó³nocnej czêœci dorzecza. S¹ to obszary predysponowane tektonicznie; rozwiniête
w strefach rowu tektonicznego Gorajca lub uskoków o orientacjach NE–SW
(ryc. 3, 5). Wzglêdnie nieaktywny (wartoœci Re w przedziale 0,77–0,86) jest
obszar miêdzy miejscowoœciami Gorajec i Czarny Stok na wschodnim skrzydle
dorzecza. Pozosta³y obszar wykazuje wzglêdnie s³ab¹ aktywnoœæ tektoniczn¹.
Dobre rozpoznanie budowy geologicznej oraz wyniki kartowania geomorfologicznego w dorzeczu Gorajca sk³oni³y do przeprowadzenia jeszcze
szczegó³owszych pomiarów w zlewniach VI–XI rzêdu (ryc. 6). Uzyskane wartoœci wskaŸników Re i S wskazuj¹ na du¿e zró¿nicowanie obszaru w przypadku
aktywnoœci tektonicznej.
Wzglêdnie du¿¹ aktywnoœæ tektoniczn¹ stwierdzono w strefach predysponowanych tektonicznie: w g³ównej dolinie Gorajca rozwiniêtej w strefie rowu
tektonicznego miêdzy Radecznic¹ i Trzêsinami. Wartoœci wspó³czynników
wskazuj¹ce na wzglêdnie du¿¹ aktywnoœæ uzyskano tak¿e dla drugorzêdnych
dolin: Budy (Re = 0,46) – w œrodkowej czêœci dorzecza Gorajca oraz Komodzianki, Latoczyna i Ch³opkowa–Grudek – w pó³nocnej czêœci dorzecza. Doliny te nawi¹zuj¹ do stref uskokowych zorientowanych NW–SE i SW–NE.
Czwartorzêdowe tektoniczne ruchy potomne w tych dolinach przejawiaj¹ siê
tak¿e wystêpowaniem Ÿróde³ o stosunkowo niskiej wydajnoœci 0–10 l/s (Burlikowska 1996) w strefach przecinania siê uskoków.
Wzglêdnie nieaktywny tektonicznie jest obszar miêdzy miejscowoœciami
Gorajec i Ruœ na wschodnim skrzydle dorzecza Gorajca, obszar miêdzy Trzêsinami i ¯elebskiem oraz w okolicach Hedwi¿yna na skrzydle zachodnim. Pozosta³y obszar wykazuje wzglêdnie s³ab¹ aktywnoœæ tektoniczn¹ (ryc. 6).
66
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
Ryc. 5. Wspó³czesna aktywnoœæ tektoniczna w zlewniach IV rzêdu (wed³ug Teresy BrzeziñskiejWójcik); 1 – du¿a (Re < 0,50); 2 – s³aba (Re = 0,51–0,75); 3 – brak (Re > 0,76); 4 – dzia³y
wodne ró¿nego rzêdu
Recent tectonic activity in the catchments of the 4th order (by Teresa Brzeziñska-Wójcik); 1 –
high tectonic activity (Re < 0.50), 2 – low tectonic activity (Re = 0.50–0.75), 3 – no activity
(Re > 0.75), 4 – watersheds of different order
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
67
Ryc. 6. Aktywnoœæ tektoniczna w zlewniach IV–IX rzêdu (wed³ug Teresy Brzeziñskiej-Wójcik).
Objaœnienia jak na ryc. 5
Recent tectonic activity in the catchments of the 4th–9th order (by Teresa Brzeziñska-Wójcik).
For explanations – see Fig. 5
68
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
Wspó³czynnik krêtoœci krawêdzi (S) sugeruje wyraŸn¹ wspó³czesn¹ aktywnoœæ zewnêtrznej po³udniowo-zachodniej strefy uskokowej Roztocza: Pulczynów–¯elebsko i wewnêtrznej strefy Ruœ–Lipowiec (wartoœci S w przedziale
1,01–1,12) oraz intensywne dŸwiganie tego œrodkowopo³udniowego segmentu
dorzecza Gorajca. Wzglêdnie du¿¹ aktywnoœci¹ cechuje siê wschodnie zbocze
doliny Gorajca miêdzy Mokrelipiem i Gorajcem.
MORFOTEKTONIKA DORZECZA
Wyniki wspó³czynników: wyd³u¿enia dorzecza Re i krêtoœci krawêdzi
S stanowi³y podstawê do wykreœlenia mapy morfotektonicznej dorzecza Gorajca (ryc. 7).
W œwietle danych geologicznych, geomorfologicznych i morfometrycznych
dorzecze Gorajca mo¿na podzieliæ na dwie zasadnicze czêœci: pó³nocn¹ i po³udniow¹, granicz¹ce wzd³u¿ linii morfologicznej Teodorówka–Ruœ–Lipowiec. Linia ta
nawi¹zuje do przebiegu zespo³u uskoków brze¿nych oddzielaj¹cych Roztocze od
zapadliska przedkarpackiego. Zarówno czêœæ pó³nocna, jak i po³udniowa dorzecza
sk³adaj¹ siê z mniejszych jednostek morfostrukturalnych – bloków.
W pó³nocnej czêœci dorzecza Gorajca wyró¿niaj¹ siê dwa bloki, przedzielone subpo³udnikowym rowem tektonicznym Gorajca: zachodni – Jêdrzejówki,
wschodni – Gorajca.
Blok zachodni sk³ada siê z trzech mikrobloków: pó³nocnego – Gilowa,
œrodkowego – Grudek i po³udniowego – Komodzianki, oddzielonych dolinami
rozwiniêtymi w strefach uskokowych (ryc. 3, 7). Wyniki pomiarów kartometrycznych (wspó³czynniki wyd³u¿enia dorzecza Re i krêtoœci krawêdzi S) sugeruj¹, ¿e najbardziej mobilne tektonicznie s¹ mikrobloki: Gilowa i Komodzianki.
WyraŸnie dŸwigana jest po³udniowa czêœæ mikrobloku Gilowa. Mikroblok Komodzianki jest podzielony na dwie jeszcze mniejsze czêœci wzd³u¿ asymetrycznej doliny Komodzianka–Podborce, rozwiniêtej w strefie uskoku NE–SW. Podzia³ ten potwierdzaj¹ zw³aszcza wartoœci wspó³czynnika krêtoœci krawêdzi (S).
Wzglêdnie podnoszona jest czêœæ po³udniowo-wschodnia mikrobloku Komodzianki wzd³u¿ krawêdzi rowu Gorajca (ryc. 3, 7).
Blok wschodni – Gorajca jest wyraŸnie dŸwigany w strefie krawêdzi wewnêtrznej Ruœ–Lipowiec–Panasówka oraz mniej intensywnie – w strefie uskoku
Mokrelipie–Gorajec (ryc. 3, 7).
W po³udniowej czêœci dorzecza Gorajca wyró¿niaj¹ siê dwa obszary: zachodni – blok Pulczynów–¯elebsko i wschodni – kotlina górnego Gorajca.
Blok Pulczynów–¯elebsko jest wzglêdnie intensywnie dŸwigany w strefie zespo³u uskoków brze¿nych oddzielaj¹cych Roztocze od zapadliska przedkarpackiego. Obszar wschodni – kotlina górnego Gorajca jest wzglêdnie s³abo obni¿ana (ryc. 7).
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
69
Ryc. 7. Morfotektonika zlewni Gorajca (wed³ug Teresy Brzeziñskiej-Wójcik); 1 – krawêdzie
zewnêtrzne o du¿ej aktywnoœci tektonicznej; 2 – krawêdzie wewnêtrzne o du¿ej aktywnoœci tektonicznej; 3 – krawêdzie o s³abej aktywnoœci, 4 – obszary obni¿ane wzglêdnie intensywnie, 5 – obszary obni¿ane wzglêdnie s³abo, 6 – obszary obni¿ane bardzo s³abo, 7 – bloki morfotektoniczne:
+ podnoszone, – obni¿ane
Morphotectonics of the Gorajec catchment (by Teresa Brzeziñska-Wójcik); 1 – outer edges of
high tectonic activity; 2 – inner edges of high tectonic activity; 3 – edges of poor tectonic activity; 4 – areas of relatively intensive lowering; 5 – areas of relatively poor lowering; 6 – areas of
very poor lowering; 7 – morphotectonic blocks: + lifted, – lowered
70
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
WNIOSKI
Wspó³czesna mobilnoœæ tektoniczna dorzecza Gorajca w du¿ym stopniu nawi¹zuje do zmian tektonicznych megacyklu alpejskiego zachodz¹cych od miocenu do wczesnego plejstocenu. Tektonika, o charakterze inwersyjnym, zaznacza siê g³ównie w formie ruchów pionowych, odm³adzaj¹cych przewa¿nie starsze linie tektoniczne, co podkreœla Harasimiuk (1980) i potwierdzaj¹ badania
Laskowskiej-Wysoczañskiej (1979).
Dynamika wspó³czesnych zjawisk tektonicznych w dorzeczu Gorajca jest
dobrze czytelna i nawi¹zuje do przebiegu uskoków w ska³ach kompleksu mezokenozoicznego. Uskoki te s¹ uruchamiane jako nieci¹g³oœci przypowierzchniowe pod wp³ywem wg³êbnej ruchliwoœci pionowej obszaru. Potwierdzaj¹ to tak¿e wyniki analiz zdjêæ radarowych (Jaroszewski, Pi¹tkowska 1988) oraz wyniki
pomiarów kierunków naprê¿eñ skorupy ziemskiej metod¹ breakouts (Jarosiñski
1994, 1997). Przejawy m³odej tektoniki potomnej potwierdzaj¹ równie¿ obserwacje wspó³czesnych zjawisk hydrologicznych (Malinowski 1993).
Wspó³czesne zjawiska tektoniczne w dorzeczu nawi¹zuj¹ do przebiegu
uskoków tektonicznych NW–SE i N–S. Po³udniowe bloki przemieszczaj¹ siê
w stosunku do strefy po³udniowo-zachodniej krawêdzi Roztocza.
Zastosowana metoda daje przybli¿on¹ orientacjê co do zró¿nicowania
dynamicznego w obrêbie doœæ jednorodnego pod wzglêdem litologicznym obszaru. Ranga, amplitudy, wiek przemieszczeñ oraz rodzaj naprê¿eñ, które spowodowa³y istnienie zró¿nicowanych tektonicznie form rzeŸby w obrêbie dorzecza, bêd¹ przedmiotem oddzielnych badañ.
Otrzymane wartoœci wskaŸników morfometrycznych dokumentuj¹ wczeœniejsze pogl¹dy na temat wspó³czesnej aktywnoœci tektonicznej dorzecza Gorajca, zw³aszcza w jego po³udniowej czêœci. Dok³adnych badañ wymaga pozycja
wysokoœciowa i mi¹¿szoœæ czwartorzêdowych osadów jednowiekowych, rozmiary i tempo ich denudacji oraz powierzchnie zrównañ i ich deformacje.
LITERATURA
B a d u r a J., P r z y b y l s k i B. 1989: Zastosowanie metod morfometrycznych dla okreœlenia ruchów neotektonicznych w SW czêœci Dolnego Œl¹ska. Kwart. Geol., 33: 355–356.
B r z e z i ñ s k a - W ó j c i k T. 1994: Wspó³czesna aktywnoœæ tektoniczna w dorzeczu So³okiji
w œwietle wspó³czynnika wyd³u¿enia dorzecza. Annales UMCS, sec. B, 49: 137–146.
B r z e z i ñ s k a - W ó j c i k T. 1996: Wp³yw budowy geologicznej na rozwój rzeŸby Roztocza
Tomaszowskiego i Rawskiego. Archiwum Biblioteki G³ównej UMCS, Lublin: 120.
B r z e z i ñ s k a - W ó j c i k T. 1998: Aktywnoœæ tektoniczna w dorzeczach strefy krawêdziowej
Roztocza Tomaszowskiego w œwietle wskaŸników morfometrycznych. (summ. Tecto-
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
71
nic activity of the escarpment zone of Tomaszowskie Roztocze in the light of morphometric coefficients). Annales UMCS, Lublin, sec. B, 52, 4: 57–75.
B r z e z i ñ s k a - W ó j c i k T. 1999: Aktywnoœæ tektoniczna w pó³nocno-wschodniej strefie krawêdziowej Roztocza Tomaszowskiego w œwietle wskaŸników morfometrycznych. Prz.
Geol., 47, 9: 840–845.
B r z e z i ñ s k a - W ó j c i k T., M i ³ k o w s k a D. 2002: Aktywnoœæ tektoniczna w dorzeczu górnego Wieprza (SE Polska) w œwietle wybranych wskaŸników morfometrycznych. Ann.
UMCS, Ann. UMCS, sec. B, LIV, 5 (1999), Lublin: 13–32.
B u l l W. B., M c F a d d e n L. D. 1977: Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California [w:] D. O. Doehring (red.), Geomorphology in arid regions.
Binghampton Symposia in Geomorphology, 9: 115–136.
B u r a c z y ñ s k i J. 1967: Zarys geomorfologii Roztocza Zachodniego. Ann. UMCS Lublin,
sec. B, 22: 77–123.
B u r a c z y ñ s k i J. 1980/81: Development of valleys in the escarpment zone of the Roztocze.
Ann. UMCS, Lublin, sec. B, 35/36: 81–102.
B u r a c z y ñ s k i J. 1993: Regiony geomorfologiczne Roztocza. Annales UMCS, Lublin, sec. B,
48 (1995): 59–73.
B u r a c z y ñ s k i J. 1997: Roztocze. Budowa – rzeŸba – krajobraz (summ. Geology, Relief and
Lanscape of Roztocze Upland). ZGR UMCS, Lublin: 189 s.
B u r l i k o w s k a I. 1996: ród³a w dorzeczu Poru [w:] ród³a Roztocza. Monografia hydrograficzna pod red. Z. Michalczyka. Wyd. UMCS, Lublin: 49–63.
C h a ³ u b i ñ s k a A., K ê s i k A., M a r u s z c z a k H., W i l g a t T. 1954: Przewodnik wycieczki po Roztoczu. Przew. V Zj. Pol. Tow. Geogr., Lublin.
C i e œ l i ñ s k i S., W y r w i c k a K. 1970: Kreda obszaru lubelskiego. Przew. XLII Zjazdu Pol.
Tow. Geol., Lublin, 3–5 wrzeœnia 1970: 56–74.
C l a r k e J. I. 1966: Morphometry from Maps [w:] G. H. Dury (red.), Essays in Geomorphology. N.Y. American Els. Publ. Comp.: 235–274.
H a r a s i m i u k M. 1980: RzeŸba strukturalna Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Rozpr. hab.
Wydz. BiNoZ UMCS, Lublin: 136 s.
H a r a s i m i u k M., H e n k i e l A., P ê k a l a K. 1969: Kras okolic Frampola (summ. Karst Penomena in the Neighbourhood of Frampol). Speleologia, 4, 1: 39–51.
H a r a s i m i u k M., H e n k i e l A., P ê k a l a K. 1971: Rozwój zjawisk krasowych okolic
Frampola w pliocenie i czwartorzêdzie (summ. Development of karst processes in the
vicinity of Frampol during the Pliocene and the Quaternary). Ann. UMCS, Lublin,
sec. B, 24 (1969): 149–193.
J a h n A. 1956: Wy¿yna Lubelska. RzeŸba i czwartorzêd (summ. Geomorphology and Quaternary history of Lublin Plateau). Prace Geogr. IG PAN, 7: 1–453.
J a r o s i ñ s k i M. 1994: Pomiary kierunków naprê¿eñ skorupy ziemskiej w Polsce na podstawie
analizy breakouts. Prz. Geol., 42, 12: 996–1003.
J a r o s i ñ s k i M. 1997: The recent stress field at the edge of the Polish part of the East European Platform. Journal Geophysics, 19: 144–145.
J a r o s z e w s k i W., P i ¹ t k o w s k a A. 1988: O naturze niektórych lineamentów (na przyk³adzie Roztocza). Annales Soc. Geol. Polon., 58: 423–443.
K a s z e w s k i B. M., M r u g a ³ a S., W a r a k o m s k i W. 1995: Klimat. Seria: Œrodowisko
Przyrodnicze Lubelszczyzny. Wyd. Lub. Tow. Nauk., Lublin: 71 s.
72
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
L a s k o w s k a - W y s o c z a ñ s k a W. 1979: Czwartorzêdowe ruchy pionowe brze¿nej strefy
zapadliska przedkarpackiego u podnó¿a Roztocza (summ. Quaternary vertical movements of marginal zone of the Carpathian Foredeep in front of the Roztocze). Prz. Geol., 27, 6: 318–321.
M a l i c k i A. 1935: Spêkania kredy na pó³nocnem Roztoczu (rés. Les diaclases du crétacé dans
la Roztocze septentrionale). Czas. Geogr., 13, Lwów: 104–106.
M a l i n o w s k i J. 1993: Warunki hydrogeologiczne Roztocza w œwietle tektoniki [w:] M. Harasimiuk, J. Krawczuk, J. Rzechowski (red.), Tektonika Roztocza i jej aspekty sedymentologiczne, hydrogeologiczne i geomorfologiczno-krajobrazowe. Wyd. TWWP,
Lublin: 109–117.
M a l i n o w s k i J., M o j s k i J. E. 1978: Mapa Geologiczna Polski, ark. Lublin (B – Mapa bez
utworów czwartorzêdowych), 1 : 200 000. Wyd. Geol. (1981), Warszawa.
M a l i n o w s k i J., M o j s k i J. E. 1981: Mapa Geologiczna Polski, arkusz Lublin (A – Mapa
utworów powierzchniowych), 1 : 200 000. Wyd. Geol., Warszawa.
M a r s z a ³ e k S. 1998: Osady czwartorzêdowe w dolinie Gorajca. Przew. LXIX Zjazdu Naukowego PTGeol, Budowa geologiczna Roztocza (100-lecie badañ polskich geologów),
Krasnobród, 23–26 wrzeœnia 1998: 129–132.
M a r s z a ³ e k S., M a ³ e k M., D r z y m a ³ a J. 1994: Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski, arkusz Szczebrzeszyn, 1 : 50 000. Wyd. PIG, Warszawa (w druku).
M a r s z a ³ e k S., M a ³ e k M., D r z y m a ³ a J. 1995: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski,
arkusz Szczebrzeszyn, 1 : 50 000. Wyd. PIG, Warszawa.
M a r u s z c z a k H. 1972: Wy¿yny Lubelsko-Wo³yñskie [w:] Geomorfologia Polski, t. I. Warszawa: 367–372.
M a r u s z c z a k H., W i l g a t T. 1956: RzeŸba strefy krawêdziowej Roztocza Œrodkowego.
(rés. Le rélief de la zone lisiére du Roztocze Central). Annales UMCS, Lublin, sec.
B, 10: 1–109.
M i c h a l c z y k Z. (red.) 1996: ród³a Roztocza, Wyd. UMCS, Lublin: 199 s.
M u s i a ³ T. 1987: Miocen Roztocza (Polska po³udniowo-wschodnia). Biul. Geol., 31: 5–140.
N e y R. 1969: Piêtra strukturalne w pó³nocno-wschodnim obramowaniu zapadliska przedkarpackiego. Prace Geol. PAN Oddz. Krakowski, 53, 106 s.
N i e m c z y c k a T. 1976: Jura górna na obszarze wschodniej Polski (miêdzy Wis³¹ a Bugiem).
Prace Inst. Geol., 77.
O z i m k o w s k i W. 1975: Próba kartometrycznego badania ruchów neotektonicznych na Podhalu. Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce. Mat. I Symp.,
t. 1. Warszawa: 89–93.
P o p i e l s k i W. 1994: Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski, arkusz Tereszpol (893), 1 : 50 000. Wyd. PIG, tab. II. Warszawa: 1–35.
P o ¿ a r y s k i W. 1956: Jura. Kreda. Tektonika. Region Lubelski. Regionalna Geologia Polski,
t. 2. Kraków: 156 s.
P o ¿ a r y s k i W. 1977: The Caledonian, Variscan and Alpine Tectonic Epochs in the Epi Gothian Platform and Its Border Zone. Geol. of Poland, vol. 4, Tectonics, Warszawa.
P o ¿ a r y s k i W., K o t a ñ s k i Z. 1979: Rozwój tektoniczny bajkalski oraz kaledoñsko-waryscyjski przedpola wschodnioeuropejskiej platformy w Polsce. Kwart. Geol., 23, 1: 7–
19.
Wp³yw neotektoniki na rozwój rzeŸby w dorzeczu Gorajca na Roztoczu (SE Polska)
73
R ¹ c z k o w s k i W., W ó j c i k A., Z u c h i e w i c z W. 1985: M³oda tektonika Karpat polskich
w œwietle analizy morfostrukturalnej. Zesz. Nauk AGH, Geologia, t. 11, 2: 37–83.
R ¹ c z k o w s k i W., W ó j c i k A., Z u c h i e w i c z W. 1986: Czwartorzêdowa mobilnoœæ tektoniczna Karpat w œwietle analizy mapy tektonicznej. Sprawozd. z Pos. Kom. Nauk.,
Kraków, t. 27, 1: 237–238.
R ü h l e E. 1973: Stratygrafia czwartorzêdu Polski [w:] E. Rühle (red.), Metodyka badañ osadów czwartorzêdowych. Wyd. Geol., Warszawa: 31–78.
R ü h l e E. 1976: Dynamika litosfery na obszarze Polski w okresie m³odoalpejskiego piêtra strukturalnego (summ. The dynamics of litosphere in the area of Poland during the young
Alpine structural stage). Mater. I Kraj. Symp. „Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy
skorupy ziemskiej w Polsce”, II, Wyd. Geol., Warszawa: 112–125.
S r o k a W. 1992: Czwartorzêdowa aktywnoœæ Sudeckiego Uskoku Brze¿nego w œwietle analizy
morfometrycznej [w:] Neotektoniczne aspekty rozwoju geomorfologicznego dolin rzecznych i sto¿ków aluwialnych w strefie Sudeckiego Uskoku Brze¿nego. Przew. konf.
teren. 15–17 X 1992: 9–12.
W o i ñ s k i J. 1988: Mapa Geologiczna Polski, ark. Rzeszów (B – Mapa bez utworów czwartorzêdowych), 1 : 200 000. Wyd. Geol. (1994), Warszawa.
W o i ñ s k i J. 1994: Mapa Geologiczna Polski, ark. Rzeszów (A – Mapa utworów powierzchniowych), 1 : 200 000. Wyd. PAE, Warszawa.
W o j t a n o w i c z J. 1978: Rozwój nizinnej czêœci doliny Sanu na tle paleogeomorfologii Kotliny
Sandomierskiej. Rozpr. hab. Wydz. BiNoZ UMCS, Lublin: 1–116.
Z u c h i e w i c z W. 1980: Morphometric-statistical analysis of small drainage basins within tectonically active areas. Ann. Soc. Geol. Pol., 50, 2: 263–300.
Z u c h i e w i c z W. 1981: Morphometric methods applied to the morphostructural analysis of
mounataineous topography. Ann. Soc. Geol. Pol. 51, 1–2: 99–116.
Z u c h i e w i c z W. 1995a: Neotektonika polskich Karpat zewnêtrznych w œwietle wybranych
parametrów morfometrycznych (summ. Neotectonics of the Polish Outer Carpathians
in the light of some morphometric parametres). Prz. Geol., 43, 7: 600–607.
Z u c h i e w i c z W. 1995b: Neotectonic tendencies in the Polish Outer Carpathians in the light of
some river valley parameters. Studia Geomorph. Carpatho-Balcan., 29: 55–76.
¯ e l i c h o w s k i A. M. 1979: Przekrój geologiczny przez brze¿n¹ czêœæ platformy prekambryjskiej na obszarze lubelsko-podlaskim (bez kenozoiku). Kwart. Geol., 23, 2.
¯ e l i c h o w s k i A. M. 1983: Mapa tektoniczna 1 : 300 000. Tab. 43 [w:] S. Koz³owski, A. M.
¯elichowski (red.), Atlas geologiczno-surowcowy obszaru lubelskiego. Wyd. Inst. Geol., Warszawa.
SUMMARY
The study deals with the Gorajec basin, which belongs to the Por drainage basin – part of
the Wieprz drainage basin in the Roztocze. In physiographic terms, the Gorajec basin is situated
on the borderline between the Gorajskie Roztocze and the Tomaszowskie Roztocze. It is asymmetric in relation to the meridional valley of the Gorajec. Almost 69% of its area falls within the
Gorajskie Roztocze. The basin displays a relatively high relief index – 0.01.
74
Teresa BRZEZIÑSKA-WÓJCIK, Danuta MI£KOWSKA, Andrzej TUCKI
In geological terms, the basin is situated on the Radom–Kraœnik Elevation, transverse to the
trend of the Mesozoic Urzêdów–Narol Syncline. The northern part of the basin is built of opokas
and marly opokas, whereas the southern part – of Lower Maestrichtian gaizes. In the southern
part of the basin, Cretaceous rocks are covered by an eroded succession of Miocene sands and
Badenian limy-quartzic sandstones. As for Quaternary deposits, loesses and loess-like deposits
prevail in the northern part of the basin, while, in the southern part, deluvial and eolian sands are
most widely represented.
The valley of the Gorajec formed in a tectonic fault trough is the most easily readable element of relief in the basin. The development of the present valley parallels the proglacial stream
valley of the Gorajec whose genesis is linked up with the formation of the Roztocze in the late
Sarmatian. The marginal stream valley of the Gorajec was repeatedly used by rivers dewatering
the Roztocze in the Pliocene and the Quatenary. The variable intensity of tectonic activity led to
considerable changes in the orography of the area.
The dependence of the river system on the magnitude of vertical uplift is fairly well illustrated by the coefficients of drainage basin shape Re and of mountain-front sinuosity S (following
Bull, McFadden 1977). These methods were earlier used in the study of mountain areas, as well
as of other parts of the Roztocze. The values of coefficient Re indicate a relatively high recent
tectonic mobility of the main valley of the Gorajec and the valleys of the Smoryñ and the Czarny
Stok in the middle part of the Gorajec basin, as well as the Komodzianka and the Ch³opków valleys in its northern part. These are the areas following the Gorajec fault trough or faults which
trend NW–SE and SW–NE. Areas between Gorajec and Kotówki in the eastern side of the basin
and between Trzêsiny and ¯elebsko in the western side have been found to be relatively inactive.
The remaining area is characterised by relatively low tectonic activity.
The coefficient of mountain-front sinuosity S indicates a distinct recent activity of the Pulczynów–¯elebsko and Ruœ–Lipowiec faults and illustrates the intense uplift of the southern part
of the Gorajec drainage basin.
Findings of geological and geomorphological surveys and morphometric analyses justify the
division of the Gorajec basin into two essential parts: the northern and the southern one. The borderline is formed by relief elements of the Pulczynów–Ruœ–Lipowiec morphological line, which
follow the trend of border faults separating the Roztocze from the Carpathian Foredeep. Both the
northern and the southern parts consist of smaller morphostructural units – microblocks. The Gilów and Komodzianka microblocks in the northern part of the Gorajec basin, and the Pulczynów,
Czarny Stok and Lipowiec microblocks in the southern part, are tectonically most mobile.
The dynamics of recent tectonic activity is particularly well readable in the southern part of
the drainage basin and appears to parallel the trend of faults in the Mesokenozoic succession of
rocks.