Wstęp - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Dynamiczne zmiany współczesnego życia społecznego powodują,
że coraz trudniej zaplanować drogę zawodową. Dotyczy to szczególnie
ludzi młodych, często pozbawionych fachowego wsparcia w rozpoznaniu predyspozycji zawodowych i dopasowaniu do nich własnych marzeń,
możliwych do realizacji na współczesnym rynku pracy. W rozwoju gospodarki rynkowej coraz częściej podkreśla się znaczenie zasobów ludzkich wyposażonych w odpowiedni kapitał społeczny w kontekście zinternalizowanych wartości, zdobywanej i wykorzystywanej wiedzy, umiejętności, kwalifikacji i takich zasobów jak proaktywność, samoskuteczność
czy sposób radzenia sobie z problemami. Występuje bowiem konieczność
zdobycia umiejętności rozpoznania rynku pracy, poszukiwania zatrudnienia, zaprezentowania pracodawcy własnych kompetencji oraz wejścia
w rolę zawodową, radzenia sobie z problemami i wykorzystaniem istniejących możliwości dalszego rozwoju (por. A. Dudak i in., 2012, s. 7–8).
Młodzi ludzie najchętniej wybierają kierunki humanistyczne. Z danych GUS wynika, że na różnych kierunkach uniwersyteckich studiuje
ponad pół miliona osób, z czego studia pedagogiczne w 2012 roku ukończyło niemal 250 tys. absolwentów. Niestety pomimo rezygnacji niektórych absolwentów z kariery pedagogicznej, w aktualnie panujących
oświatowych realiach dla wielu z tych, którzy chcą pracować w zawodzie,
zabraknie miejsc pracy.
Praktyka pokazuje, że absolwenci kierunków pedagogicznych doskonale sprawdzają się na stanowiskach niezwiązanych z oświatą, np. jako:
pracownicy działu marketingu, promocji lub public relations; dziennikarze, reporterzy, felietoniści w agencjach prasowych, wydawnictwach,
redakcjach czasopism, rozgłośniach radiowych, stacjach telewizyjnych,
zespołach prowadzących portale internetowe itp.; pracownicy administracyjno-biurowi w urzędach i instytucjach państwowych, organizacjach
8
Wstęp
pozarządowych oraz w prywatnych przedsiębiorstwach; handlowcy
(sprzedawcy, przedstawiciele handlowi, telemarketerzy). Na powyższych
stanowiskach wymagane są i cenione umiejętności społeczne, organizacyjne, negocjacyjne, a także komunikatywność i kultura osobista, z założenia będące atrybutem każdego dobrego pedagoga.
Każda profesja społeczna, a szczególnie rola pedagoga – jako niezwykle silnie związana z zaufaniem publicznym – wymaga szczególnego rodzaju predyspozycji określanych jako talent czy „pedagogiczna dusza”.
We wspomaganiu rozwoju różnych osób i grup społecznych bardzo cenne
są osoby, które zostały obdarzone pewnego rodzaju zmysłem, talentem
czy wrażliwością pedagogiczną. Potencjał zawodowy pedagoga w dużej
mierze zdeterminowany jest również zasobami osobistymi, jakie posiada.
Jego poziom funkcjonowania na rynku pracy zależy od wielu cech osobowości, które odpowiednio rozwijane w trakcie nauki, mogą stać się
cennymi zasobami wykorzystywanymi później w przyszłej pracy zawodowej.
Problematyka związana z kształceniem pedagogów i ich funkcjonowaniem zawodowym jest przedmiotem licznych badań i analiz naukowych (por. m.in. M. Łobocki (red.), 2001; J. Saran, 1993; A. Gofron (red.),
1998; E. Rogalski, 2007; Z. Melosik, 2008; K. Denek, 2011a; 2011b, 2012;
J. Kostkiewicz, A. Domagała-Kręcioch, M. J. Szymański (red.), 2011; S. Waśniewski, 2009, B. Śliwerski, 2008; 2010; 2011; 2012; A. Szerląg,
2011; J. Kostkiewicz, 2011;W. Wróblewska, 2008; M. Kwiatkowski, 2012;
K. Klimkowska, A. Dudak, 2012; A. Dudak, K. Klimkowska, A. Różański,
2012 (red.); R. Bera, 2011; 2012; Cz. Banach, 2012; T. Aleksander, 2013;
M. Czerepaniak-Walczak, 2013a; 2013b). Wybór pedagogiki jako kierunku
studiów staje się także przedmiotem analiz procesów rynkowych w kategorii popytu i podaży, ale mało kto docieka powodów wysokiej motywacji, jaką kierują się kandydaci na pedagogikę. Generalizuje się opinie, że
taki wybór jest po prostu zły, błędny, gdyż na rynku nie ma adekwatnej
do popytu liczby miejsc pracy. Jednak nie wszyscy eksperci postrzegają
wybór pedagogiki jako zło. Zdaniem Elżbiety Kryńskiej (2004), która prowadzi badania nad rynkiem pracy, „pedagogika jako dziedzina związana
z tzw. usługami osobistymi, np. z poradnictwem, opieką nad dziećmi, raczej będzie dawać pracę w przyszłości, choć na pewno nie tylu osobom, ile
chciałoby ją studiować”. Uczelnie pedagogiczne przygotowują zupełnie
nowe programy kształcenia i oferty w zakresie specjalności, które nie muszą być związane z nauczycielskimi, a dają większą szansę na znalezienie
pracy. Łączy się wówczas wiedzę ściśle pedagogiczną z psychologią czy
naukami o zarządzaniu, ekonomią lub socjologią, zaspokajając częściowo
Wstęp
9
niespełnione marzenia o studiowaniu na tych trudniej dostępnych kierunkach.
Według Marii Czerepaniak-Walczak (2002) „rosną zastępy wykształconych, dobrze przygotowanych profesjonalistów odpowiedzialnych za
rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy, świadomie uczestniczącego
w zmianie poszczególnych dziedzin życia. Jesteśmy wszak drugą po ekonomistach i specjalistach od zarządzania grupą wykształconą na poziomie
wyższym. Ponadto istnieje szansa na zwiększenie grupy kognitariuszy,
dla których przewiduje się szerokie spektrum ról i zadań w społeczeństwie opartym na wiedzy. Do takiego optymizmu może skłaniać rozległa
lista specjalności i specjalizacji w ramach kierunku pedagogika. Na tej liście znajduje się między innymi pedagogika społeczna i pedagogika religijna, pedagogika opiekuńcza i opiekuńczo-wychowawcza, resocjalizacja
i praca socjalna, a jednocześnie edukacja zdrowotna, społeczno-obywatelska, doradztwo społeczne i zawodowe” (s. 4–5). Nie brakuje też uwag
krytycznych, że kształcenie pedagogiczne nie spełnia pokładanych w nim
oczekiwań, że masowość kształcenia powoduje obniżenie jego jakości, co
daje się wyraźnie zauważyć wśród młodych pedagogów (M. J. Szymański, 2011).
Panuje zgodność co do tego, że obecnie poziom edukacji, a przede
wszystkim zdolność uczenia się przez absolwentów rzeczy nowych, zdobywanie niezbędnych umiejętności i sprawności, ich zdolność adaptacji do nowego środowiska, innowacyjność i przedsiębiorczość decydują
w głównej mierze o powodzeniu na rynku pracy i realizacji własnych planów zawodowych oraz osiąganiu sukcesów w pracy (por. Skórska, 2004).
Pomyślna bowiem tranzycja z edukacji do życia zawodowego przesądza
często o dalszej karierze i rozwoju zawodowym absolwentów. Jest ona
uwarunkowana nie tylko osobistymi zasobami, ale także wymaganiami
środowiska pracy (por. A. Bańka, 2007).
W świetle powyższych konstatacji interesującym zagadnieniem badawczym stało się poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o funkcjonowanie zawodowe absolwentów studiów pedagogicznych na dzisiejszym
rynku pracy, rozpatrywane w kontekście posiadanych przez nich zasobów osobistych: preferowanych wartości osobistych, kompetencji zawodowych czy takich cech jak samoskuteczność, proaktywność i radzenie
sobie z problemami.
Praca niniejsza ma charakter empiryczny i sytuuje się w nurcie badań diagnostyczno-eksploracyjnych. Wychodzi naprzeciw potrzebom
analizowania kariery zawodowej absolwentów studiów pedagogicznych,
zwłaszcza w jej początkowym stadium, i wykorzystania przez nich posiadanych zasobów w złożonej i dynamicznej sytuacji na rynku pracy. Ze-
10
Wstęp
brany materiał badawczy pozwoli odpowiedzieć na wiele ważkich pytań,
istotnych dla organizatorów kształcenia pedagogicznego, co może przyczynić się do zredefiniowania celów edukacji pedagogicznej, tak aby absolwent studiów pedagogicznych lepiej był przygotowany do wymagań
rynku pracy.
Książka stanowi nieznacznie zmodyfikowaną, obronioną na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS w 2013 roku dysertację doktorską, napisaną pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Ryszarda Bery.
W strukturze pracy trzy pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczny, cztery pozostałe stanowią prezentację przeprowadzonych badań.
W rozdziale pierwszym scharakteryzowano zmiany zachodzące
w kształceniu uniwersyteckim w Polsce, wskazując na podstawowy dylemat; w jakim stopniu uniwersytet ma być „świątynią wiedzy”, kształcić
światłego absolwenta intelektualistę, a w jakim instytucją dostarczającą
usług edukacyjnych, przygotowującą „wyspecjalizowanego pragmatyka”
(por. Z. Melosik, 2008). Jak pogodzić otwartość na oczekiwania społeczne
i jednocześnie pozostać wiernym etosowi akademickiemu? Istotnym elementem prowadzonych tu rozważań jest także przybliżenie istoty edukacji pedagogicznej w kontekście najnowszych koncepcji kształcenia, któremu powinny przyświecać określone wartości, ponieważ dobrze zorganizowany proces kształcenia pedagogów stanowi podstawowy warunek ich
rozwoju w toku studiów i przygotowania do przyszłej pracy z podopiecznymi. Omówione zostały także najważniejsze – jak się wydaje – obszary
rozwoju akademickiej młodzieży: kształtowanie pozytywnej samooceny,
rozwoju osobistego studentów, ich autonomii, adekwatnego spostrzegania rzeczywistości, rozwoju kompetencji oraz umiejętności nawiązywania
pozytywnych relacji interpersonalnych. W dalszej części rozdziału przedstawiono koncepcje kształcenia pedagogicznego na UMCS, odwołując
się do tradycji, współczesnych rozwiązań zawartych w obowiązujących
dokumentach oraz analizach pozwalających ocenić jakość kształcenia tak
z perspektywy instytucji powołanych do jego ewaluacji, jak i z pozycji studentów.
Rozdział drugi poświęcony został przybliżeniu problematyki zasobów osobistych stanowiących zmienne niezależne w podjętych badaniach
empirycznych. Dokonując przeglądu literatury, stwierdzono, jak mało
precyzyjne jest określenie „zasoby osobiste”. Przyjęto zatem, za Janem
Chodkiewiczem (2001), iż zasoby osobiste oznaczają wszelkie zewnętrzne i wewnętrzne możliwości, które posiada jednostka i które wpływają
na jej funkcjonowanie. Operacjonalizując tą zmienną, objęto analizą następujące komponenty: wartości osobiste, kompetencje zawodowe, proak-
Wstęp
11
tywność, samoskuteczność i radzenie sobie z problemami. Omówiono tu
różne koncepcje i ujęcia teoretyczne dotyczące tych zmiennych, przyjmując w konkluzji stanowisko będące podstawą projektowanych badań empirycznych. Ponadto omówiono (tam, gdzie tylko to było możliwe) stan
dotychczasowych badań, mogących stanowić odniesienie do własnych
ustaleń i dyskusji wyników.
Kolejny rozdział stanowi kontynuację rozważań teoretycznych. Ukazano tu różne aspekty funkcjonowania zawodowego pedagogów na rynku
pracy. Wychodząc od zdefiniowania rynku pracy i przedstawienia dynamicznej i złożonej sytuacji na obecnym rynku pracy, scharakteryzowano
najważniejsze – jak się wydaje – wymiary funkcjonowania zawodowego
absolwentów: poszukiwanie pierwszej pracy, pełnione role zawodowe,
problemy w pracy absolwentów i zadowolenie z różnych jej aspektów
oraz możliwość rozwoju zawodowego młodych pedagogów w obecnym
miejscu zatrudnienia. Każdy z tych elementów został zdefiniowany na
podstawie analizy literatury przedmiotu, dokonano ich operacjonalizacji
oraz opierając się na dotychczasowych badaniach, zasygnalizowano problemy istotne z punktu widzenia niniejszej eksploracji.
Czwarty rozdział poświęcony jest zagadnieniom metodologicznym.
Ukazuje i uzasadnia cel i przedmiot badań, problemy badawcze i hipotezy robocze oraz przyjęty model badawczy. Zawiera także opis zastosowanych metod i technik badawczych. W badaniach zastosowano jako
metodę podstawową sondaż diagnostyczny zrealizowany pocztową
techniką ankietową i wywiadu z osobami, które ukończyły studia w latach 2007–2011. Oprócz Autorskiego Kwestionariusza Ankiety Pocztowej (AKAP), stanowiącego podstawę zebrania danych dotyczących ich
kompetencji i funkcjonowania na rynku pracy (poszukiwania pracy,
problemów zawodowych, zadowolenia z pracy oraz możliwości rozwoju zawodowego), wykorzystano także: Listę Wartości Osobistych (LWO)
autorstwa Z. Juczyńskiego, Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach
Stresowych (CISS) w adaptacji J. Strelaua, A. Jaworowskiej, K. Wrześ-
niewskiego i P. Szczepanika, Skalę Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES), Skalę Proaktywności w Karierze (SPwK) według A. Bańki.
W końcowej części rozdziału omówiono organizację badań oraz scharakteryzowano badaną grupę absolwentów studiów pedagogicznych
UMCS.
Diagnozę zasobów osobistych badanych pedagogów zawiera rozdział piąty. Scharakteryzowano tu ich poszczególne komponenty. Analizą
objęto zarówno wartości stanowiące symbole szczęścia, które wyrażają
różnorodne formy aktualizacji wartości ludzkich, jak i wartości osobiste.
Nie tylko ustalono ich hierarchię, ale także wskazano najczęściej wybie-
12
Wstęp
rane wartości. W prowadzonym badaniu dokonano również diagnozy
formalnych kwalifikacji potwierdzonych dyplomami, certyfikatami oraz
ukazano ich samoocenę obejmującą opanowanie wiedzy teoretycznej,
umiejętności zawodowych oraz ukształtowanie niezbędnych cech osobowości. Przedstawiono też profil proaktywnego pedagoga jako istotnego wyznacznika skutecznej realizacji własnej ścieżki kariery zawodowej
młodych pedagogów. Ważne dopełnienie stanowiło ustalenie poczucia
skuteczności badanych osób oraz stylów radzenia sobie z problemami
zawodowymi. Wszystkie zmienne analizowano w kontekście czynników
demograficzno-społecznych, które mogły je różnicować.
Kolejny, szósty rozdział empiryczny zawiera wyniki badań dotyczące funkcjonowania zawodowego badanych pedagogów na rynku pracy.
Mimo że budowa skal do pomiaru tego zjawiska przebiegała od diagnozy
zmiennych szczegółowych do bardziej ogólnych, to prezentacja zebranego materiału empirycznego przeprowadzona została według innej kolejności. Najpierw przedstawiono ogólny poziom tego funkcjonowania, który jest syntezą wskaźników poszczególnych zmiennych pozwalających
zidentyfikować to zjawisko: poszukiwania pierwszej pracy, pełnionej roli
zawodowej, problemów zawodowych, które najczęściej muszą rozwiązywać młodzi pedagodzy, ich zadowolenia z pracy, a także możliwości
rozwoju zawodowego. Następnie dokonano analizy poszczególnych jego
wymiarów i zmiennych szczegółowych. Wszystkie badane zmienne korelowano z czynnikami demograficzno-społecznymi.
Weryfikację przyjętych hipotez roboczych przeprowadzono w rozdziale siódmym. Dzięki zastosowaniu testu statystycznego x2 Pearsona,
testu Kruskala–Wallisa oraz testu NIR poszukiwano złożonych zależności między poziomem funkcjonowania zawodowego absolwentów studiów pedagogicznych (zmienna zależna), który określono na podstawie
sposobu poszukiwania pierwszej pracy, pełnienia roli zawodowej, problemów, z jakimi przychodzi im się zmierzyć w codziennej działalności
zawodowej, odczuwanego zadowolenia z różnych aspektów pracy oraz
oceny możliwości rozwoju zawodowego w obecnym miejscu zatrudnienia a zasobami osobistymi (zmiennymi niezależnymi) takimi jak: wartości
osobiste, kompetencje zawodowe, poczucie własnej proaktywności i samoskuteczności oraz stylami radzenia sobie z problemami zawodowymi.
Prezentowane analizy pozwalają przedstawić stanowisko wobec
określonych w niniejszej pracy problemów badawczych oraz zweryfikować przyjęte hipotezy robocze, a także sformułować wnioski praktyczne
dotyczące funkcjonowania systemu edukacji pedagogicznej na Wydziale
Pedagogiki i Psychologii UMCS.