pieniądz na ziemiach polskich w i wojnie światowej

11
Zabójstwo następcy tronu Austro–Węgier arcyksięcia Ferdynanda 28 kwietnia
1914 r. w Sarajewie było iskrą zapalną wybuchu konfliktu zbrojnego. Niemcy
1 sierpnia wypowiedziały wojnę Rosji, a 3. Francji. Wielka Brytania 4 sierpnia
wypowiedziała wojnę Niemcom, a 6. w stanie zagrożenia znalazły się Austro–
Węgry. W ciągu 1. tygodnia fala niepokoju objęła całą Europę. Nasze ziemie wciąż
były podzielone i znajdowały się w rękach zaborców: Królestwa Prus, austriackiego
i Cesarstwa Rosji. W obszarze rosyjskim znajdowało się Królestwo Polskie,
powstałe w 1815 r., które po upadku powstania styczniowego utraciło charakter
odrębnego państwa i stało się integralną częścią Rosji.
W zaborze rosyjskim w czasie wojny obowiązywały banknoty o nominałach
1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 i 500 rubli z podpisami Zarządzającego Bankiem Szipowa
(1914–1917 r.) oraz określonych 6 kasjerów. W początkowym okresie występowała
moneta kopiejkowa z miedzi i srebra, jednak wraz z nasileniem się działań
wojennych znikła z obiegu. Dla utrzymania podstawowych funkcji płatniczych na
rynku wprowadzono na początku 1915 r. monety papierowe o nominałach: 1, 2, 3,
10, 15, 20 kopiejek - zwane banknotami znaczkowymi. W emisji tych monet
wykorzystano znaczki pocztowe z okazji 300-lecia panowania Domu Romanowych,
wcześniej wycofane z obiegu, wydrukowane na kartonie i zaopatrzone na rewersie
odpowiednim napisem i cyfrą nominału. Serię banknotów znaczkowych powtórzono
w 1917 r. w zakresie 1, 2, 3 kopiejek oraz wprowadzono nowy zestaw 1, 2, 3, 5, 10,
15, 20, 50 kop., 20 i 40 rubli. Banknoty znaczkowe w swoich emisjach różnią się
wielkością cyfry nominału. Środki płatnicze rublowe i kopiejkowe były w obiegu do
26 kwietnia 1917 r.
Na tle nasilających się ruchów narodowo-wyzwoleńczych w końcu 1918 r.
powstała Ukraińska Republika Ludowa obejmująca nasze ziemie. Nowe państwo
wprowadziło swój pieniądz znaczkowy o nominałach 10, 20, 30, 40, 50 szagów
z napisem na rewersie „chodzi na równi z brzęczącą monetą”. Republika upadła
w marcu 1919 r., a Lwów i okoliczne ziemie wróciły do Polski.
W zaborze pruskim zgodnie z niemiecką dokładnością i w zaplanowany
sposób już 5 sierpnia 1914 r. wprowadzono pierwsze banknoty wojenne o nominale
5, 20, 50 marek, a 12.08.1914 – 1 i 2 marki. Seria dziesięciu banknotów została
zakończona nominałem 50 marek z datą 30 listopada 1918 r. Ostatni nominał wszedł
do obiegu już po podpisaniu aktu zakończenia wojny, ale funkcjonował na naszych
terenach do czasu uporządkowania polityki płatniczej.
W zaborze austriackim ze stoickim spokojem rolę płatniczą spełniały
banknoty Austro–Węgier z godłem Galicji. Obiegowy banknot o nominale 1000
koron z 2 stycznia 1902 r. wraz z seriami z lat 1907, 1910, 1812, 1913, 1914
uzupełniono później pojedynczymi banknotami: 10k (1915), 1k (1916), 2k (1917),
5 i 10000k (1918). Na wszystkich nominał były napisany w kilku językach, w tym
po polsku. Banknoty misję swoją zakończyły w 1920 r. Należy także wspomnieć
o emisji wojennej kasy z dnia 26 sierpnia 1914 r. zawierającej odcinki 250, 2000
i 10000 koron.
PIENIĄDZ NA ZIEMIACH POLSKICH W I WOJNIE ŚWIATOWEJ
HALERZ 16/2009
HALERZ 16/2009
W Galicji również był wydawany przez Polski Skarb Wojskowy później
włączony do Naczelnego Komitetu Narodowego pieniądz patriotyczny o nominałach
złotówkowych, koronowych i markowych. Pieniądz ten nie nosił funkcji płatniczej,
był raczej pokwitowaniem zbiórki określonych kwot pieniędzy. Wolontariusze
polskich organizacji patriotycznych za zgodą sejmu Austro–Węgier mogli
dokonywać kwesty na utrzymanie drużyn strzeleckich (zakup mundurów, broni,
amunicji czy szkolenia), pomoc dla rannych żołnierzy, dla sierot, wdów itp. W tę
formę działania zaangażowani byli politycy, wojskowi, a także całe społeczeństwo
polskie. Jednym z działaczy popierających kwesty na cele wojskowe był Józef
Piłsudski.
Działania wojenne Niemiec na terenach północno-wschodnich doprowadziły
do powstania w 1915 r. terytorium nazwanego „Obszarem Głównodowodzącego
Wschodu” a w skrócie Ober – Ost, zarządzanego przez Paula von Hindenburga. Na
obszarze między granicami Prus Wschodnich, Litwy i linii Suwałki – Grodno aż do
Kowna wzdłuż rzeki Niemen wprowadzono 17 kwietna 1916 r. banknoty
o nominałach: 20 i 50 kop., oraz 1, 3, 10, 25 i 100 rubli. W końcu wojny 4 kwietnia
1918 r. druga seria uzupełniła system walutowy tego terenu. Były to ½, 1, 2, 5, 20,
50 i 100 marek. Banknoty Ober – Ost w obiegu w Polsce występowały do 30
listopada 1923 r.
Na byłym terenie Królestwa Polskiego Niemcy w grudniu 1916 r. utworzyli
Generalne Gubernatorstwo Warszawskie i wprowadzili banknoty z nazwą waluty
„marka polska”. Pierwsza seria typu „jenerał” z nominałem ½, 1, 2, 20, 50, 100
i seria druga ½, 1, 2, 5, 10, 20, 100, 1000 typu „generał”. Wszystkie z datą 9 grudnia
1916 r. Banknoty te na awersie miały wypisaną klauzulę, że Rzesza Niemiecka
przyjmuje je na równi z marką niemiecką. Z powodu tego zapisu „marka polska”
pełniła funkcję płatniczą na terenie Niemiec. Banknoty „jenerał” i „generał” były
w obiegu w Polsce do 30 listopada 1923 r.
Ostatnią grupą pieniędzy I wojny światowej był pieniądz zastępczy zwany:
bonami, notgeldami, pieniądzem namiastkowym, lokalnym itp. Funkcjonował
w latach 1914 -1918, jak i później (do roku 1923) do momentu jego zastąpienia
pieniądzem państwowym. Był to pieniądz papierowy oraz metalowy i pojawiał się
zawsze w czasie niepokojów społecznych i wojny, a fizyczny brak monet
i banknotów państwowych powodował potrzebę jego emisji. Wydawały go urzędy
miast, powiaty, banki, apteki, instytucje, osoby prywatne, koleje, itp. Bony i monety
były różnej wielkości, w formie prostokątów, kwadratów a nawet okręgów.
Drukowane były na papierze ze znakami wodnymi oraz bez, na cienkim papierze jak
i kartonie, czasem na materiale (Racot). Monety były wykonywane z żelaza, cynku,
miedzi, porcelany i szkła. Bony były drukowane w arkuszach i potem cięte, jak
i w zeszytach z perforowanymi stronami, co umożliwiało wyrywanie bonów jak
znaczki (bony Płocka z 1914 r.; Lipna). Pierwsze papierowe notgeldy były
podpisywane osobiście przez upoważnione osoby, co potem zastąpiono przez
faksymile. Opiewały one w różne nazwy waluty: kopiejki, ruble, fenigi, marki,
rentenmarki, goldfenigi, goldmarki, dolary, korony, halerze, złoty, grosze, korce
żyta, litr piwa, litr mleka, funt chleba itp. Na wielu widniały napisy zapewniające ich
12
13
wymianę „na gotówkę w każdym czasie” (bony Płocka), w określonym terminie „po
3 miesiącach” (bony Częstochowy), lub „zaraz po zakończeniu wojny i podpisaniu
traktatu pokojowego” (bony Zawiercia). Wydawane były w języku polskim,
niemieckim, rosyjskim, jidysz – alfabetem hebrajskim (bony Łodzi, Puław, Lublina).
W grupie pieniądza zastępczego należy wyróżnić pieniądz obozów jeńców
wojennych (1914–1918 r.) w postaci monet i bonów, które funkcjonowały
w zamkniętym obiegu. W treści tych walorów zawiera się historia żołnierza
polskiego, jeńca Bytowa, Lęborka, Stargardu Szczecińskiego, Żagania, Łeby,
Łambinowic, Lubania, Zgorzelca, Piły, Nysy, Szczecina, Tucholi, i wielu innych.
Zakończenie wojny 11 listopada 1918 r. pozwoliło nam odbudować państwo
polskie. Po 123 latach rozbiorów i niewoli zaczęliśmy organizować struktury
administracji państwowej, sądowniczej i wojskowej. Musieliśmy także sami przez
walkę dyplomatyczną i zbrojną określić nasze granice. Powstanie wielkopolskie,
upadek Ludowej Republiki Ukrainy, wojna polsko – bolszewicka, powstania śląskie
narysowały kształt naszego państwa na mapie Europy. Zgodnie z traktatem
wersalskim w sprawie Górnego Śląska, Warmii i Mazur musieliśmy przeprowadzić
plebiscyty i mieszkańcy sami określali swoją przynależność do Polski lub Niemiec.
W politycznej dyskusji całych grup i poszczególnych ludzi został zaangażowany
pieniądz plebiscytowy. Były to bony o niskich nominałach małej sile nabywczej,
zapisane treściami politycznymi. Te kilkaset bonów namawiały Polaków do
głosowania za Polską. Przykładem mogą być bony z Bielszowic, gdzie Wojciech
Korfanty w obecności powstańców pokazuje mapę Górnego Śląska wpisanego
w granice Polski. Bon Kończyc przedstawia nam mężczyznę wykuwającego białego
orła, czy też seria z Knurowa, gdzie zapisano sceny z pogrzebu dr. Styczyńskiego
zamordowanego przez Niemców. Były także bony propagandy niemieckiej
z fałszywymi informacjami. Taka historia jest przedstawiona na pieniądzu
Przysiecza, gdzie Książe Henryk (!) broni Gorzowa Śląskiego przed Mongołami (!)
w 1433 r. Znany jest bon z Głogówka, gdzie w sieci pajęczej zaplątany jest
mężczyzna i atakuje go czarny pająk z białym orłem na odwłoku. Na bonach Ełku
możemy wyczytać wyniki plebiscytu, gdzie za Polską głosowało tylko siedmiu
mieszkańców.
Ten pieniądz polityczny zapisał się historii, spełnił swoją rolę mimo że,
w wielu miejscach przegraliśmy. Tylko kilka miejscowości Warmii i Mazur znalazło
się w granicach II Rzeczpospolitej, w głosowaniu lepiej wypadliśmy na Górnym
Śląsku.
Pieniądz na ziemiach polskich w I wojnie światowej jest bardzo ciekawym
tematem dla kolekcjonera, badacza, numizmatyka. To dzieje wojny, walki
i cierpienia lat 1914–1922. To zbiór jednego może dwóch tysięcy walorów jeszcze
dzisiaj dostępnych, to wydarzenia wpisane w pierwsze lata naszej niepodległości,
w dużej mierze nieznane naszej młodzieży, naszym dzieciom.
Zaprezentowane wizerunki niektórych walorów, z uwagi na objętość wydania,
nie zostały rozmieszczone w układzie chronologicznym.
HALERZ 16/2009
14
Bon plebiscytowy
Bon patriotyczny
50 mp „jenerał”
Komplet bonów Płocka
HALERZ 16/2009
HALERZ 16/2009
Jan H. Waluś - Płock
Konrad J. Waluś - Poznań
Pieniądz obozu jenieckiego GRABÓW
Pieniądz Rosji i Ukrainy
15