KOMENTARZ

TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
K O M E N TA R Z
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-110-C
DOBRE
Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski (J. Kondracki 2000), cały
obszar przedstawiony na mapie hydrograficznej arkusz Dobre położony jest na
Równinie Inowrocławskiej (315.55, rys. 1). Obszar ten, położony na wysokości
80-100 m n.p.m., został uformowany podczas zlodowacenia vistuliańskiego
i holocenu.
Przez obszar objęty arkuszem mapy Dobre przebiega dział wodny I rzędu.
Część środkowa i północno-wschodnia należy do dorzecza Wisły, a część
południowo-zachodnia do dorzecza Odry. W rejonie Kanału Bachorzy, w dziale
wodnym I rzędu, a także w kilku innych działach wodnych niższych rzędów,
znajdują się bramy wodne. Dział wodny Wisły i Odry w miejscu przecięcia doliny
Bachorzy należy do typu strefowego. Obszar bifurkacji znajduje się w pobliżu
miejscowości Krzywosądz i nie jest wyraźnie zaznaczony w terenie. Przez
środkową część obszaru, na północ od doliny Bachorzy, przbiega dział wodny
II rzędu (Tążyny i Zgłowiączki, dopływów Wisły). Największą długość posiadają
jednak działy wodne niższych rzędów: III, IV i V. Przebieg działów wodnych jest
przeważnie pewny, poza obszarem bifurkacji w dolinie Bachorzy.
Na analizowanym obszarze nie znajduje się żadna stacja meteorologiczna.
Warunki opadowe omówiono na podstawie wyników obserwacji prowadzonych na
stacji meteorologicznej IMGW w Toruniu (G. Wójcik i K. Marciniak 2006) i porównano
je z danymi archiwalnymi pochodzącymi z posterunku opadowego w miejscowości
Dobre.
W latach 1951-2000 średnia suma opadów w Toruniu wyniosła 522 mm i tym
samym należała do najniższych w Polsce. Średnia suma opadów z innego okresu
obserwacyjnego (1951-1980) dla miejscowości Dobre była wyższa o ok. 9%
i wyniosła 564 mm (G. Wójcik i K. Marciniak 1993). Wyjątkowo niska i znacznie
niższa okazała się suma opadów w roku najsuchszym (1989), która wyniosła
zaledwie 310 mm (tab. 1). Jest to znacznie mniej niż średnia wielkość parowania
terenowego na tym obszarze (ok. 510 mm obliczone metodą Konstantinowa). Suma
opadów w roku najbardziej wilgotnym (1980) była prawie trzykrotnie wyższa
i wyniosła 844 mm
Miesięczne sumy opadów w mm
I
II
Rok
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
5,1
4,7
16
22
32
55
34
19
5
13 310,5
Toruń
Minim.
1,7
3,2
Średnie 26,8 23,8 25,9 30,9 49,1 67,8 82,6 60,2 47,3 34,6 35,8 37,7 522,5
Maksym.
56
55
51
98
124 298 237 129
92
130
81
90 844,0
Roczny rozkład opadów jest wyraźnie zróżnicowany (rys. 2). Najwyższe średnie
miesięczne sumy opadów z wielolecia 1951-2000 występują od czerwca do sierpnia
(z maksimum wynoszącym 83 mm w lipcu), zaś najniższe od stycznia do kwietnia (z
minimum 24 mm w lutym).
90
80
70
mm
60
50
40
30
20
Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizyczno – geograficzne wraz z siecią hydrograficzną.
10
0
I
Na tle jednostek strukturalnych Polski analizowany obszar znajduje się
prawie w całości w granicach wału kujawskiego. Tylko niewielka jego część na
południowym-zachodzie należy do niecki mogileńsko-łódzkiej. Wał kujawski
powstał w czasie laramijskich ruchów górotwórczych (górna kreda) i zbudowany
jest z osadów permu, triasu, jury i kredy dolnej. Na tych osadach znajdują się
utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Wał kujawski posiada złożoną
budowę, występują w nim także struktury solne. W północno-wschodniej części
obszaru znajduje się fragment antykliny Ciechocinka, zbudowanej z utworów
triasu, jury i kredy, w podłożu których występuje sól cechsztyńska (S. Marek
1965).
Do najstarszych nawierconych utworów należą osady jurajskie, które – jak
dotąd - zostały rozpoznane w rejonie antykliny Ciechocinka. Ich miąższość
osiąga 470 m. Z kolei utwory kredy dolnej (głównie łupki wapniste, mułowce
i margle z przewarstwieniami wapieni) rozprzestrzenione są na całym
analizowanym obszarze, za wyjątkiem antykliny Ciechocinka. Utwory kredy
górnej, słabo rozpoznane, zlokalizowano jedynie w SW części obszaru. Są to
głównie wapienie i margle.
Osady trzeciorzędowe występują na rzędnych od 0 do 80 m n.p.m. (C.
Nowakowski i A. Węgrzyn). Z okresu oligocenu pochodzą utwory ilastomułowcowo-piaszczyste oraz piaski, często z glaukonitem. W skład utworów
mioceńskich wchodzą piaski kwarcowe z różnymi przewarstwieniami: mułków,
iłów oraz węgla brunatnego. Z pliocenu pochodzą przede wszystkim iły pstre
bądź piaszczyste. Ich miąższość osiąga nawet 30 metrów.
W profilach osadów czwartorzędowych stwierdza się występowanie
utworów zaliczanych do zlodowaceń południowopolskiego, środkowopolskiego,
północnopolskiego oraz z holocenu (W. Niewiarowski i in. 1976). Ich miąższość
jest zróżnicowana i waha się od 15 do prawie 100 metrów. Z okresu ostatniego
zlodowacenia (Wisły) pochodzą gliny zwałowe (o miąższości 2-20 m), które
pokrywają prawie cały analizowany obszar i budują najczęściej płaską równinę
morenową. W miejscach współwystępowania z glinami pochodzącymi ze
zlodowaceń środkowopolskich tworzą warstwę o miąższości nawet 40 metrów.
Z okresu recesji ostatniego lądolodu pochodzą niewielkie równiny piaszczyste,
utworzone przez wody roztopowe. Wody te przyczyniły się także do powstania
dolin marginalnych wykorzystywanych obecnie przez Kanał Parchański, Tążynę
i Kanał Bachorzy. Doliny zostały wypełnione piaskami o miąższości do 15
metrów.
Z holocenu pochodzą obszary piasków przewianych i niewielkie wydmy,
a w obniżeniach mułki, iły oraz torfy. W dolinach rzecznych osadzają się piaski,
mułki i powstają torfy.
Stanomin
Wilkostowo
A
(km2)
124,9
178,4
SNQ
0,07
0,10
m3·s-1
SSQ
0,43
0,64
SWQ
1,27
1,85
SNQ
0,56
0,56
dm3·s-1km-2
SSQ
SWQ
3,33
10,2
3,59
10,3
Południowo-wschodnia część omawianego obszaru stanowi najmniej zasobny
w wodę rejon Polski. Średni odpływ jednostkowy w górnej części zlewni Zgłowiączki,
(do której należy m.in. wschodnia część zlewni Kanału Bachorzy), wynosi 2 dm3·s1
km-2 (J. Stachy i B. Biernat 1987).
OPADY
Posterunek
opadowy
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Oznaczenia: KP-Kanał Parchański; T-Tążyna; MT-Mała Tążyna;
WODY PODZIEMNE
Tabela 1. Średnie i ekstremalne sumy miesięczne i roczne opadów atmosferycznych w Toruniu w
latach 1951-2000 (wg G. Wójcika i K. Marciniaka 2006.)
Hipsometria omawianego obszaru jest słabo urozmaicona. Jest on prawie
płaski. Wysokości względne na ogół nie przekraczają 4-5 metrów, a nachylenia
stoków 3o. Większe różnice wysokości (ok. 10 m) występują jedynie w sąsiedztwie
niektórych odcinków Kanału Parchańskiego. Najniższy punkt znajduje się w przy
północnej granicy obszaru opracowania (koryto Tążyny, 73 m n.p.m), a najwyższy na
południe od Kanału Bachorzy, w pobliżu miejscowości Narkowo (102,4 m n.p.m.).
W rzeźbie omawianego obszaru dominuje płaska morena denna, sporadycznie
falista, zbudowana z glin i piasków gliniastych. Do mniejszych form należy zaliczyć
równiny wodnolodowcowe, wytopiska, obszary zanikłych niewielkich jezior, formy
eoliczne, a także doliny wód roztopowych, czasami z terasami. Do najważniejszych
elementów Równiny Inowrocławskiej należą dwie doliny odpływu wód lodowcowych,
wzdłuż których przebiega Kanał Bachorzy oraz Kanał Parchański i Tążyna. Kanał
Bachorzy znajduje się w dolinie marginalnej, częściowo przekształconej wskutek
aktywności struktur solnych (P. Molewski 2007, 2007a). Według C. Nowakowskiego
i A. Węgrzyna (2002) dolina Kanału Bachorzy łączyła praWisłę z Notecią, a doliną
Kanału Parchańskiego i Tążyny odpływały wody lodowcowe z Kotliny Toruńskiej
także do Noteci. Szerokość obu dolin wynosi najczęściej 1,0-1,5 km. Płaskie dna
budują utwory piaszczyste. Lokalne obniżenia wypełniają utwory organiczne (torfy).
Według regionalizacji rolniczo-klimatycznej R. Gumińskiego (1948) obszar
badań znajduje się w dzielnicy środkowej (VII).
Z kolei według podziału klimatycznego A. Wosia (1996) obszar ten położony
jest na granicy regionu IX (Chełmińsko-Toruńskiego)oraz regionu XV
(Środkowowielkopolskiego). Na tle sąsiednich regionów wyróżnia się on stosunkowo
częstym występowaniem dni z pogodą bardzo ciepłą i jednocześnie pochmurną.
Średnia roczna (1971-2000) temperatura powietrza wynosi na tym obszarze
8,1oC (Atlas klimatu Polski 2005) i wykazuje tendencję wzrostową(w ostatnim
pięcioleciu XX wieku wyniosła już 8,5oC, a w 2000 roku blisko 10oC). Temperatura
średnia
(1971-2000)
najcieplejszego
miesiąca
(lipca)
wynosi
18oC,
a najchłodniejszego (stycznia) –1,6oC. Lato (Tdob≥15oC)rozpoczyna się średnio już 4
czerwca i trwa długo - ponad 90 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 60 (jest to
wartość zbliżona do średniej krajowej, jednak w ostatnich latach okresy z pokrywą
śnieżną stają się coraz krótsze).
Na analizowanym obszarze występuje kilka typów gleb. Część północną
zajmują czarne ziemie wytworzone z glin zwałowych. W części południowej – oprócz
czarnych ziem – często spotykane są gleby brunatne i brunatnoziemy (R. Bednarek
i Z. Prusinkiewicz 1999). W dolinie Bachorzy, a także Kanału Parchańskiego, Tążyny
oraz w lokalnych zagłębieniach występują gleby organiczne. Ogólnie, zaznacza się
tu zdecydowana przewaga gleb kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego,
który stanowi podstawę intensywnej gospodarki rolnej charakterystycznej dla tego
obszaru. Niekorzystny wpływ na gleby wywierają bardzo niskie opady
atmosferyczne, powodujące m.in. okresowe ich przesuszanie.
Według geobotanicznego podziału Polski (Szata roślinna Polski 1972)
omawiany obszar zalicza się do poddziału Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej.
Tabela 4. Wyniki badań Tążyny i Kanału Parchańskiego w 2003 roku (wg RZGW Gdańsk).
(wg RZGW Gdańsk). A-powierzchnia zlewni.
Profil
Opracował:
Włodzimierz Marszelewski
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Tabela 3. Średnie roczne charakterystyczne przepływy i odpływy jednostkowe w Kanale Parchańskim
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Rys.2.Średnie miesięczne(1951–2000) sumy opadów w Toruniu (wg G. Wójcika i K. Marciniaka 2006)
Analizowany obszar znajduje się w cieniu opadowym wzniesień na
pojezierzach, które otaczają go od strony północno-zachodniej i zachodniej. Z tego
tez powodu charakteryzuje się najniższymi opadami atmosferycznymi w skali całego
kraju.
WODY POWIERZCHNIOWE
Głównymi ciekami na analizowany obszarze są Tążyna (z Kanałem
Parchańskim) oraz Kanał Bachorzy.
Tążyna wypływa na wysokości 85 m n.p.m. z mokradeł w pobliżu miejscowości
Szadłowice. W górnym odcinku nazywana jest Kanałem Parchańskim. Kanał ten
został wykonany na przełomie XIX i XX wieku w celu odwodnienia tzw. mokradeł
wierzbiczańsko-ostrowskich. Poniżej Stanomina przebiega wzdłuż doliny wysłanej
madami i nabiera cech zbliżonych dla cieku naturalnego. Zasilany jest głównie
wodami podziemnymi. Powierzchnia zlewni Kanału Parchańskiego wynosi 178,4
km2, a szerokość 2-3 metry (dane RZGW Gdańsk). Do Kanału uchodzi szereg rowów
melioracyjnych, najczęściej okresowych. Część zlewni Kanału zamknięta profilem
Słońsk ma charakter depresyjny, a jej odwadnianie odbywa się za pomocą
przepompowni w Słońsku. Odpływ z tej części zlewni Kanału jest niewielki. Sieć
hydrograficzną Kanału tworzą rowy melioracyjne oraz rurociągi drenarskie. Spadek
górnego, wysoczyznowego odcinka Tążyny osiąga 0,14‰ (W. Mrózek 1984). Tążyna
w dolnym biegu zwana jest także Tonczyną. Jej bieg dolny znajduje się już w Kotlinie
Toruńskiej, gdzie powierzchnię zlewni w znacznej części pokrywają wydmy.
Kanał Bachorzy jest ciekiem bifurkującym (w pobliżu miejscowości
Krzywosądz). Odwadnia obszar o powierzchni 291,6 km2, w tym 184,2 km2 należy do
zlewni Noteci (Odry), a 107,4 km2 do zlewni Zgłowiączki (Wisły). Długość cieku
płynącego w kierunku Zgłowiączki wynosi 24 km. Kanał ten zasilany jest głównie
wodami z okresowych rowów i podziemnych systemów melioracyjnych znajdujących
się na obszarach rolniczych. Z tego też powodu wody w Kanale są silnie
zeutrofizowane. W okresach suchych, przy niskich stanach wody, często stagnują.
Obserwacje przeprowadzone w dolinie Kanału Bachorzy wskazują na
postępujące w szybkim tempie procesy murszenia i decesji zmeliorowanych gleb
organicznych. Według map glebowo-rolniczych w skali 1:100000, wykonanych w
latach 80. XX wieku, gleby torfowo-murszowe miały miąższość powyżej 50 cm. W
chwili obecnej stwierdza się miąższości poziomów organicznych rzędu 20-40 cm
i całkowite ich zmurszenie
Pozostałe cieki są niewielkie, okresowe i w większości włączone w systemy
melioracyjne. Widoczne jest ubóstwo obiektów wodnych na tym obszarze.
W skład powierzchniowych obiektów hydrograficznych na wysoczyźnie wchodzi
kilka niewielkich, płytkich i silnie zeutrofizowanych jezior, a także pojedyncze oczka
oraz zarastające doły potorfowe (głównie w dolinie Bachorzy). Największym jest
jezioro Ostrowąs (powierzchnia 30,74 ha, głębokość maksymalna 3,7 m). Pozostałe
jeziora są już znacznie mniejsze (tab. 2)
Tabela 2. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
Nazwa jeziora
1.
2.
3.
4.
Jezioro Ostrowąs
Jezioro Brzeźno Duże
Jezioro Chrupki
Jezioro Brzeźno Małe
Powierzchnia (ha)
z planiKJP
metrowania
IRŚ
30,71 27,5
12,91 -4,5
-12,0
-2,1
30,74
13,00
4,40
2,40
Obj.
[tys. m3]
Głęb.
śred.
[m]
Głęb.
maks. [m]
644,7
219,3
-
2,1
1,7
-
3,7
2,6
4,0
-
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński
1
– dane z IMGW
Jezioro Ostrowąs ma charakter „stawu naturalnego”. Strefa płycizn występuje
we wschodniej jego części, która silnie zarasta. Pas trzcin wcina się głęboko
w jezioro. Misa magazynuje zaledwie 644,7 tys. m 3 wody. Zlewnia całkowita jeziora
zajmuje powierzchnię 8,6 km2, w jej skład wchodzi zlewnia bezpośrednia (6,9 km2)
oraz bezodpływowa zlewnia jezior: Brzeźno Małe i Duże. Jezioro Ostrowąs jest
zbiornikiem okresowo przepływowym. Zasilają go cieki okresowe, również odpływ do
Małej Tążyny jest okresowy.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Na obszarze objętym arkuszem mapy Dobre nie znajduje się żaden posterunek
wodowskazowy. Najbliższy zlokalizowany jest w Otłoczynku na Tążynie, w odległości
ok. 12 km od północnej granicy mapy. Średni roczny (1965-2000) przepływ Tążyny
w Otłoczynku wynosi 0,83 m3·s-1, a średni odpływ jednostkowy 2,01 dm3·s-1km-2.
Stany wody i przepływy Tążyny w profilu Otłoczynek zostały szczegółowo omówione
w komentarzu do mapy hydrograficznej 1:50000 arkusz Aleksandrów Kujawski (W.
Marszelewski 2008).
Z analizowanego obszaru istnieją jedynie bardzo ogólne informacje dotyczące
wielkości przepływu w Kanale Parchańskim (tab.3). W profilu Stanomin wynosi on
0,43 m3·s-1, a w profilu Wilkostowo 0,64 m3·s-1. Odpływ jednostkowy jest nieco
większy niż w dolnej części Tążyny i wynosi średnio 3,33-3,59 dm 3·s-1km-2. Oznacza
to, że jest niższy o ok. 40% od wartości średniej dla Polski odpływu jednostkowego.
W środkowo-południowej części analizowanego obszaru, w utworach
czwartorzędowych, występuje fragment głównego zbiornika wód podziemnych
(GZWP) o nazwie 144 Dolina Kopalna Wielkopolska (A. S. Kleczkowski 1990).
Dla tego zbiornika nie sporządzono – jak dotąd – szczegółowej dokumentacji.
W obrębie arkusza objętego arkuszem mapy Dobre stwierdzono występowanie
wody w utworach czwartorzędowych, trzeciorzędowych i kredowych.
W utworach czwartorzędu wyróżniono trzy główne poziomy wodonośne
(C. Nowakowski i A. Węgrzyn 2002): poziom wód gruntowych, poziom
międzymorenowy oraz poziom spągowy, związany z dolinami w podłożu
czwartorzędu.
Poziom wód gruntowych występuje najpłycej, od 1 do 3 m, a na obszarach
bardziej urozmaiconych hipsometrycznie nieco głębiej, od 5 do 10 metrów.
Ukształtowanie zwierciadła wody nawiązuje do rzeźby terenu. Poziom ten związany
jest z piaskami i żwirami różnego pochodzenia zalegającymi na powierzchni terenu,
a także z warstwami piasków między płytko zalegającymi glinami. Współczynnik
filtracji jest znacznie zróżnicowany (0,05-3,5 m·h-1), podobnie jak i przewodnictwo
wodne (od poniżej 50 m2·dobę-1 w utworach gliniastych do 350 m2·dobę-1 w utworach
piaszczystych doliny Bachorzy i Kanału Parchańskiego). Wody gruntowe zasilane są
prawie wyłącznie opadami atmosferycznymi. Nie są zaliczone do użytkowego
poziomu wodonośnego.
Międzymorenowy poziom wodonośny występuje w warstwach piaszczystożwirowych zlodowacenia vistuliańskiego, praktycznie na całym analizowanym
obszarze, na głębokościach od kilku (najczęściej jednak kilkunastu) do ponad 30
metrów. Współczynnik filtracji jest mniej zróżnicowany w porównaniu do wód
gruntowych i wynosi od 0,20 do 1,97 m·h-1, natomiast przewodnictwo wodne mieści
się w szerokim zakresie od 28 do ponad 700 m2·dobę-1. Zasilanie poziomu związane
jest z przesączaniem się wody z wyżej położonych wód gruntowych, a także
z infiltracją opadów atmosferycznych. Związek między opadami atmosferycznymi a
położeniem zwierciadła wody poziomu międzymorenowego potwierdzają wyniki
obserwacji stanów wód w studni kontrolnej znajdującej się w Straszewie.
W przebiegu rocznym są one najwyższe w okresie wiosennym, a najniższe we
wrześniu i październiku. Amplituda wahań w okresie roku wynosi średnio 1,30 metra.
Spągowy poziom wodonośny stwierdzono w osadach piaszczystych
wypełniających obniżenia i głęboko wcięte doliny w podłoże czwartorzędu w okolicy
Chromowoli, Opok i Brudni (C. Nowakowski i A. Węgrzyn 2002). Znajduje się on
w piaskach drobnoziarnistych lub średnioziarnistych (z przewarstwieniami mułków)z
okresu zlodowacenia Wilgi i Odry, na głębokości 50-70 metrów. Ma on charakter
naporowy. Stwierdzono istnienie bezpośredniego kontaktu między spągowym,
czwartorzędowym poziomem a trzeciorzędowym poziomem wodonośnym oraz
związku hydraulicznego między nimi. Sytuacje takie mają miejsce głównie
w rejonach dolin kopalnych.
Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego są wodami zwykłymi (słodkimi).
Sucha pozostałość wynosi od 237 do 1090 mg·dm-3(tło hydrochemiczne 300-650
mg·dm-3). Barwa wód jest zróżnicowana (3-78 mgPt·dm-3), twardość także (4,9-14,2
mval·dm-3), podobnie jak zawartość chlorków (5-140 mgCl·dm -3)czy azotu
amonowego (<0,01-2,4 mgN(NH4)·dm-3). Najwyższe stężenia azotu pokrywają się z
obszarami intensywnego rolnictwa. Wody czwartorzędowe charakteryzują się na
całym obszarze wysokimi stężeniami jonów żelaza i manganu, przekraczającymi
wartości dopuszczalne dla wód przeznaczonych do spożycia. Niska jest zawartość
jonów metali ciężkich.
Wody w utworach trzeciorzędu (miocenu i oligocenu) występują w wielu
miejscach analizowanego obszaru, głównie w różnego rodzaju piaskach
z przewarstwieniami mułków, iłów i węgla brunatnego, najczęściej na głębokości 6070 metrów. Charakteryzują się niskim współczynnikiem filtracji (0,02-0,60 m·h -1)
i przewodnictwem wodnym (15-100 m2·dobę-1). Zasilanie poziomu trzeciorzędowego
związane jest z przesączaniem się wody z wyżej położonych warstw. Wody
trzeciorzędowe należą do wód twardych (6,6-9,9 mval·dm -3), sucha pozostałość
wynosi od 339 do 506 mg·dm-3. Stężenia chlorków, azotu azotanowego i amonowego
są małe. Podobnie jak w przypadku wód czwartorzędowych odznaczają się wysoką
koncentracją jonów żelaza i manganu, co wpływa na obniżenie ogólnej ich jakości
(III klasa).
Wody w utworach kredy nie zostały dotychczas rozpoznane na omawianym
obszarze. Występują jednak na obszarach sąsiednich i dlatego można założyć,
że obecne są także w tym rejonie.
Największe ujęcia wód podziemnych znajdują się w miejscowości Dobre. Jest
to ujęcie przemysłowe w Cukrowni Dobre (Q=200 m3·h-1, najprawdopodobniej pobór
wody jest ograniczony w związku z likwidacją zakładu)oraz ujęcie wiejskie
(Q=150 m3·h-1). Poza tym ujęcie wiejskie znajduje się w Dąbrowie Biskupiej
(Q=100 m3·h-1). Wielkość poboru wody z utworów trzeciorzędowych jest niewielka i
na tym obszarze wynosi łącznie ok. 50 m3·h-1 (C. Nowakowski i A. Węgrzyn 2002).
Na analizowanym obszarze nie prowadzi się obserwacji jakości wód
podziemnych w ramach krajowej, a także regionalnej sieci monitoringowej.
W obrębie wysoczyzny morenowej Równiny Inowrocławskiej występują
zagrożenia wód podziemnych wynikające z lokalnych zaburzeń stosunków wodnych
spowodowanych zbyt szybkim odpływem wód oraz przesuszeniem gleb. Okresowy
niedobór wód gruntowych (i powierzchniowych), widoczny zwłaszcza w okresie
wegetacyjnym, stanowi najpoważniejszy (obok zanieczyszczenia ich substancjami
biogenicznymi) problem środowiskowy na analizowanym obszarze. Głównymi
przyczynami tego niekorzystnego zjawiska są: niskie sumy roczne opadów
atmosferycznych, zbyt głębokie melioracje utrudniające retencję wody w glebie,
minimalna lesistość (zaledwie 2-3 %), a także brak zadrzewień przeciwwietrznych.
Po 2000 roku obserwuje się obniżenie poziomu wód podziemnych średnio o ok.
0,5-1,0 metra. Proces ten może zostać powstrzymany m.in. poprzez budowę
obiektów małej retencji. Inne zagrożenia wód podziemnych na tym obszarze
związane są z obecnością wysypisk komunalno-przemysłowych. Wysypisko
w Stanominie zostało uszczelnione i obwałowane, jednak wysypiska w Sędzinie,
Siniarzewie i Ujmie Dużej zlokalizowano w obniżeniach bez uszczelnienia podłoża.
Zagrożeniem są także miejscowości (ok. 50 wsi), z których większość nie jest
skanalizowana. Ścieki z oczyszczalni wiejskich (w Dobrym i Dąbrowie Biskupiej),
a także z oczyszczalni zakładowych (Wola Stanomińska, Chromowola i Siniarzewo)
odprowadzane są do rowów melioracyjnych. Gnojowica z zakładów rolnych,
hodowlanych i ferm jest gromadzona w zbiornikach i wywożona na pola.
W przypadku nie stosowania się do Ustawy z dnia 26 lipca 2000 roku o nawozach
i nawożeniu (Dz.U.Nr 89, poz.991, z późniejszymi zmianami)przy tak intensywnym
rolnictwie, może stanowić to istotne zagrożenie zarówno dla wód podziemnych jak
i powierzchniowych. Potencjalnymi ogniskami zanieczyszczeń mogą być również
rurociągi: paliw płynnych (przebiegający z południowego-wschodu na północnyzachód) oraz rurociąg solankowy (przebiegający z zachodu na wschód), którym
przesyłana jest solanka do Zakładów „Anwil” S.A. we Włocławku.
NO3
mg·dm-3
16,7*
14,0*
16,6*
11,29*
28,11*
16,87*
31,3*
Punk pomiarowy
Poniżej Mleczkowa (KP)
Poniżej Brudni (KP)
Poniżej Straszewa (T)
Powyżej Straszewa (T)
Poniżej Konecka (MT)
Powyżej Konecka (MT)
Poniżej Łowiczka (MT)
Nog
mg·dm-3
5,00
4,40
16,75*
4,7
8,12*
5,92*
10,23*
Pog
mg·dm-3
0,40*
0,46*
3,09*
0,42*
0,49*
0,82*
1,79*
*-wynik przekraczający graniczną wartość wskaźników eutrofizacji.
Wskazują one na bardzo silne zanieczyszczenie Tążyny i Kanału
Parchańskiego substancjami biogenicznymi, w tym zwłaszcza związkami azotu,
pochodzącymi z działalności rolniczej. Sytuacja ta skłoniła Regionalny Zarząd
Gospodarki Wodnej w Gdańsku do zakwalifikowania zlewni Tążyny do jednego
z trzech w regionie wodnym Dolnej Wisły „obszarów szczególnie narażonych”
związkami azotu ze źródeł rolniczych. Zlewnia Tążyny objęta została programem
działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych. W
okresie realizacji programu prowadzony będzie monitoring stanu środowiska wraz
z zdiagnozowaniem źródeł zanieczyszczeń, w tym zwłaszcza monitoring wód oraz
monitoring stanu rolnictwa (kontrola rolniczych źródeł zanieczyszczenia). Konieczne
będzie edukowanie osób zajmujących się rolnictwem w zakresie dobrych praktyk
rolniczych oraz rozwiązywanie istniejących na obszarze ich gospodarowania
problemów z zakresu ochrony środowiska. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na
okresy, w których stosowanie nawozów jest zabronione, na sposoby nawożenia pól
na zboczach, na stosowanie nawozów na glebach podmokłych czy pokrytych
śniegiem, w pobliżu cieków i stref ochronnych wód. Określone zostaną drogi spływu
wód opadowych na terenach nieużytkowanych rolniczo w celu ich zadarnienia.
Wprowadzone zostaną zadrzewienia i zakrzaczenia przechwytujące składniki
mineralne. Ważne będzie także odciążenie pastwisk znajdujących się
w bezpośrednim sąsiedztwie cieków od stałego pobytu zwierząt. Kontrolowane będą
zbiorniki i płyty do składowania i przechowywania nawozów naturalnych i pasz
soczystych. Określone zostaną roczne dawki gnojowicy i innych nawozów.
Znacznie zanieczyszczony jest także Kanał Bachorzy, chociaż od początku
pierwszej dekady XX wieku stan czystości wód ulega nieznacznej poprawie. Jest on
odbiornikiem wody z gęstej sieci rowów odwadniających obszary wysoczyznowe
znajdujące się zarówno po jego stronie północnej jak i południowej. Głównym
źródłem zanieczyszczenia są substancje biogeniczne z obszarów rolniczych. W 1999
roku stężenia azotu azotanowego oraz azotu ogólnego nie odpowiadały normom. Od
2000 roku wody najczęściej odpowiadały III klasie czystości (wg metody oceny
jakości wód sprzed 2005 roku). Koncentracja związków azotowych kształtowała się
także na poziomie III klasy. Również przewodność elektrolityczna odpowiadała
normom III klasy. Pozostałe wskaźniki fizyko-chemiczne spełniały wymogi I i II klasy.
Koncentracja chlorofilu „a” była niewielka (II klasa). Stan sanitarny wskazywał na
III klasę czystości wód (Raport...2000).
Stan czystości wód stojących jest słabo rozpoznany, głównie z uwagi na
niewielką rolę jezior na tym obszarze, a także ze względu na małe ich powierzchnie.
Pełne informacje na ten temat istnieją wyłącznie dla jeziora Ostrowąs. Było ono
badane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy
– Delegaturę we Włocławku w 2005 roku. Stan czystości wody w jeziorze oceniono
jako nie odpowiadający normom. Jezioro charakteryzuje się wysoką koncentracją
azotu całkowitego (średnio 2,66, maksymalnie 2,98 mg·dm-3), suchej masy sestonu
(do prawie 15 mg·dm-3), chlorofilu (ponad 40 mg·m-3), a także małą przezroczystością
wody, która przez cały rok jest podobna i wynosi 0,6-0,7 metra. Silne
zanieczyszczenie jeziora potwierdzają wyniki pomiarów przewodności elektrolitycznej
właściwej (średnio 680 μS·cm-1), a także koncentracji tlenu. Mimo niewielkiej
głębokość zawartość tlenu rozpuszczonego w wodzie w okresie letnim szybko
maleje: od ok. 11 mg·dm-3 na powierzchni do poniżej 5 mg·dm -3 na głębokości 2,5
metrów.
Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ
znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków (tab.
5), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. W wielu miejscowościach
wybudowano sieci wodociągowe i kanalizacyjne. Poprawę stanu czystości wód
powierzchniowych można uzyskać poprzez rozbudowę i/lub budowę sieci
kanalizacyjnych
oraz
usprawnienie
działających
oczyszczalni
ścieków.
W najbliższym czasie trudno będzie wyeliminować dopływ substancji biogenicznych
z obszarów rolniczych.
Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Zakład
Rodzaj
Ścieków
Ilość
m3/d
Urządzenia
oczyszczające
Dąbrowa
Biskupia
Urząd Gminy
w Dąbrowie
Biskupiej
komunalne
332/245
mech-biol.
2. Zakrzewo
Urząd Gminy
w Zakrzewie
komunalne 335.6/277.6
3. Siniarzewo
P.P.H.
MASDROB
przemysłowe
- /274
mech-biol.
4. Dobre
Urząd Gminy
w Dobre
komunalne
- /220
mech-biol
rów melioracyjny
5. Dobre
nieczynna
-
-
-
-
Lp.* Miejscowość
1.
mech-biol.
Kierunek
zrzutu
rowem
melioracyjnym
do Kanału
Parchańskiego
rowem
melioracyjnym
do Kanału
Bachorzy
rowem
melioracyjnym
do Kanału
Bachorzy
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły praktycznie na całym
analizowanym obszarze. Są one związane z prawie całkowitym zmeliorowaniem
obszarów
wysoczyznowych
(utworzeniem
sztucznych
sieci
drenarskich
i wybudowaniem otwartych rowów), zwiększeniem tempa spływu wody oraz ze
wzrostem koncentracji substancji biogenicznych i innych w wodach w sieciach
drenarskich. Ponadto melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia
powierzchni płytkich jezior i mokradeł. Liczne osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane
powodują pogorszenie jakości wód powierzchniowych i podziemnych.
Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły także w naturalnych obniżeniach
– dolinach wykorzystywanych przez cieki. Jak już wspomniano, wybudowano Kanał
Parchański i Kanał Bachorzy w celu ułatwienia odpływu wody. Należy jednak
pamiętać, że w okresie budowy kanałów inne były uwarunkowania klimatyczne,
mniejsze zapotrzebowanie na wodę (w tym mniejsza produkcja roślinna), a także
słabo rozwinięte systemy melioracyjne. Według opisów historycznych, 300 – 400 lat
temu Bachorza była wykorzystywana do przewozu towarów. Obecnie, ze względu na
jej minimalne przepływy (średnio 0,15 m3·s-1), nie jest to możliwe.
Literatura
Atlas klimatu Polski, 2005, red. H. Lorenc, IMGW, Warszawa
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1999, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, 2008, nr 4, 5, 6, 7, 8,
IMGW, Warszawa.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce,
Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1.
Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w lipcu i sierpniu 2008 roku. Na
stosunki wodne miały więc wpływ warunki meteorologiczne występujące na
przełomie wiosny i lata. Na podstawie wyników pomiarów meteorologicznych
i hydrologicznych prowadzonych przez IMGW na stacji w Toruniu można stwierdzić,
że średnia temperatura powietrza w czerwcu (17,7 oC), lipcu (19,3oC) i sierpniu 2008
roku (18,3oC) wykazała odchylenie dodatnie (1,4-1,3 w czerwcu i lipcu oraz 0,5
w sierpniu), a opady atmosferyczne były niskie (w maju wyniosły tylko 12 mm, tj.
26% normy, w czerwcu i lipcu 49-48 mm, tj. 68-61% normy). Wysokie opady
wystąpiły dopiero w sierpniu 2008 roku i wyniosły 124 mm, tj. 203% normy (Biuletyn
Państwowej Służby Hydrologicznej....2008).
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających
szczególnej ochrony (1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Marek S., 1965, Mapa Geologiczna Paraantyklinorium Kujawskiego bez osadów
czwartorzędu i trzeciorzędu w skali 1:100000, Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Marszelewski W., 2008, Komentarz do mapy hydrograficznej 1:50000 arkusz N-34110-A Aleksandrów Kujawski, Główny Geodeta Kraju, OPGK Sp. z o.o. Koszalin.
Molewski P., 2007, Wpływ tektoniki solnej na ewolucję i morfologię dolin
marginalnych wód roztopowych wysoczyzny kujawskiej, [w:] P. Molewski, W. Wysota,
P. Weckwerth (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego
zlodowacenia, PIG, Warszawa.
Molewski P., 2007a, Neotektoniczne i glacidynamiczne uwarunkowania
wykształcenia plejstocenu Wysoczyzny Kujawskiej, Wyd. Naukowe UMK, Toruń.
Mrózek W., 1984, Wody płynące, [w:] R. Galon (red.) Województwo toruńskie, PWN,
Warszawa-Poznań-Toruń.
Większość danych na temat stanu czystości Tążyny i Kanału Parchańskiego
pochodzi z końca lat 90. XX wieku. W okresie tym wody rzeki nie odpowiadały
obowiązującym normom, przede wszystkim ze względu na wysoką koncentracje
fosforanów i azotanów. Ponadto silne było obciążenie wód siarczanami,
substancjami rozpuszczonymi, a także zbyt wysokie ChZT-Mn. Często występowały
deficyty tlenu. Stopień i rodzaj zanieczyszczenia Tążyny i Kanału Parchańskiego
wskazuje na silne oddziaływanie zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego (tereny
rolnicze zajmują prawie 80% analizowanego obszaru, w tym grunty orne ok. 85%).
W 2003 roku przeprowadzono badania zawartości m.in. substancji
biogenicznych w wodach Kanału Parchańskiego i Tążyny w kilku punktach. Wyniki
tych badań przedstawia tab. 4.
Niewiarowski W., Pasierbski M., Tomczak A., 1976, Objaśnienia do mapy
geologicznej Polski w skali 1:2000000, arkusz Toruń, Państwowy Instytut
Geologiczny, Warszawa.
Nowakowski C., Węgrzyn A., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski
w skali 1:50000, arkusz Przysiek, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [w:] J. Stachy (red.), Atlas hydrologiczny
Polski, tom 1, Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku, 2001,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Stachy J., Biernat B., 1987, Odpływ rzeczny, [w:] J. Stachy (red.) Atlas hydrologiczny
Polski, tom I, IMGW. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
Szata roślinna Polski, 1972, W. Szafer i K. Zarzycki (red.), PWN, Warszawa.
Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły
w okresie 1951-1980, [w:] Z. Churski, Uwarunkowania przyrodnicze i społecznoekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika,
Toruń.
Wójcik G., Marciniak K., 2006, Klimat, [w:] L. Andrzejewski, P. Weckwerth, S. Burak
(red.), Toruń i jego okolice. Monografia przyrodnicza, Wyd. Uniwersytetu
M. Kopernika, Toruń.
© Copyright by Włodzimierz Marszelewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu