Różne drogi osiągania celów w nauczaniu przyczynowo – skutkowym

MARTA ADAMCZYK
Różne drogi osiągania celów
w nauczaniu przyczynowo – skutkowym
„O rozwijaniu umiejętności
myślenia przyczynowo – skutkowego”
„ (…) W przyrodzie nie ma nic stałego. Wszystko jest w ciągłym stanie przekształcania się,
ruchu i zmiany. Stwierdzamy jednak, że nic nie powstaje po prostu z niczego, zawsze istnieje
coś poprzedzającego.(…)”1
Od starożytności wielcy filozofowie stawiali pytania o przyczyny istniejącego
stanu rzeczy, zarówno w sferze abstrakcji jak i konkretnych zjawisk przyrodniczych. Filozofia
starożytnego Wschodu przyczyniła się do rozwoju filozofii i nauk przyrodniczych w świecie
antycznym. Takie postaci jak Demokryt, Arystoteles (pierwsza klasyfikacja przyczyn), Kant,
Newton wprowadzali swoiste zmiany …”pogłębiając pojmowanie relacji przyczynowoskutkowych”.2
Słowo – klucz „Dlaczego?” – jest najczęściej pojawiającym się na przestrzeni rozwoju nauk
przyrodniczych. Czy słusznie? Stawiając pytanie –„dlaczego?” wyrażamy chęć podjęcia
próby określenia ( nazwania ) przyczyny zjawiska, sytuacji.
Badania wskazują, że „ (…) pytania typu „dlaczego?” mogą w ogóle nie dotyczyć ani zmian
zachodzących w czasie ani istoty powstania zjawiska.”3
Jak więc kreować myślenie przyczynowo – skutkowe?
Oczekując prawidłowego myślenia w omawianym zakresie musimy uwzględniać umiejętność
wyjaśniania i interpretacji. Potwierdzony został związek tych dwóch obszarów umiejętności.
Dlatego też, chcąc je rozwijać musimy budować pytania rozszerzone o wyjaśnianie i
interpretację. Przykład: przyjmujemy, że „X” oznacza jakąś sytuację, zjawisko, to pytanie
rozszerzone przyjmie postać:
 Dlaczego X ….i w jaki sposób..
 Dlaczego X …. i w jakich warunkach….
 Dlaczego i kiedy X….
Tak w przypadku pytań o przyczyny. A co z pytaniami o skutki?
Zamierzony efekt uzyskamy wtedy , gdy o skutki zapytamy po wyczerpującej odpowiedzi na
pytanie o przyczynę (fakt i wyjaśnienie, interpretacja), np.
 Dlatego, że X w taki sposób to …skutek(i)….
 Dlatego, że X w takich warunkach to….skutek(i)…
 Dlatego, że X tylko wtedy gdy…to ….
Konsekwentnie stosując taką formę pracy z uczniem mamy szansę rozwijać umiejętność
myślenia o przyczynach nie tylko w kategorii faktu ale i okoliczności faktu. Stąd już
łatwiejsza droga do pytania o skutki.
Zadania, które sprawdzają umiejętność myślenia przyczynowo-skutkowego
to nie tylko te, które budujemy z wykorzystaniem modeli i schematów (choć te najprościej
obrazują omawiane umiejętności.) Ważne z punktu widzenia dydaktycznego są zadania
otwarte. Funkcją tych zadań jest kształcenie umiejętności formułowania opisów
wyjaśniających, stosowania właściwej terminologii i nazewnictwa oraz, co równie istotne,
eliminowanie „języka potocznego’.
Wskazując na różne drogi osiągania sukcesu nauczania przyczynowoskutkowego nie można nie wspomnieć o rodzajach związków przyczynowo-skutkowych.
1
Bohm D. , Przyczynowość i przypadek w fizyce współczesnej, W-wa 1961, s. 17
Heller M., Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004
3
Jakubowicz S. Plebański ., Rybicka K. Udzik B., Uczenie się i egzamin w oczach uczniów, XIII Konferencja
PTDE, Łomża 5-7. 10. 2007
2
Nie tylko nauczyciel ale i uczeń powinien znać rodzaje związków i podejmować próby
rozwiązywania zadań z wykorzystaniem wspomnianych schematów.
Do najczęściej występujących należą:
1. Ciąg przyczynowo-skutkowy
2. Relacje zwrotne
3. Zależność pośrednia
4. Zależność wielopłaszczyznowa
1. A
B
2. A
C
D
B
C
3A
B
G
D
4A
E
B
A
B
B
A
A
F
B
Kształcenie umiejętności z wykorzystaniem schematów należy dopasować do odpowiedniego
etapu edukacyjnego. Na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej należy zapoznać uczniów z
wszystkimi możliwościami zachodzących związków.
Przykładem ćwiczenia tej umiejętności jest rozwiązywanie zadań przyczynowo-skutkowych
dwutorowo: na operacjach słownych i na zastosowaniu odpowiedniego schematu.
Tym samym mamy okazję do wprowadzenia fazy wyjaśniająco-interpretacyjnej.
Analiza zadań maturalnych o charakterze przyczynowo-skutkowym
przeprowadzona zarówno dla geografii jak i dla pozostałych przedmiotów wskazuje, że
większość uczniów ma poważne problemy z rozwiązaniem tego typu zadań.
Przykładowe komentarze CKE dotyczące zadań typu przyczynowo-skutkowego, których
wskaźnik łatwości mieścił się w przedziale 0,00- 0,50 to:
• Niedostrzeganie zależności przyczynowo-skutkowych i błędna terminologia
• Brak wiedzy na temat współzależności elementów środowiska przyrodniczego
• Brak myślenia w kategorii przyczyna – skutek, zdający nie potrafili wykazać
związku pomiędzy….
•
•
•
Brak umiejętności przekształcania tekstu źródłowego tak, by powstał schemat
przyczynowo-skutkowy
Brak umiejętności dostrzegania konsekwencji przebiegu zjawiska
Nazwanie przyczyny i określenie skutków wskazywało na ogromną nieporadność
językową
To tylko niektóre z mnóstwa wniosków, jakie opracowali egzaminatorzy i weryfikatorzy
egzaminu maturalnego.
Konieczność kształcenia umiejętności myślenia przyczynowo-skutkowego
powinna być rozwijana na wszystkich przedmiotach, w tym również na lekcjach
wychowawczych.
Przenikanie słownictwa naukowego w życie codzienne, ( nie zawsze właściwie zastosowane),
zastępowanie słownictwem potocznym terminologii naukowej, to podstawowe „grzechy
główne” uczniów mających problemy z omawianymi rodzajami zadań.
Powinniśmy zdać sobie sprawę z ogromu korzyści świadomego nauczania przyczynowoskutkowego:
- umiejętność przedmiotowa (np. na lekcjach geografii)
- umiejętność ponadprzedmiotowa
- uniwersalizm myślenia przyczynowo-skutkowego w życiu (w praktyce,
postawy życiowe)
A może rozpocząć od metody najprostszej, najbliższej życiu i doświadczeniu młodego
człowieka – od przysłów i powiedzeń, które obrazują zachodzące związki.
Bo …… „ Czego wiosna nie zasieje tego jesień nie zrodzi”
CZĘŚĆ WARSZTATOWA
PRZYSŁOWIA I POWIEDZENIA MĄDROŚCIA NARODÓW
1. Nie ma dymu bez ognia
2. Gdzie drwa rąbią tam wióry lecą
3. Cicha woda brzegi rwie
4. Bez pracy nie ma kołaczy
5. Nosił wilk razy kilka ponieśli i wilka
6. Gdzie dwóch się bije tam trzeci korzysta
7. Kto pod kim dołki kopie ten sam w nie wpada
8. Czym skorupka za młodu nasiąknie tym na starość trąci
9. Jak Kuba Bogu tak Bóg Kubie
10. Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie
11. Ziarnko do ziarnka a zbierze się miarka
12. Jaki Pan taki kram
13. Nie ma tego złego co by na dobre nie wyszło