Związek między dorywczą pracą zarobkową a używaniem

PRACE ORYGINALNE
Joanna Mazur
Agnieszka Małkowska-Szkutnik
Izabela Tabak
Związek między dorywczą pracą zarobkową
a używaniem substancji psychoaktywnych
oraz problemami szkolnymi uczniów szkół
ponadgimnazjalnych
The relationship between casual paid work, the use of
psychoactive substances and school problems among
upper secondary school students
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci
i Młodzieży
Instytut Matki i Dziecka
Kierownik:
Prof. IMD dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra
Dodatkowe słowa kluczowe:
tytoń
alkohol
marihuana
praca młodzieży
problemy szkolne
Additional key words:
tobacco
alcohol
marihuana
youth work
school problems
Adres do korespondencji:
Dr n. med. Joanna Mazur
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci
i Młodzieży
Instytut Matki i Dziecka
01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a
e-mail: [email protected]
Tel. 22 3277459
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
Tło: Zagadnienie dorywczej pracy
zarobkowej jest w Polsce rzadko poruszane w opracowaniach na temat
zdrowia nastolatków i jego uwarunkowań. Artykuł zawiera wstępną analizę
powiązań między podejmowaniem
okresowej pracy poza domem a używaniem substancji psychoaktywnych
oraz problemami szkolnymi starszej
młodzieży.
Materiał i metody: Uwzględniono
dane dotyczące jednorodnej pod względem wieku grupy 989 uczniów szkół
ponadgimazjalnych ankietowanych w
2011 roku. Pytania pochodziły z polskiej
wersji kwestionariusza CHIP-AE (Child
Health and Illness Profile – Adolescent
Edition). W odniesieniu do ostatniego
miesiąca analizowano palenie przez
nich papierosów, picie mocniejszych
i słabszych napojów alkoholowych
oraz używanie marihuany. Oszacowano łączny indeks - skalę używania
substancji psychoaktywnych (SUSP)
z perspektywy całego życia. Na bazie
czterech pytań na temat występowania problemów szkolnych w ostatnim
miesiącu, zbudowano drugi indeks
(SNPS).
Wyniki. W badanej grupie, do pracy
zarobkowej poza domem przyznało
się 27,2% ankietowanych. Co piąty z
nich pracował więcej niż 10 godzin w
tygodniu. Młodzież pracująca istotnie
częściej niż niepracujący rówieśnicy sięgała w ostatnim miesiącu po
substancje psychoaktywne. Ryzyko
znacznego zagrożenia substancjami
psychoaktywnymi wzrasta dwukrotnie
przy porównaniu młodzieży pracującej
i nie pracującej – OR=1,99 [95% CI(OR):
1,44-2,74]. Podobnie zwiększa się
ryzyko nasilonych problemów szkolnych SNPS – OR=2,25 [95% CI(OR):
1,64-3,08]. Praca powyżej 10 godzin
tygodniowo zwiększa oba wskaźniki
ryzyka do odpowiednio 2,34 i 2,70. Porównując nastolatków o najmniejszym
i największym nasileniu problemów
szkolnych w grupie pracujących,
stwierdzono ponad trzykrotny wzrost
Background: The issue of casual
work is rarely mentioned in Poland in
the studies of adolescent health and
its determinants. The article includes
a preliminary analysis of the links
among work, psychoactive substance
abuse and school problems in older
adolescents.
Material and methods: The examined data relate to the age-homogenous
group of 989 upper secondary-school
students surveyed in 2011.The questions were derived from the Polish
version of the CHIP-AE (Child Health
and Illness Profile – Adolescent Edition) questionnaire. Cigarette smoking, mild and strong alcoholic drinks
consumption and marihuana use were
analysed with regard to the preceding
month. A combined index – a scale of
psychoactive substance use (SUSP)
was calculated from the perspective
of the entire life. The other index – a
scale of the intensity of school problems (SNPS) was built around four
questions about the occurrence of
such problems within the preceding
month.
Results: Within the examined group, 27.2% of the surveyed admitted to
working outside their household. One
in five worked for more than 10 hours
a week. Working adolescents significantly more often used psychoactive
substances than their non-working peers. The risk of a significant threat from
psychoactive substances rose twofold
in the comparison of working and nonworking youth – OR=1.99 [95% CI(OR):
1,44-2,74]. Correspondingly, there was
an increase in the risk of intensified
school problems (SNPS) – OR=2.25
[95% CI(OR): 1,64-3,08].Working more
than 10 hours a week results both
risk factors rising to 2.34 and 2.70
respectively. Over threefold rise in the
frequency of neglecting work or its bad
performance was identified (OR=3.19;
[95% CI(OR): 1,90-5,36]), when comparing the adolescents with the smallest
and the biggest intensity of school
867
częstości zaniedbywania pracy – OR=3,19; [95% CI(OR):
1,90-5,36].
Wnioski: Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, którzy
podejmują pracę zarobkową poza domem są w grupie ryzyka używania substancji psychoaktywnych i problemów
szkolnych. Wskazane jest podjęcie pogłębionych badań (w
tym długofalowych i jakościowych) nad rodzajem pracy i
motywami jej podejmowania oraz nad wpływem pracy na
rozwój nastolatków.
Wstęp
Problem dorywczej pracy zarobkowej
jest w Polsce rzadko poruszany w opracowaniach na temat stylu życia i zachowań
zdrowotnych nastolatków. Autorzy prac
anglojęzycznych uważają, że ograniczona
liczba godzin w tygodniu przeznaczanych
na pracę może stymulować lepszy rozwój
[20], kształtować umiejętności komunikacji,
współpracy z ludźmi i poczucie własnej
skuteczności [9]. Dopiero u młodzieży
uczącej się i pracującej w większym wymiarze czasowym zauważa się negatywne
konsekwencje pracy, a przede wszystkim
pogorszenie wyników w nauce [14] oraz
mniejsze szanse na kontynuowanie nauki
i zdobycie wyższego wykształcenia [17].
Znaczne obciążenie pracą może negatywnie
odbijać się na nauce z dwóch powodów. Po
pierwsze, nastolatki mają mniej czasu na
naukę, odrabianie lekcji i zajęcia pozalekcyjne [4,16]. Po drugie, mogą świadomie
przedkładać pracę nad obowiązki szkolne,
mieć inne dążenia i narastający brak motywacji do nauki [18].
Podjęcie pracy zarobkowej jest uważane
za jeden z przejawów dojrzałości, a uzyskanie niezależności finansowej świadczy
o przekroczeniu progu dorosłości [1,3].
Dlatego też dla niektórych nastolatków podjęcie pracy wiąże się z przejęciem dorosłego
stylu życia, który dopuszcza m.in. używanie
niektórych substancji psychoaktywnych. W
konsekwencji, do negatywnych skutków
podejmowania pracy przez młodzież można zaliczyć częstsze sięganie po tego typu
substancje [10,15]. Jednym z istotnych
motywów używania przez młodzież substancji psychoaktywnych jest właśnie chęć
poczucia się dorosłym [12]. Ponadto, praca
zarobkowa (nawet dorywcza) jest dla młodzieży ważnym źródłem dochodu, a częstsze używanie substancji psychoaktywnych
może wynikać z mniejszych ograniczeń
finansowych.
Celem pracy jest zbadanie powiązań
między pracą zarobkową a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami
szkolnymi uczniów pierwszych dwóch klas
szkół ponadgimnazjalnych.
W pracy postawiono następujące pytania badawcze:
1. Czy fakt podjęcia dorywczej pracy zarobkowej wiąże się z częstszym sięganiem
po substancje psychoaktywne i z nasileniem
problemów szkolnych?
2. Czy płeć badanych, typ szkoły oraz
wymiar czasu pracy wpływają na siłę powyższej zależności?
3. Czy częstość używania substancji
psychoaktywnych oraz fakt podejmowania
pracy i wymiar czasowy tej pracy można
traktować jako niezależne predyktory problemów szkolnych?
868
problems in the working group.
Conclusions: Upper secondary school students undertaking paid work outside their household are in the risk group for psychoactive substance use and school problems.
It is advisable to conduct deeper research on the motives
for undertaking work and its impact on the development of
adolescents, including longitudinal studies and qualitative
research.
Materiał i metody
Anonimowe badanie ankietowe przeprowadzono
wiosną 2011 r. w losowo wybranych szkołach na terenie
pięciu województw. Stanowiło ono część prac nad adaptacją językową kwestionariusza CHIP-AE (Child Health
and Illness Profile – Adolescent Edition), służącego do
badania zdrowia i jakości życia nastolatków (projekt NCN
nr N N404 140 537). Dokładne informacje na temat tego
narzędzia oraz prowadzonych w Polsce badań podane
zostały w odrębnym raporcie [8]. Uwzględniono dane
dotyczące 989 uczniów z 43 pierwszych i drugich klas
szkół ponadgimnazjalnych. Średni wiek wynosił 16,6 lat
(SD=0,67). Tylko 10% ankietowanych miało skończone
18 lat. W 92,1% przypadków można było jednoznacznie
określić typ szkoły. Były to głównie licea ogólnokształcące
(18 klas i 43,4% uczniów) oraz technika (23 klasy i 41,9%
ankietowanych uczniów). Dziewczęta stanowiły 52,4%
ankietowanych. Mieszkańcy miast stanowili 47,7%, a
próba była zorientowana na mniejsze miasta.
Analizie poddano następujące grupy pytań:
1. Na temat pracy: Pytano, czy ankietowany zarobił
pieniądze w ciągu ostatnich 4 tygodni inaczej niż za pracę
wykonywaną w domu. Czas pracy mierzono liczbą godzin
w tygodniu, z kategoriami odpowiedzi: do 5 godzin; od 6
do 10; od 11 do 15; od 16 do 20 i powyżej 20 godzin. Cztery kolejne pytania dotyczyły zaniedbywania obowiązków
związanych z pracą w ostatnich 4 tygodniach: spóźniania
się; nieobecności; nie zrobienia czegoś, co powinno być
zrobione oraz problemów z wykonaniem swoich zadań.
Możliwe były trzy kategorie odpowiedzi: nigdy; jeden lub
dwa razy; kilka razy. Zbudowano wskaźnik zaniedbywania
pracy, identyfikujący osoby, które chociaż raz zakreśliły
ostatnią, najbardziej obciążająca odpowiedź.
2. Na temat używania substancji psychoaktywnych: Uwzględniono pięć pytań dotyczących: palenia
papierosów; picia piwa, wina lub słodkich napojów
alkoholowych; picia mocnych alkoholi lub drinków, wypicia 5 lub więcej drinków za jednym razem (na jednej
imprezie, w ciągu jednej nocy) oraz palenia marihuany.
Pytano, kiedy ostatnio miało miejsce takie zdarzenie,
z kategoriami odpowiedzi: nigdy; ponad rok temu; w
ciągu ostatniego roku; w ciągu ostatniego miesiąca; w
ciągu ostatniego tygodnia. Zbudowano skalę używania
substancji psychoaktywnych (SUSP), która ma strukturę
jednoczynnikową, a współczynnik rzetelności Cronbacha
wynosi dla niej 0,843.
3. Na temat problemów szkolnych. Pytano o liczbę
dni w tygodniu, kiedy ankietowany miał następujące
problemy: nie przestrzegał zasad zachowania w szkole;
miał problemy z porozumieniem się z nauczycielami;
miał problemy z koncentracją lub ze skupieniem uwagi
w szkole; miał problemy z nauką. W kwestionariuszu
przewidziano pięć kategorii odpowiedzi: wcale; od 1 do
3 dni; od 4 do 6 dni; od 7 do 14 dni, od 15 do 28 dni. Za
częste uznano występowanie danego problemu przez 7
dni lub więcej. Zbudowano też sumaryczną skalę nasilenia problemów szkolnych (SNPS), która ma strukturę
jednoczynnikową, a współczynnik rzetelności Cronbacha
wynosił dla niej 0,734.
4. Dotyczących podstawowej charakterystyki
społeczno-demograficznej: płci, wieku, typu szkoły oraz
zamożności rodziny mierzonej na czterostopniowej
subiektywnej skali.
Analizę statystyczną danych przeprowadzono przy
użyciu pakietu statystycznego IBM Predictive Solutions
v.17. Opisane powyżej dwie skale SUSP i SNPS zbudowano metodą głównych składowych przy pomocy
analizy czynnikowej, co pozwoliło uzyskać ciągłe skale
wystandaryzowane (średnia=0; SD=1). Wyniki poniżej
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
średniej oznaczają w tym przypadku stan pozytywny.
Podzielono je na trzy przedziały, gdzie środkowy poziom
jest wyznaczony przez drugi i trzeci kwartyl. Za grupę ryzyka przyjęto czwarty kwartyl. Oszacowano serię modeli
regresji logistycznej i regresji liniowej, skorygowanych
na płeć i wiek. Interpretując wyniki regresji logistycznej,
podano iloraz szans (OR – odds ratio) z 95% przedziałem
ufności (CI – confidence interval). Interpretując wyniki
regresji liniowej, sprawdzano istotność współczynników regresji oraz wartość współczynnika determinacji
R-kwadrat, świadczącą o jakości dopasowania modelu
do danych rzeczywistych. Uzupełniającą analizę wieloczynnikową przeprowadzono przy pomocy ogólnego
modelu liniowego, który pozwolił wykreślić wykresy
średnich brzegowych. Model ten umożliwił zbadanie
poziomu interakcji między płcią, podejmowaniem pracy
i używaniem substancji psychoaktywnych jako predykatorami problemów szkolnych.
Wyniki
Obciążenie nastolatków pracą
W badanej grupie uczniów szkół ponadgimnazjalnych do pracy zarobkowej poza
domem przyznało się 27,2% ankietowanych.
Chłopcy podejmowali pracę dwukrotnie
częściej niż dziewczęta (37,1% vs. 18,4%;
p<0,001). Nie stwierdzono, jednoznacznego
związku między podejmowaniem pracy a
zamożnością rodziny (p=0,266). Zarysowała
się tu słaba zależność nieliniowa, ponieważ
większy odsetek pracujących występował
w rodzinach skrajnie biednych i skrajnie
bogatych. Porównując najsilniej reprezentowane w próbie dwa typy szkół, stwierdzono
dwukrotnie większy odsetek pracujących w
technikach niż w liceach ogólnokształcących
(35,3% vs. 15,7%; p<0,001).
Wśród pracujących przeważały osoby
podejmujące pracę w wymiarze do 5 godzin
tygodniowo (48,4%). Powyżej 10 godzin
pracowało 13,3%. Rozkład czasu pracy
chłopców i dziewcząt istotnie się różnił.
Dziewczęta częściej zaznaczały skrajnie
odpowiedzi, chłopcy zaś częściej wybierali
kategorię pośrednią (5-10 godzin pracy na
tydzień). W grupie pracujących, 12,7% miało
w ostatnim miesiącu problemy związane z
wykonywaniem zadań i przestrzeganiem
dyscypliny pracy. Dotyczyło to 11,0% chłopców i 14,6% dziewcząt (p=0,388). Młodzież
najczęściej zaznaczała niezrobienie w pracy
czegoś, co powinno być zrobione.
Praca a używanie substancji psychoaktywnych i problemy szkolne
W tabeli 1 zestawiono odsetki młodzieży, która paliła tytoń, piła alkohol i używała
marihuany w ostatnich 4 tygodniach. Najbardziej rozpowszechnione jest picie alkoholu,
najmniej zaś palenie marihuany. Chłopcy
częściej niż dziewczęta podejmują tego typu
zachowania. Różnice między uczniami I i II
klas szkół ponadgimnazjalnych są niewielkie,
dotyczą głównie picia alkoholu. Nie stwierdzono też różnic zależnych od typu szkoły.
Po skorygowaniu na płeć i wiek, różnice
J. Mazur i wsp.
Tabela I
Młodzież (%), która używała wybranych substancji psychoaktywnych w ostatnim miesiącu w zależności od
podejmowania pracy zarobkowej.
Adolescents (%) who used selected psychoactive substances in the last month by temporary work status.
Wskaźnik używania substancji psychoaktywnych
Ogółem
Czy pracowali w ostatnim miesiącu?
Nie
Tak
p*
Palenie papierosów
28,5
26,0
35,3
0,018
Picie piwa, wina lub słodkich napojów alkoholowych
59,9
57,0
67,5
0,017
Picie mocnego alkoholu lub drinków
45,5
40,6
58,6
<0,001
Wypicie 5 lub więcej drinków z jednym razem
29,1
23,6
43,7
<0,001
Używanie marihuany
11,2
*po skorygowaniu na płeć i wiek w modelu regresji logistycznej
9,0
16,9
0,040
Tabela II
Młodzież (%) mająca wybrane problemy szkolne w ostatnim miesiącu w zależności od podejmowania pracy
zarobkowej
Adolescents (%) who reported selected school problems in the last month by temporary work status
Problemy szkolne przez co najmniej 7 dni
Ogółem
Czy pracowali w ostatnim miesiącu?
Nie
Tak
p*
Nie przestrzeganie zasad zachowania w szkole
12,3
8,4
22,7
<0,001
Problemy z porozumieniem się z nauczycielami
7,7
4,9
15,4
<0,001
Problemy ze skupieniem uwagi w szkole
22,5
20,5
28,0
0,023
Problemy z nauką
20,3
17,8
26,9
0,017
*po skorygowaniu na płeć i wiek w modelu regresji logistycznej
Tabela III
Związek między pracą a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami szkolnymi młodzieży
The relationship between temporary work, psychoactive substances use and school problems among adolescents
Zmienna zależna
Zmienna niezależna
OR*
CI(OR)
IV kwartyl indeksu używania substancji
psychoaktywnych (SUPS)
Pracują vs. nie pracują
1,99
1,44-2,74
IV kwartyl indeksu używania substancji
psychoaktywnych (SUPS)
Pracują powyżej 10 godz./tydz. vs. nie
pracują
2,34
1,57-3,48
IV kwartyl indeksu problemów szkolnych
(SNPS)
Pracują vs. nie pracują
2,25
1,64-3,08
IV kwartyl indeksu problemów szkolnych
(SNPS)
Pracują powyżej 10 godz./tydz. vs. nie
pracują
2,70
1,82-4,00
Co najmniej jeden problem w pracy
IV kwartyl SNPS vs.
I kwartylSNPS
3,19
1,90-5,36
*po skorygowaniu na płeć i wiek w modelu regresji logistycznej
między grupą pracujących i niepracujących
są zawsze istotne statystycznie. Największe różnice zanotowano w odniesieniu do
ryzykownego picia alkoholu: sięgania po
mocniejsze napoje oraz picia co najmniej
pięciu drinków przy jednej okazji. Po wprowadzeniu do modeli typu szkoły utrzymuje
się istotność zmiennej dotyczącej pracy
zarobkowej.
Ogólny wystandaryzowany indeks
SUSP wynosił -0,126 (SD=0,963) dla grupy
niepracującej młodzieży i 0,299 (SD=1,035)
dla młodzieży, która w ostatnim miesiącu
podjęła poza domem pracę w celach zarobkowych. Jest to różnica wysoce istotna
statystycznie (p<0,001).
Tabela II zawiera analogiczne zestawienie opisujące rozpowszechnienie wybranych
problemów szkolnych. Młodzież najczęściej
sygnalizuje problemy z koncentracją i
skupieniem uwagi oraz ogólne problemy
z nauką. Wykazano istotną statystycznie
różnicę w tym zakresie między uczniami
pracującymi i niepracującymi. Prawie
trzykrotna różnica występuje w odsetkach
uczniów nie przestrzegających zasad w
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
szkole i mających trudności w porozumieniu
się z nauczycielami.
Ogólny wystandaryzowany indeks
SNPS wynosił -0,120 (SD=0,916) dla grupy
niepracującej młodzieży i 0,339 (SD=1,152)
dla młodzieży, która w ostatnim miesiącu
podjęła poza domem pracę w celach zarobkowych. Jest to różnica wysoce istotna
statystycznie (p<0,001).
Czas przeznaczany na pracę a średnie indeksy SUPS i SNPS
Na rycinie 1 porównano średnie indeksy
SUSP i SNPS w grupach różniących się
wymiarem czasu pracy, pozostawiając jako
grupę odniesienia osoby niepracujące. W
obu przypadkach umiarkowany wymiar
czasu pracy (do 5 godzin) tylko nieznacznie
pogarsza wartości analizowanych indeksów.
Gwałtowne pogorszenie następuje dopiero
w przypadku pracy powyżej 5 godzin tygodniowo.
W tabeli III porównano wpływ samego
faktu podejmowania pracy oraz wpływ czasu
przeznaczanego na pracę na omawiane
zmienne wynikowe. Ryzyko znacznego
zagrożenia substancjami psychoaktywny-
mi (IV kwartyl SUSP) wzrasta dwukrotnie
przy porównaniu młodzieży pracującej i nie
pracującej – OR=1,99. Podobnie zwiększa
się ryzyko nasilonych problemów szkolnych (IV kwartyl SNPS) – OR=2,25. Praca
powyżej 10 godzin tygodniowo zwiększa
oba wskaźniki ryzyka do odpowiednio 2,34
i 2,70. Porównując skrajne kwartale SNPS
w grupie pracujących stwierdzono ponad
trzykrotny wzrost ryzyka zaniedbywania
pracy – OR=3,19.
Używanie substancji psychoaktywnych a problemy szkolne
Jako końcowy element analizy zaplanowano zbadanie związku między używaniem
substancji psychoaktywnych a problemami
szkolnymi uczniów szkół ponadgimnazjalnych, z uwzględnieniem podziału na osoby
pracujące i niepracujące. Prosty wskaźnik
korelacji między wystandaryzowanymi
indeksami SUSP i SNPS wynosił r=0,311,
co wskazuje istotną korelację o przeciętnej
sile. Wykazano w modelu regresji liniowej,
że wiek, używanie substancji psychoaktywnych i czas przeznaczany na pracę są
niezależnymi predyktorami nasilenia problemów szkolnych. Te trzy czynniki wyjaśniają
11,6% zmienności SNPS. Płeć (podobnie jak
typ szkoły) nie została zakwalifikowana do
końcowego modelu, jednak modyfikuje ona
siłę badanych zależności. W modelu oszacowanym dla chłopców te same trzy czynniki
wyjaśniają 12,1%, a w modelu dla dziewcząt
9,5% zmienności SNPS. Wpływ używania
substancji psychoaktywnych zaznacza się
wyraźniej u chłopców (istotność parametru regresji na poziomie p<0,001) niż dla
dziewcząt (p=0,072). Używanie substancji
psychoaktywnych jest istotnym predyktorem
problemów szkolnych u obu płci, jednak jego
efekt jest silniejszy u dziewcząt niż u chłopców (standaryzowane współczynniki regresji
odpowiednio 0,289 i 0,185). Obrazem interakcji między płcią, używaniem substancji
psychoaktywnych i podejmowaniem pracy
jako predyktorami problemów szkolnych
jest rycina 2. Różnice zależne od płci są
wyraźniejsze w grupie młodzieży pracującej,
która sięga po substancje psychoaktywne
w stopniu przeciętnym lub umiarkowanym.
Mimo, że młodzież pracująca ma ogólnie
większe problemy z funkcjonowaniem w
szkole, dodatkowy negatywny efekt używania substancji psychoaktywnych zaznacza
się w tej grupie dopiero przy przejściu z
poziomu przeciętnego do wysokiego.
Omówienie wyników
W pracy wykorzystano dane dotyczące
prawie tysiąca uczniów pierwszych i drugich
klas szkół ponadgimnazjalnych. Przedmiotem analizy był wpływ pracy zarobkowej
poza domem na kształtowanie się średnich
wartości dwóch indeksów zbudowanych na
bazie pytań należących w kwestionariuszu
CHIP-AE do wymiaru czynników ryzyka.
Wykorzystując wyniki analizy psychometrycznej polskiej wersji CHIP-AE, wybrano
dwa krótkie indeksy, które zachowują strukturę jednoczynnikową i są łatwe do zinterpretowania. Pierwszy (SUSP), dotyczący
używania substancji psychoaktywnych
(tytoń, alkohol, marihuana), zbudowany
został na bazie pięciu pytań kwalifikowanych
869
Rycina 1
Wystandaryzowane indeksy SUSP i SNPS wg czasu pracy zarobkowej w ostatnim
miesiącu.
Standardized SUPS and SNPD scores by time of temporary work in the last month.
przez autorów CHIP-AE do skali cząstkowej
ryzyka indywidualnego. Drugi (SNPS), dotyczący problemów szkolnych, zbudowany
został na bazie czterech pytań zaliczanych
do skali cząstkowej zagrożeń związanych
z brakiem osiągnięć. W obu przypadkach
uzyskano podobny wynik – młodzież podejmująca pracę osiągała mniej korzystne
wyniki, a ryzyko nasilenia problemów mierzonych przez SUSP i SNPS dodatkowo
zwiększało się u osób pracujących w większym wymiarze godzin tygodniowo. Można
więc przypuszczać, że podobną zależność
będzie można zaobserwować, przyjmując
za zmienne wynikowe inne kategorie czynników ryzyka zaburzeń rozwoju widocznych
w drugiej dekadzie życia.
Znane z piśmiennictwa badania i
analizy na temat wpływu podejmowania
pracy na rozwój nastolatków nie prowadzą
do tak jednoznacznie negatywnych wniosków [13]. Jak zaznaczono już we wstępie,
wielu autorów zwraca uwagę na pozytywny
wpływ pracy, podkreślając między innymi
nabywanie umiejętności gospodarowania
czasem, współpracę z innymi ludźmi i lepsze radzenie sobie w pracy w przyszłości
[5]. Kalenkoski i Pabilonia [6] wskazali też
na ograniczenie przez pracującą młodzież
liczby godzin spędzanych przed ekranem telewizora i komputera. Jednak praca Thompson i wsp. [19] potwierdza uzyskane przez
nas wyniki. Badana młodzież amerykańska
podejmująca dorywczą pracę zarobkową
wyraźnie częściej sięgała po substancje
psychoaktywne (tytoń, alkohol, narkotyki)
niż ich niepracujący rówieśnicy. Autorzy
zwrócili również uwagę, że podejmowanie
przez nastolatków pracy zazwyczaj nie było
związane z problemami finansowymi rodziny, a zarobione pieniądze były przeznaczane na towary luksusowe (sprzęt audio-video,
drogie ubrania) i używki. Praca młodzieży
często odbywała się też kosztem nauki.
Podobne wnioski płyną również z nowszych
analiz prowadzonych przez Monachan i
wsp. [10], którzy wskazują na wzrost częstości używania substancji psychoaktywnych,
przejawów niedostosowania społecznego
(kradzieże, wandalizm) oraz spadek zainteresowania nauką u nastolatków podejmujących pracę o dużej intensywności. Analizy
skierowane na poszukiwanie mediatorów
relacji pomiędzy podejmowaniem pracy za870
Rycina 2
Średni indeks problemów szkolnych (SNPS) wg płci, podejmowania pracy i
poziomu używania substancji psychoaktywnych SUSP.
Mean score of school problems (SNPS) by gender, working and level of psychoactive
substances use (SUSP).
robkowej a używaniem przez młodzież substancji psychoaktywnych wskazują, że dużą
rolę odgrywa tu preferowany rodzaj zajęć
po szkole. Młodzież pracująca woli randki,
przejażdżki samochodowe i spotkania ze
znajomymi niż, na przykład zorganizowane
zajęcia pozalekcyjne i sportowe [15].
Zależności między podejmowaniem
przez młodzież pracy zarobkowej a używaniem substancji psychoaktywnych oraz
problemami szkolnymi mogą być jednak
dwustronne. Trudno jest bowiem na podstawie badań przekrojowych wnioskować o
zależności przyczynowo skutkowej. Możemy powiedzieć, że u młodzieży pracującej
występują nasilone zachowania ryzykowne,
co nie znaczy że pojawiły się one po podjęciu pracy, czy też z tego powodu. Być
może, większą motywację do podjęcia pracy
zarobkowej mają ci młodzi ludzie, którym
bardziej zależy na tym, by się poczuć dorosłymi i uniezależnić od rodziców. Z dużym
prawdopodobieństwem już wcześniej weszli
oni na trajektorię zachowań ryzykownych,
bądź mieli problemy z nauką.
Młodzież szkół ponadgimnazjalnych
jest często nazywana „stojącą u progu
dorosłości” [7,11]. Należy jednak pamiętać,
że ta wczesna dorosłość ma zwykle niewiele
wspólnego z odpowiedzialnością, a jest
raczej kolejnym po adolescencji okresem
przejściowym między dzieciństwem a właściwą dorosłością. Arnett [2] wczesną dorosłość określa jako „emerging adulthood”,
okres charakteryzujący się:
• poszukiwaniem tożsamości, kiedy
używanie substancji psychoaktywnych
służy poszukiwaniu dodatkowych wrażeń i
doświadczeń oraz uwolnieniu od problemów
związanych z utrudnioną identyfikacją;
• niestabilnością, kiedy częste zmiany
skutkują wzrostem niepokoju i smutku, na
co lekarstwem mogą być substancje psychoaktywne;
• skoncentrowaniem na własnej osobie,
kiedy możliwość podejmowania samodzielnych decyzji i mniejszy poziom społecznej
kontroli sprzyjają częstszemu używaniu
substancji psychoaktywnych;
• poczuciem bycia pomiędzy adolescencją a dorosłością, kiedy nie wykształciło się
jeszcze poczucie odpowiedzialności typowe
dla dorosłych, a równocześnie normy narzucane adolescentom przestały obowiązywać,
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
co też sprzyja używaniu substancji psychoaktywnych;
• dużymi możliwościami dokonywania
znaczących zmian w swoim życiu, kiedy
oczekiwania i optymizm skutkują niedostrzeganiem możliwych konsekwencji używania
substancji psychoaktywnych.
Być może 16-17-latki, podejmujące
„dorosłą” pracę zarobkową mają poczucie,
że szybciej przekraczają magiczną granicę
dorosłości i ich zachowania zaczynają przypominać opisany „emerging adulthood”.
Ważne byłoby przeprowadzenie dodatkowych badań, pozwalających ocenić,
w jakich warunkach praca będzie miała w
Polsce wpływ pozytywny na rozwój uczącej
się młodzieży. Jak dotąd, w naszym kraju
praca podejmowana równolegle z nauką
nie jest normą kulturową, tak jak w krajach
zachodnich. Zobiektywizowanie oceny
mogłyby wspomóc badania długofalowe i
badania jakościowe, w tym badania motywacji do pracy i cech młodzieży planującej
podjęcie pracy zarobkowej w najbliższej
przyszłości.
Wnioski
1. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, którzy podejmują pracę zarobkową
są narażeni na zaburzenia funkcjonowania
psychospołecznego. Bazując na wynikach
badania CHIP-AE, wykazano związek
między podejmowaną pracą a zachowaniami antyzdrowotnymi oraz problemami
szkolnymi.
2. Częste sięganie po substancje psychoaktywne wiąże się z zaniedbywaniem
pracy przez pracującą młodzież.
3. Zagrożenie brakiem osiągnięć szkolnych może być jednym ze skutków nadużywania substancji psychoaktywnych, którego
efekt nasila się u młodzieży pracującej,
szczególnie u chłopców.
4. Rodzice i opiekunowie powinni
zwracać uwagę na rodzaj podejmowanej
pracy, na sposób wydawania pieniędzy oraz
spędzania wolnego czasu przez nastolatki
podejmujące pracę zarobkową.
5. Wskazane jest podjęcie pogłębionych badań nad wpływem podejmowania
pracy na rozwój uczącej się młodzieży, z
uwzględnieniem badań długofalowych i
badań jakościowych.
J. Mazur i wsp.
Piśmiennictwo
1. Arnett J.J.: Conceptions of the transition to adulthood: Perspectives from adolescence through midlife.
Journal of Adult Development 2011, 8, 133.
2. Arnett J.J.: The developmental context of substance
use in emerging adulthood. Journal of Drugs Issues
2005, 35, 235.
3. Gurba E.: Wczesna dorosłość. W: B. HarwasNapierała i J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju
człowieka, PWN, Warszawa 2003, 2, 202.
4. Hall R.: The work–study relationship: experiences
of full-time university students undertaking part-time
employment. Journal of Education and Work 2010,
23, 439.
5. Hamilton, M.A., Hamilton, S.F.: Designing work and
service for learning. W: Hamilton, S.F., & Hamilton,
M.A. (eds.). The handbook of youth development:
Coming of age in American communities. Sage,
Thousand Oaks, CA, 2004.
6. Kalenkoski C.M., Pabilonia W.F.: Time to Work or
Time to Play: The Effect of Student Employment
on Homework, Sleep, and Screen Time. BLS Working Paper 450, 2011, http://www.bls.gov/ore/pdf/
ec110080.pdf
7. Małkowska A., Tabak I., Jodkowska M. i wsp.:
Zdrowie i styl życia młodzieży u progu dorosłości.
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2005.
8. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A., Gajewski J.:
Budowa i zastosowanie krótkiego Kwestionariusza
Zdrowia Nastolatka (KZN-18). Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2012 .
9. McKechnie J., Hobbs S., Simpson A., et al.: School
students’ part-time work: understanding what they do.
Journal of Education and Work 2010, 23, 161.
10. Monahan K.C., Lee J.M., Steinberg L.: Revisiting the
Impact of Part-Time Work on Adolescent Adjustment:
Distinguishing Between Selection and Socialization
Using Propensity Score Matching. Child Development
2011, 82, 96.
11. Musialska K.: Aspiracje życiowe młodzieży stojącej
u progu dorosłości. Impuls, Kraków 2010.
12. Obuchowska I.: Drogi dorastania. WSiP, Warszawa
1996.
13. Patton W., Smith E.: Part-Time Work of High School
Students and Impact on Educational Outcomes.
Australian Journal of Guidance & Counselling 2009,
19, 216.
14. Rochford C., Connolly M., Drennan J.: Paid parttime employment and academic performance of
undergraduate nursing students. Nurse Educ Today
2009, 29, 601.
15. Safron D.J., Schulenberg J.E., Bachman J.G.:
Part-Time Work and Hurried Adolescence: The
Links Among Work Intensity, Social Activities, Health
Behaviors, and Substance Use. Journal of Health and
Social Behavior 2001, 42, 425.
16. Smith E., Patton W.: School students and part-time
work. Youth Studies Australia 2009, 28, 21.
17. Staff J., Mortimer J.T.: Social class background
and the “school to work” transition. New Dir. Child.
Adolesc. Dev. 2008, 119, 55.
18. Taylor G., Lekes N., Gagnon H. et al.: Need satisfaction, work–school interference and school dropout:
An application of self-determination theory. British Journal of Educational Psychology, DOI:10.1111/j.20448279.2011.02050.x (w druku).
19. Thompson, J.C., Rice C.M., Cooley V.E. et al.:
Should students work? The Relationship Between
Part-time Employment and Substance Usage. Paper
presented at the Annual Meeting of the Mid-Western
Educational Research Association, 1991, http://www.
eric.ed.gov/PDFS/ED338977.pdf
20. Woodhead M.: Psychosocial impacts of child work:
a framework for research, monitoring and intervention. International Journal of Children’s Rights 2004,
12, 321.
871