henryk kowgier kilka uwag o demografii wsi polskiej w

Transkrypt

ZESZYTY NAUKOWE
WYŻSZEJ SZKOŁY EKONOMICZNO - SPOŁECZNEJ
W OSTROŁĘCE
__________________________
3/2015(18)
__________________________
http://www.wses-zeszyty.pl/
http://www.sj-ostroleka.com/
OSTROŁĘKA 2015
RADA PROGRAMOWA
Prof. zw. dr hab. dr H.C. Antoni Mickiewicz - Zachodniopomorski Uniwersytet
Technologiczny w Szczecinie, dr hab. Andrzej Borowicz prof. UŁ - Uniwersytet
Łódzki, prof. James W. Dunn - Pensylwania State University USA, dr hab.
Bogusław
Kaczmarek
prof.
UŁ
Uniwersytet
Łódzki,
dr hab. Paweł Mickiewicz prof. SWSPIZ – Społeczna Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości i Zarządzania, dr hab. Wojciech Popławski prof. WSB
– Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, prof. EnriqueViaña Remis
- University of Castilla-La Mancha Hiszpania, dr hab. Wojciech Wiszniewski prof.
PW - Politechnika Warszawska, dr Kazimierz K. Parszewski prof. WSES - Wyższa
Szkoła Ekonomiczno - Społeczna w Ostrołęce, dr hab. Piotr Bórawski, prof. WSES
- Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wyższa Szkoła EkonomicznoSpołeczna w Ostrołęce, dr Agnieszka Brelik – Zachodniopomorski Uniwersytet
Technologiczny w Szczecinie, dr hab. Mariola Grzybowska –Brzezińska prof.
WSES - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wyższa Szkoła
Ekonomiczno-Społeczna w Ostrołęce, dr Manfred Müller - Siegmundsburger
HausWerraquelle GmbH Niemcy, dr Radosław Szulc - Uniwersytet WarmińskoMazurski w Olsztynie, dr VolodymyrTernovsky, associate professor - Tavriya
State Agrotechnological University, Ukraina, dr hab. Elżbieta Jadwiga Szymańska
prof. SGGW - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, dr
Agnieszka
Sapa
–
Uniwersytet
Ekonomiczny
w Poznaniu.
KOMITET REDAKCYJNY
dr inż. Ireneusz Żuchowski (redaktor naczelny), mgr Kazimierz Krzysztof Bloch
(sekretarz), dr Agnieszka Sompolska-Rzechula(redaktor statystyczny),
mgr Alina Brulińska(redaktor językowy), Jeffrey Taylor (redaktor językowy –
język angielski), dr hab. Bogusław Kaczmarek prof. UŁ (redaktor tematyczny),
dr hab. Andrzej Borowicz prof. UŁ (redaktor tematyczny),
mgr Aleksandra Nowak (redaktor tematyczny)
WYDAWCA/PUBLISHER
WYŻSZA SZKOŁA EKONOMICZNO – SPOŁECZNA W OSTROŁĘCE
HIGH ECONOMIC – SOCJAL SCHOOL IN OSTROŁĘKA
07 – 401 Ostrołęka, ul. Kołobrzeska 15, tel./fax. 0 – 29 769 10 34
www.wses.edu.pl
Punkty Informacji Europejskiej w Ostrołęce
Europe Direct
Publikacja wydana ze wsparciem
finansowym
Komisji Europejskiej w ramach projektu
Europe Direct
© Copyright by
Wyższa Szkoła Ekonomiczno – Społeczna w Ostrołęce
Ostrołęka 2015
ISSN 2391 - 9167
Zeszyty Naukowe – nr 3/2015(18)
Od 2014 r. (od nr 1/2014(12)) Zeszyty Naukowe Wyższa Szkoła EkonomicznoSpołeczna w Ostrołęce zmieniają nazwę na Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Ekonomiczno-Społecznej w Ostrołęce, są wydawane online i są kontynuacją
poprzednich Zeszytów wydawanych pod numerem ISSN 1897 – 7391.
Częstotliwość ukazywania Zeszytów Naukowych Wyższej Szkoły EkonomicznoSpołecznej w Ostrołęce – kwartalna
Spis treści
DZIAŁ 1. POLSKA OBYWATELSKA I SAMORZĄDOWA
1. HENRYK KOWGIER
str.
8
9
KILKA UWAG O DEMOGRAFII WSI POLSKIEJ W LATACH 1989 -2013
2. SYLWIA JAWOROWSKA, JUSTYNA BALCERZAK, ZDZISŁAW
KOCHANOWICZ
21
OCENA BUDŻETU JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO NA
PRZYKŁADZIE GMINY STARY LUBOTYŃ
3. IWONA POMIANEK, MAGDALENA CEGIEŁKA
36
WYDATKI
INWESTYCYJNE
JEDNOSTEK
SAMORZĄDU
TERYTORIALNEGO
JAKO
INSTRUMENT
WSPIERANIA
PRZEDSIĘBIORCZOŚCI – PRZYKŁAD GMINY STANISŁAWÓW
4. BEATA BĘDZIK, AGNIESZKA BRELIK
52
SOFT FACTORS OF LOCAL DEVELOPMENT
DZIAŁ 2. POLSKA WIEDZY I INNOWACYJNOŚCI
1. MARIAN MROZIEWSKI
64
65
PREHISTORYCZNY DOROBEK MYŚLI O ZARZĄDZANIU POTENCJAŁEM
SPOŁECZNYM
2. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI, KATARZYNA WYSZOMIRSKA
88
PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZE STUDENTÓW Z OSTROŁĘKI I POWIATU
OSTROŁĘCKIEGO
3. ARTUR WILCZYŃSKI
99
ROLA PRZYWÓDZTWA W ZŁOŻONYM SYSTEMIE ADAPTACYJNYM
4. RAFAŁ WYSZOMIERSKI, PIOTR BÓRAWSKI
109
OCENA OPŁACALNOŚCI WYKORZYSTANIA BIOMASY Z ROŚLIN
ENERGETYCZNYCH
5. KATARZYNA BRODZINSKA
120
WPŁYW CECH JAKOŚCIOWYCH KAPITAŁU LUDZKIEGO NA PROCES
MODERNIZACJI GOSPODARSTW ROLNYCH
4
131
ANALIZA PORÓWNAWCZA POMIARU PRODUKTYWNOŚCI CAŁKOWITEJ
ROLNICTWA W POLSCE Z WYKORZYSTANIEM ALTERNATYWNYCH
MODELI
Strona
6. ROBERT RUSIELIK
DZIAŁ 3. POLSKA-UNIA EUROPEJSKA-SĄSIEDZTWO
1. BARTOSZ MICKIEWICZ, WOJCIECH GOTKIEWICZ
141
142
NOWE DZIAŁANIE W ZAKRESIE INWESTYCJI W GOSPODARSTWACH
POŁOŻONYCH NA OBSZARACH SZCZEGÓLNIE NARAŻONYCH W
POGRAMIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA 2014-2020
2. BOGUSŁAW STANKIEWICZ, AGNIESZKA BRELIK
155
Strona
5
THE MEDICAL TOURISM - THE FUNDAMENTAL SOCIO-ECONOMIC
PROBLEMS AND CONDITIONS
Contens
p.
CHAPTER 1. CITIZEN SHIP AND LOCAL GOVERNMENT IN
POLAND
8
1. HENRYK KOWGIER
9
THE DEMOGRAPHY OF POLISH COUNTRY IN THE PERIOD OF 1989 – 2013
2. SYLWIA JAWOROWSKA, JUSTYNA BALCERZAK, ZDZISŁAW
KOCHANOWICZ
21
BUDGET EVALUATION OF LOCAL GOVERNMENTS BASED ON THE
EXAMPLE OF THE MUNICIPALITY OF STARY LUBOTYŃ IN THE YEARS
2010-2013
3. IWONA POMIANEK, MAGDALENA CEGIEŁKA
36
INVESTMENT EXPENDITURES OF LOCAL GOVERNMENT AS AN
INSTRUMENT SUPPORTING ENTREPRENEURSHIP - EXAMPLE OF
STANISŁAWOW COMMUNE
4. BEATA BĘDZIK, AGNIESZKA BRELIK
52
MIĘKKIE CYNNIKI ROZWOJU LOKALNEGO
CHAPTER 2. KNOWLEDGE AND INNOVATION IN POLAND
1. MARIAN MROZIEWSKI
64
65
PREHISTORIC ACHIEVEMENTS OF THOUGHT ABOUT MANAGEMENT OF
SOCIAL POTENTIAL
2. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI, KATARZYNA WYSZOMIRSKA
88
STUDENTS WITH ENTREPRENEURIAL ATTITUDES FROM OSTROLEKA
AND THE DISTRICT OF OSTROLEKA
3. ARTUR WILCZYŃSKI
99
LEADERSHIP IN COMPLEX ADAPTIVE SYSTEMS
4. RAFAŁ WYSZOMIERSKI, PIOTR BÓRAWSKI
109
PROFITABILITY EVALUATION OF BIOMASS FROM ENERGY CROPS
5. KATARZYNA BRODZINSKA
120
A COMPARATIVE ANALYSIS OF TOTAL-FACTOR PRODUCTIVITY
MEASUREMENT OF POLISH AGRICULTURE WITH ALTERNATIVE
MODELS
131
Strona
6. ROBERT RUSIELIK
6
INFLUENCE OF HUMAN CAPITAL QUALITY ON THE PROCESS OF
AGRICULTURAL FARM MODERNIZATION
CHAPTER 3. POLAND-THE EUROPEAN UNION-NEIGHBOURHOOD 141
1. BARTOSZ MICKIEWICZ, WOJCIECH GOTKIEWICZ
142
NEW OPERATION OF INVESTMENT HOLDINGS LOCATED IN NVZ IN
RURAL DEVELOPMENT POGRAMME (2014-2020)
2. STANKIEWICZ BOGUSŁAW, BRELIK AGNIESZKA
155
7
UWARUNKOWANIA
Strona
TURYSTYKA MEDYCZNA - PODSTAWOWE
I PROBLEMY SPOŁECZNO – EKONOMICZNE
DZIAŁ I
POLSKA OBYWATELSKA
I SAMORZĄDOWA
CHAPTER I
Strona
8
CITIZEN SHIP AND
LOCALGOVERNMENT IN
POLAND
ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015 (18 ), 9-20
Dr Henryk Kowgier
Uniwersytet Szczeciński
KILKA UWAG O DEMOGRAFII WSI POLSKIEJ W LATACH 1989 2013
Wiadomości wstępne
Istnieje w Polsce dość powszechny pogląd dotyczący problemu zmniejszania
się stanu liczebności ludności zamieszkałej na wsi. Jeszcze do niedawna a ściślej w
okresie PRL jak pokazują statystyki z GUS-u, współczynnik dzietności ogólnej w
latach 1950-1989 był zawsze na takim poziomie, że powodował zastępowalność
pokoleń. Jak obliczono zastępowalność pokoleń w Polsce wymaga dzietności na
poziomie 2,1-2,15 dziecka na jedną kobietę. Jak podają statystyki pod tym względem
zajmujemy jedno z ostatnich miejsc w Europie i 214 na świecie. Niemniej ważną
kwestią jest struktura dotycząca płci ludzi zamieszkujących wieś jak również wiek jej
mieszkańców. Demografia ma duży wpływ na rozwój ekonomiczny i społeczny wsi.
Problem demografii w Polsce jest też bardzo ważny z uwagi na funkcjonujący w
naszym kraju system solidarnościowy dotyczący rent i emerytur. Załamanie się tego
systemu, może spowodować w przyszłości trudne do przewidzenia skutki. Aby
zbadać powyższe i inne aspekty dotyczące demografii wsi polskiej posłużono się
tabelą 1.
Strona
Wyniki badań i dyskusja
Z tabeli 1 wynika, że liczba kobiet i mężczyzn zamieszkałych na wsi w latach
1989-1998 poza jednym wyjątkiem była taka sama. Począwszy od 1999 do 2013 roku
stale przypadało 101 kobiet na 100 mężczyzn. Tendencje spadkowe są wyraźnie
9
Cel, przedmiot i metoda badań
Celem artykułu jest zbadanie i określenie przyczyn stanu demografii wsi
polskiej w okresie przemian ustrojowych jakie dokonały się w latach 1989-2013.
Przedmiotem badań jest zjawisko malejącej demografii wsi polskiej zaobserwowane
w podanych powyżej latach. Do przeprowadzenia badań wykorzystano dane
rzeczywiste zaczerpnięte z GUS-u rocznik 2015. Do zbadania tych danych
zastosowano głównie metodę statystyczną w zakresie analizy korelacji, analizy
wybranych statystyk opisowych jak również przyjętą interpretację ważnych
wskaźników dotyczących demografii.
widoczne jeżeli chodzi o takie zmienne jak współczynnik dynamiki demograficznej –
WDD, współczynnik reprodukcji brutto – WRB, oraz liczbę ludności razem
(niepracujących) na 100 osób w wieku produkcyjnym na wsi - R. Poniżej
przedstawiono szereg rysunków oraz tabel wraz z ich opisem charakteryzujących
pozostałe zmienne ujęte w tabeli 1.
Oznaczenia: L- lata, PR – przyrost rzeczywisty ludności wsi polskiej, LKM
– liczba kobiet na 100 mężczyzn, R20 – liczba ludności razem (%) poniżej 20 lat na
wsi polskiej, WDO – współczynnik dzietności ogólnej na wsi polskiej, R14 liczba ludności razem (%) w wieku od 0 do 14 lat na wsi polskiej,
R65 - liczba ludności razem (%) w wieku co najmniej 65 lat na wsi polskiej,
10
WRB
1,277
1,253
1,271
1,194
1,133
1,096
0,981
0,969
0,934
0,884
0,849
0,805
0,759
0,725
0,689
0,681
0,682
0,686
0,704
0,741
0,726
0,722
0,694
0,693
0,668
Strona
Tabela1. Struktura demograficzna wsi polskiej w latach 1989-1993
Table 1. Demographic structure of Polish country in the period of 1989-2013
L
PR LKM R20 R14 R65 WPR R
PP POP WDD WDO
1989 -0,6
100
33,6 26,5 11,8 54,5 83 57
27
1,600 2,626
1990 -0,5
100
33,4 26,2 12,0 54,6 83 56
27
1,533 2,576
1991 -0,2
101
33,1 25,8 12,1 54,9 82 55
27
1,506 2,613
1992 1,0
100
32,8 25,3 12,2 55,1 81 54
27
1,466 2,455
1993 -0,3
100
32,7 25,0 12,4 55,3 81 54
27
1,393 2,329
1994 -0,0
100
32,5 24,7 12,5 55,4 80 53
27
1,369 2,253
1995 0,1
100
32,3 24,3 12,6 55,6 80 53
27
1,231 2,017
1996 0,0
100
32,1 24,0 12,7 55,8 79 52
27
1,213 1,992
1997 -0,1
100
31,8 23,5 12,9 56,0 79 51
27
1,202 1,920
1998 0,0
100
31,5 23,1 13,1 56,3 78 50
27
1,164 1,817
1999 -0,2
101
31,4 22,9 13,3 56,1 78 50
28
1,102 1,745
2000 0,1
101
30,9 22,2 13,4 56,8 76 49
27
1,135 1,652
2001 0,1
101
30,4 21,5 13,4 57,5 74 47
27
1,101 1,564
2002 0,2
101
29,7 20,9 13,5 58,4 72 45
27
1,027 1,488
2003 0,2
101
28,8 20,2 13,5 59,2 69 43
26
1,018 1,421
2004 0,2
101
27,9 19,6 13,6 60,0 67 41
26
1,029 1,400
2005 0,2
101
27,1 18,9 13,6 60,2 65 39
25
1,029 1,399
2006 0,2
101
26,4 18,4 13,5 61,4 63 38
25
1,060 1,409
2007 0,3
101
25,8 17,9 13,4 61,9 62 37
25
1,076 1,449
2008 0,3
101
25,3 17,5 13,2 62,4 60 35
25
1,149 1,528
2009 0,3
101
24,8 17,2 13,1 62,9 59 34
25
1,117 1,496
2010 0,4
101
24,6 17,3 12,8 63,1 58 34
24
1,135 1,505
2011 0,3
101
24,1 17,0 12,9 63,2 58 33
25
1,085 1,427
2012 0,3
101
23,6 16,8 13,7 63,4 58 33
25
1,070 1,426
2013 0,3
101
23,1 16,7 13,3 63,4 58 32
26
1,024 1,370
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2015
Source: Statistical Yearbook, MSO, Warsaw 2015.
1
Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2015.
Strona
dzietności między 2,10 - 2,15 jest poziomem zapewniającym zastępowalność
pokoleń1.
WRB - współczynnik reprodukcji brutto oznacza średnią liczbę córek urodzonych
przeciętnie przez kobietę przy założeniu, że kobieta będąc w wieku rozrodczym (1549) rodzić będzie z częstotliwością jaką charakteryzują się wszystkie kobiety rodzące
w roku, dla którego oblicza się współczynnik. Współczynnik reprodukcji brutto jest
iloczynem współczynnika dzietności i wskaźnika wyrażającego udział urodzeń
płci żeńskiej w ogólnej liczbie urodzeń żywych wskaźnika wyrażającego udział
urodzeń płci żeńskiej w ogólnej liczbie urodzeń żywych.
WPR – liczba ludności (%) w wieku produkcyjnym na wsi polskiej. Za wiek
produkcyjny przyjmuje się dla kobiet od 18 do 59 lat, zaś dla mężczyzn od 18 do 64
lat.
WDD – współczynnik dynamiki demograficznej na wsi polskiej.
11
WRB – współczynnik reprodukcji brutto na wsi polskiej,
PP – liczba ludności w wieku przedprodukcyjnej na 100 osób w wieku
produkcyjnym na wsi polskiej. Za wiek przedprodukcyjny dla kobiet i
mężczyzn przyjmuje się od 0 do 17 lat.
POP – liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku
produkcyjnym na wsi polskiej. Za wiek poprodukcyjny dla kobiet przyjmuje
się 60 i więcej lat, zaś dla mężczyzn 65 i więcej lat.
R – liczba ludności razem (niepracujących) na 100 osób w wieku
produkcyjnym na wsi polskiej.
PR - przyrost rzeczywisty ludności to suma przyrostu naturalnego ludności
oraz salda migracji wewnętrznych i zagranicznych (stałych i czasowych). W
przypadku gmin uwzględnia się także saldo przesunięć ludności w wyniku
zmian administracyjnych, oznacza to przyrost roczny, czyli wyrażoną w
liczbach absolutnych różnicę między dwoma stanami ludności w danej gminie
na początek i koniec badanego okresu.
WDD - współczynnik dynamiki demograficznej to stosunek liczby urodzeń
żywych w danym okresie (najczęściej 1 roku) do liczby zgonów w tym okresie.
WDO - współczynnik dzietności nazywany też poziomem płodności jest to
współczynnik określający liczbę urodzonych dzieci przypadających na jedną
kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat). Przyjmuje się, iż współczynnik
Z rysunku 1 widać, że w latach 1989-1991, 1993, 1997, 1999 występował
ujemny przyrost rzeczywisty liczby ludności na wsi polskiej. Wartość równą zeru
odnotowano w latach 1994, 1996, 1998. W latach 2000-2013 mieliśmy do czynienia
z dodatnim aczkolwiek niezbyt dużym przyrostem. I tak w latach 2000-2001 wynosił
on 0,1; w latach 2002-2006 wynosił 0,2; w latach 2007-2009 osiągnął wartość 0,3.
Podobnie w latach 2011-2013 miał wartość 0,3. Największy rzeczywisty przyrost miał
miejsce w roku 1992 – równy 1, oraz w roku 2010 - równy 0,4.
1,2
1
0,8
0,4
0,4
0,3 0,3 0,3
0,3 0,3 0,3
0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
PR
0,1
0
0,0
0,1 0,1
0
0
-0,1
-0,2
-0,2
-0,3
-0,4
-0,5
-0,6
-0,8
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Strona
Z rysunku 2 widać, że w latach 1989-2013 obserwowano nieustanny spadek
procentowy liczby ludności do lat dwudziestu zamieszkałej na wsi. W ciągu badanych
lat spadek ten biorąc pod uwagę lata 1989 i 2013 wyniósł aż 10,5%. Z tym, że w latach
1989 - 2000 wynosił odpowiednio 2,7%, natomiast od 2000 do 2013 roku – 7,8%.
12
Rysunek 1. Przyrost rzeczywisty ludności na wsi w latach 1989-2013
Figure 1. Real growth of population in the country in the period of 1989-2013
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own study
36
34
32
33,6 33,4
33,1
32,8 32,7
32,5 32,3
32,1
31,8
31,5 31,4
30,9
30,4
30
29,7
R20
28,8
28
27,9
27,1
26,4
26
25,8
25,3
24,8 24,6
24,1
24
22
23,6
23,1
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Rysunek 2. Liczba ludności na wsi (%) poniżej 20 roku życia w latach 1989-2013
Figure 2. The number of population (%) in the country below 20 year of life in
1989-2013
Source: Own study
the period of
Strona
13
Rysunek 3 ukazuje podobnie jak rysunek 2 nieustanny spadek liczby ludności
na wsi polskiej w latach 1989-2013. Biorąc pod uwagę lata 1989 oraz 2013 spadek
ten wyniósł 9,8%. Do 2000 roku udział procentowy obniżył się o 4,3%, natomiast od
2000 do 2013 roku zaobserwowano spadek o 5,5%.
28
26,5
26,2
26
25,8
25,3
25
24,7
24,3
24
24
23,5
23,1
22,9
R14
22,2
22
21,5
20,9
20,2
20
19,6
18,9
18,4
17,9
18
16
17,5
17,2 17,3
17
16,8 16,7
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
Rysunek 3. Liczba ludności na wsi (%) w wieku od 0 do 14 lat w latach 1989-2013
Figure 3. The number of population (%) in the country from 0 till 14 years in
the period of
1989-2013
Source: Own study
W latach 1989-2005 wystąpił wzrost o 1,8% liczby ludności na wsi polskiej
w wieku co najmniej 65 lat. Po czym w latach 2005-2010 zaobserwowano spadek o
0,8%.Na przestrzeni lat 2010-2012 mamy znowu wzrost o 0,9% zaś w 2013 roku
wystąpił spadek w stosunku do roku 2012 o 0,4%. Biorąc pod uwagę lata 1989 oraz
2013 – nastąpił wzrost liczby ludności w wieku co najmniej 65 lat o 1,5%.
14,0
13,7
13,6 13,6
13,6
13,5 13,5
13,4 13,4
13,5
13,4
13,3
13,3
13,2
13,2
13,1
13,1
R65
12,9
12,9
12,8
12,8
12,7
12,6
12,5
12,4
12,4
12,2
12,1
12
12,0
11,8
Rysunek 4. Liczba ludności na wsi ( %) w wieku co najmniej 65 lat w latach
1989-2013
Figure 4. The number of population (%) in the country in age at least 65 years in
1989-2013
Source: Own study
the period of
14
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
Strona
11,6
Jak ukazuje rysunek 5 liczba ludności na wsi w wieku produkcyjnym w latach
1989 -2013 (poza jednym wyjątkiem – 1999 rok) nieustannie rosła. Przyrost ten
porównując lata 1989 i 2013 wynosił aż 8,9%.
65
62,9
63
63,1 63,2
63,4 63,4
62,4
61,9
61,4
61
60
60,2
WPR
59,2
59
58,4
57,5
56,8
57
55
53
54,5 54,6
54,9
55,1
55,3 55,4
55,6
55,8
56
56,3
56,1
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Rysunek 5. Liczba ludności na wsi (%) w wieku produkcyjnym w latach 1989-2013
Figure 5. The number of population (%) in the country in productive age in the period of
1989-2013
Source: Own study
Strona
15
Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym w porównaniu z liczbą 100
osób w wieku produkcyjnym na przestrzeni lat 1989-2013 praktycznie nieustannie
malała od 57 w roku 1989 do 32 w roku 2013. Procentowo spadek ten wynosił około
43,9%.
60
57
54
48
56
55
54
54
53
53
52
51
50
50
49
47
45
PP
43
42
41
39
36
30
38
37
35
34
34
33
33
32
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Rysunek 6. Liczba ludności na wsi (%) w wieku przedprodukcyjnym na 100 osób
produkcyjnym w latach 1989-2013
Figure 6. The number of population (%) in the country in ante-productive age on
persons in productive age in the period of 1989-2013
Source: Own study
w wieku
100
Strona
16
Z rysunku 7 widać, że w latach 1989-2002 ( poza jednym wyjątkiem w roku
1999) przypadało na wsi 27 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku
produkcyjnym. Podobnie w latach 2005-2012 (poza rokiem 2010) przypadało 25 osób
w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym. 26 osób przypadało
w latach 2003, 2004 oraz 2013. Po 2002 roku obserwujemy spadek w stosunku do lat
1989-2002.
28,5
28
27,5
27
27
27
27
27
27
27
27
27
27
27
27
27
26,5
POP
26
26
26
25,5
25
25
25
25
25
25
25
24,5
24
23,5
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Rysunek 7. Liczba ludności na wsi w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku
produkcyjnym w latach 1989-2013
Figure 7. The number of population (%) in the country in up-productive age on
100
persons in productive age in the period of 1989-2013
Source: Own study
Z rysunku 8 widać, że w latach 1989-2005 zaobserwowano nieustanny spadek
dzietności ogólnej kobiet, po czym w latach 2005-2008 nastąpił niewielki wzrost a
następnie w latach 2008- 2013 znowu odnotowano spadek. Jednak w latach 1989–
1995 dzietność kobiet na wsiach pozwalała na zastępowalność pokoleń co nie można
powiedzieć o pozostałych badanych latach. W stosunku do roku 1989 dzietność w
roku 2013 zmalała blisko dwukrotnie.
2,8
2,6
2,626
2,613
2,576
2,455
2,4
2,329
2,253
WDO
2,2
2,0
2,017
1,992
1,92
1,817
1,8
1,745
1,652
1,2
1,564
1,528
1,505
1,496
1,488
1,449
1,427
1,426
1,421 1,4 1,399
1,409
1,37
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
Rysunek 8. Współczynnik dzietności na wsi polskiej w latach
1989-2013
Figure 8. Coefficient of having children in the Polish country in the period of
1989-2013
Source: Own study
17
1,4
Strona
1,6
Jak widać z tabel 2-3, wszystkie współczynniki korelacji są istotne
statystycznie i przyjmują co do wartości bezwzględnej bardzo duże lub duże wartości.
W tabeli 3 wszystkie współczynniki są dodatnie. Tutaj wzrost wartości jednej
zmiennej powoduje wzrost wartości drugiej wielkości. W tabeli 2 część
współczynników jest ujemna co implikuje to, że wzrost wartości jednej zmiennej
powoduje spadek wartości drugiej zmiennej2.
Tabela 2. Kształtowanie się współczynnika korelacji
Table 2. Shaping the coefficient of correlation
Współczynnik korelacji
R20
R14
Correlation coefficient
R20
1,00
0,98
R14
1,00
0,98
R65
-0,63
-0,74
WPR
-1,00
-0,99
Source: Own study.
Tabela 3. Kształtowanie się współczynnika korelacji
Table 3. Shaping the coefficient of correlation
Współczynnik korelacji
Correlation coefficient
PP
POP
R
Source: Own study
R65
WPR
-0,63
-0,74
1,00
0,63
-1,00
-0,99
0,63
1,00
PP
POP
R
1,00
0,87
1,00
0,87
1,00
0,90
1,00
0,90
1,00
Współczynniki korelacji istotne statystycznie zaznaczono pogrubioną czcionką oraz
kursywą.
H. Kowgier, Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki na przykładach z ekonomii s.107,
WNT, Warszawa 2011.
2
Strona
18
Ujemna ocena współczynnika kurtozy (tabele 4-5) występująca we
wszystkich przypadkach świadczy o tym, że wartości cechy są tutaj mniej
skoncentrowane wokół wartości średniej niż ma to miejsce w przypadku rozkładu
normalnego.
Tabela 4. Wybrane podstawowe statystyki opisowe
Table 4. Select basic descriptive statistics
Statystyki opisowe
Średnia
Min
Max
Discriptive statistics
R20
29,188
23,100
33,600
R14
R65
WPR
21,336
12,980
58,536
16,700
11,800
54,500
26,500
13,700
63,400
Odch.Std.
Skośność
Kurtoza
3,5576
-0,3958
-1,436
3,3999
0,5582
3,3130
0,0020
-0,6653
0,3274
-1,547
-0,700
-1,598
Source: Own study
Z tabeli 5 wynika również, że zmienne R14 i WPR charakteryzuje dodatnia asymetria
rozkładu, zaś zmienne R20 i R65 ujemna asymetria rozkładu. Analizując tabelę 6
widać, że ujemna asymetria rozkładu występuje w przypadku zmiennych PP, POP i
R.
Tabela 5. Wybrane podstawowe statystyki opisowe
Table 5. Select basic descriptive statistics
Statystyki
Średnia
Min
Max
opisowe
Discriptive
statistics
PP
45,000
32,000
57,000
Odch.Std.
Skośność
Kurtoza
8,607
-0,215
-1,568
POP
26,240
24,000
28,000
1,051
-0,523
-0,982
R
71,320
58,000
83,000
9,511
-0,281
-1,647
Source: Own study
Strona
Ukazana analiza demografii wsi polskiej w latach 1989-2013 ukazuje
wyraźną zapaść. Szczególnie alarmujący jest współczynnik dzietności ogólnej, który
na przestrzeni badanych lat zmalał blisko o połowę i nie zapewnia w obecnej chwili
zastępowalności pokoleń na wsi. Polska wieś się wyludnia. Przyczynę tego stanu
rzeczy należy szukać we wciąż wysokim stanie bezrobocia w naszym kraju oraz w
tym, że rolnictwo polskie w dalszym ciągu jest mało konkurencyjne w stosunku do
rolnictwa krajów bardziej rozwiniętych w Unii Europejskiej. Wiąże się to w dużym
19
Wnioski końcowe
stopniu z nierównymi dopłatami jakie otrzymuje rolnik polski w stosunku np. do
rolnika niemieckiego czy francuskiego. Należy jak najszybciej zmienić ten stan
rzeczy domagając się w sposób bardziej zdecydowany wyrównania wspomnianych
dopłat. Innym problemem jest również migracja ludności wiejskiej do dużych miast
w celu znalezienia pracy. Mimo, że blisko sześciokrotnie zwiększyła się liczba
gospodarstw ekologicznych od momentu wejścia naszego kraju do UE, nie rozwiązało
to wszystkich problemów. Kluczem do poprawy demografii wsi polskiej jest
postawienie na rodzinne gospodarstwa mało powierzchniowe zamiast dążenia do
kumulacji ziemi skupionej w jednych rękach i to często obcego kapitału.
Literatura
1.Rocznik Statystyczny GUS , Warszawa 2015.
2. Rocznik Demograficzny GUS, Warszawa 2015.
3. Kowgier H.: Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki na przykładach z ekonomii,
WNT, Warszawa 2011.
4. Praca zbiorowa , Statystyka , red. nauk. J. Hozer, Wydawnictwo Ekostat, Szczecin 1998.
THE DEMOGRAPHY OF POLISH COUNTRY IN THE PERIOD OF 1989 – 2013
Summary
The aim of the study was to investigate and evaluate the development factors of demography
of Polish country in the period of 1989-2013. In article statistical analysis was showed relating structure
of demography of Polish country. Under the examination period concerns of constitutional
transformation in Poland. Appropriate conclusions finish work.
Keywords: statistical analysis, demography of Polish country.
Streszczenie
Celem przedstawionych badań było poznanie i ocena sytuacji demograficznej wsi polskiej w
latach 1989-2013. W artykule przedstawiono analizę statystyczną dotyczącą demografii wsi polskiej.
Rozpatrywany okres dotyczy przemian ustrojowych w Polsce. Pracę kończą stosowne wnioski.
Strona
20
Słowa kluczowe: analiza statystyczna, demografia wsi polskiej.
ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015 (18 ), 21-35
mgr Sylwia Jaworowska
mgr Justyna Balcerzak
mgr Zdzisław Kochanowicz
Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna
OCENA BUDŻETU JEDNOSTKI SAMORZĄDU
TERYTORIALNEGO NA PRZYKŁADZIE GMINY STARY
LUBOTYŃ
V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, CIM, Warszawa 1990.
A. Kożuch, Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi ,,Zeszyty Naukowe SGGW w
Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 65", 2008, s. 121-132.
1
2
Strona
W literaturze występują różne modele zarządzania strukturą finansów
przedsiębiorstwa. Zgodnie z teorią F.M. Modiglianiego i M.H. Millera zarządzanie
procesami finansowymi jest jednym z podstawowych wyzwań współczesnej teorii
finansów.1
Natomiast zarządzanie finansami jednostek samorządu terytorialnego
zgodnie z A. Kożuch „jest elementem zarządzania funkcjonowaniem oraz rozwojem
regionalnym i lokalnym. (…) Oznacza zatem kompleksowe zarządzanie zasobami
finansowymi mające na celu realizację założonej polityki finansowej gminy,
koordynację realizacji tej polityki, monitorowanie i weryfikowanie wykorzystania
zasobów finansowych, jak również efektów podjętych działań.”.2
A. Kożuch analizuje i opisuje dwa modele zarządzania finansami
w jednostkach samorządu terytorialnego: tradycyjny i aktywny. Model tradycyjny
opiera się na planowaniu budżetu w ujęciu jednorocznym przez co często utrudnione
jest skuteczna i prawidłowa realizacja inwestycji. Natomiast model aktywny zakłada
prognozowanie wieloletnie w oparciu o wdrażanie strategii rozwoju oraz innych
planów długoterminowych.
Budżet gminy jest jednym z elementów zarządzania strategicznego jednostki
samorządu terytorialnego. Łączy w sobie wszystkie obszary działalności danej
jednostki i jako taki ma zasadnicze znaczenie w ocenie efektywności jej
funkcjonowania oraz wymaga zarządzania. Zarządzanie budżetem jest procesem, na
który składa się planowanie, organizowanie, przewodzenie i kontrola środków
21
Wstęp
finansowych. Natomiast zarządzanie finansami gminy jest złożonym procesem, który
polega na podejmowaniu decyzji przez organy stanowiące i wykonawcze w obszarze
budżetu gminy. Proces zarządzania finansami obejmuje decyzje związane z środkami
finansowymi, pieniądzem i jego zastosowaniem. Rolą zarządzania finansami jest
stworzenie warunków funkcjonowania jednostki samorządu terytorialnego poprzez
tworzenie źródeł zasilania środkami pieniężnymi, ich podział a także
przyporządkowanie ich do obszarów działalności, które realizują cele organizacji3.
Podstawą prawną finansowania działalności jednostek samorządu
terytorialnego jest ustawa o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009 r. Zgodnie
z artykułem 1 punkt 11 ww. ustawy, Ustawa określa ,,zasady gospodarowania
środkami publicznymi pochodzącymi z budżetu Unii Europejskiej oraz innych
źródeł”, art. 1 punkt 9 „zasady i tryb planowania uchwalania i wykonywania budżetu
jednostki samorządu terytorialnego”. Ustawa ta art. 1 punkt 7 określa także ,,zasady,
tryb opracowania wieloletniej prognozy finansowej jednostki samorządu
terytorialnego”, art. 1 punkt 10„określa szczególne zasady rachunkowości
planowania oraz sprawozdawczości obowiązujące w sektorze finansów publicznych”.
Gmina prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu. Ustawa
o samorządzie terytorialnym definiuje, jakie mogą być dochody gminy, wydatki i
określa procedurę związaną z przygotowaniem, uchwalaniem oraz wykonaniem
budżetu4.
Właściwe zarządzanie budżetem powinno wspomóc efektywne
wykorzystanie zasobów gminy. Proces ten przyczynia się do lepszego
funkcjonowania jednostki samorządu terytorialnego wykorzystując do tego celu różne
środki finansowe i odpowiednio je alokując5. Sytuacja finansowa gminy zależy od
wielu czynników w tym od dochodów, wielkości wydatków, inwestycji, możliwości
pozyskiwania pozabudżetowych środków oraz wyniku finansowego. Dzięki dobrze
prowadzonym finansom gmina posiada zdolność do wykonywania zadań oraz
powiększania majątku6.
W zarządzaniu przedsiębiorstwem jak i innymi podmiotami gospodarczymi
ważne znaczenie ma zgromadzona gotówka, która stanowi zabezpieczenie finansowe
A. Kożuch, A. Mirończuk (red): Zarządzanie finansami lokalnymi, Fundacja Współczesne
Zarządzanie, Białystok 2005, s. 10-11.
4
Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 157, poz.1240, art.1.
5
A. Kożuch, Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi ,,Zeszyty Naukowe SGGW w
Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 65", 2008, s. 121-132.
6
L. Ossowska, A. Ziemińska, Kondycja finansowa gmin wiejskich i miejsko-wiejskich
województwa pomorskiego, ,,Journal of Agribusiness and Rural Development" 4(18), 2010, s.
73-85.
Strona
22
3
dla płynności finansowej. Jednak środki te przechowywane w banku lub w kasie nie
przynoszą dużych korzyści finansowych. Dochody z tytułu odsetek są na
symbolicznym poziomie niepokrywającym inflacji dlatego ,,z punktu widzenia
efektywnego zarządzania płynnością finansową ich poziom powinien być ograniczany
do niezbędnego minimum"7. Mając na uwadze fakt ważnego znaczenia budżetu w
rozwoju jednostek samorządu terytorialnego w artykule podjęto problematykę
analizy bilansu oraz wpływów i wydatków gminy.
Celem badań było przedstawienie wybranych aspektów sytuacji finansowej
w gminie Stary Lubotyń w ujęciu dynamicznym. Badania przeprowadzono w 2015
roku i obejmowały one wyniki budżetu gminy Stary Lubotyń za lata 2010-2013.
W celu dokładnej analizy sytuacji finansowej gminy autorzy poszukiwali
odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jak kształtują się dochody i wydatki w gminie Stary Lubotyń?
2. Jak kształtuje się dynamika dochodów i wydatków?
3. Jak kształtuje się dynamika zmian wskaźników finansowych budżetu
gminy w latach 2010-2013?
W badaniach wykorzystano metodę porównawczą. W procesie analizy wyników
badań zastosowano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe.
W celu oceny sytuacji finansowej gminy policzono siedem wskaźników według
następujących procedur8:
𝑍𝑜𝑜
1. Wskaźnik ogólnego zadłużenia =
𝐴𝑜
𝑍𝑠 𝑥100
𝑃𝑠
Zs - zysk netto
Ps- przychody ze sprzedaży
3. Wskaźnik rentowności operacyjnej sprzedaży =
Zo - zysk z działalności operacyjnej
Ps - przychody ze sprzedaży
Ppo - pozostałe przychody operacyjne
𝑍𝑜 𝑥 100
𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜
J. Grzywacz, Dylematy związane z zagospodarowaniem nadwyżek środków pieniężnych przez
przedsiębiorstwa w Polsce, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 3(3), 5-18.
8
M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN
Warszawa 2004.
7
23
2. Wskaźnik rentowności sprzedaży =
Strona
Zoo – zobowiązania ogółem
Ao – aktywa ogółem
𝑍𝑔 𝑥 100
4. Wskaźnik rentowności z działalności gospodarczej sprzedaży = 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜+𝑃𝑓
Zg - zysk z działalności gospodarczej
Pf - przychody finansowe
𝑍𝑏 𝑥 100
5. Wskaźnik rentowności brutto ze sprzedaży = 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜+𝑃𝑓+𝑍𝑛𝑛
Zb - zysk brutto
Znn - zyski nadzwyczajne
𝑍𝑛 𝑥 100
6. Wskaźnik rentowności sprzedaży netto9 = 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜+𝑃𝑓+𝑍𝑛𝑛
Zn - zysk netto
Znn - zyski nadzwyczajne
7. Wskaźnik rentowności kosztów =
Zs - zysk ze sprzedaży
Ks - koszty sprzedaży
𝑍𝑠 𝑥 100
𝐾𝑠
Strona
J. Kątnik, Analiza i ocena wskaźników pomiaru rentowności przedsiębiorstwa jako
instrument jego rozwoju, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie" 863,
2011, s. 143-160.
10
Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego,
Dz.U. 2003 nr 203 poz. 1966 art. 1.
9
24
Wyniki badań
Do źródeł dochodów gminy należy zaliczyć: podatki i opłaty, w tym (podatek
rolny i leśny, podatek od nieruchomości, podatek od środków transportu, podatek od
działalności gospodarczej osób fizycznych, podatki od spadków i darowizn, inne
podatki i opłaty) opłaty skarbowe i inne, odsetki za zwłokę, odsetki od rachunków
bankowych, spadki, zapisy, darowizny, subwencje, dotacje, nadwyżki budżetowe z
lat poprzednich, inne wpływy – przyznane gminie, wpływy ze sprzedaży mienia,
dotacje na gospodarkę komunalną, opiekę społeczną itp..10
Dochody gminy można również podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne.
Jednym z wewnętrznych źródeł zasilania budżetu gminy Stary Lubotyń są podatki.
Rada gminy w drodze uchwały określa ich wysokość. Dochody z podatków i opłat
od 2010 do 2011 roku maleją, a od 2011 rosną, co wskazuje na pozytywną zmianę. W
Strona
B. Guziejewska, Zewnętrzne źródła finansowania samorządu terytorialnego teoria a
praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007.
12
A. Kożuch, Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi, Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 65: 2008, s. 121 – 132.
11
25
2013 roku dochody z podatków i opłat stanowiły 20,9 % wszystkich dochodów.
Największe znaczenie w budżecie gminy mają podatki i opłaty od osób prawnych i
jednostek organizacyjnych. Podstawową grupą we wpływach od osób prawnych i
jednostek organizacyjnych jest podatek od nieruchomości. Kolejne znaczenie ma
udział gmin w podatkach stanowiących dochód budżetu gminy. Podstawową grupą
w udziałach gmin jest podatek dochodowy od osób fizycznych. Od 2010 roku
podatek ten wzrasta. W 2010 roku podatek od osób fizycznych stanowił 4,0 %, a w
2013 - 4,6 % dochodów gminy (tab.1). Wzrost wpływów w tym obszarze wskazuje
na poprawę sytuacji ekonomicznej mieszkańców. Z przytoczonych danych wynika,
że dochody własne gminy są znacznie niższe od innych dochodów gminy. Wpływ na
ten stan ma niewątpliwie rolniczy charakter gminy, a także ulgi, zwolnienia i
obniżenia w stosunku do jednostkowych stawek ustawowych.
Zewnętrzne źródła dochodów gminy to transfery z budżetu państwa w postaci
dotacji ogólnych i celowych oraz dotacje z funduszy pozabankowych. Pochodzą one
spoza gminy i nie mają charakteru stałego11.
Subwencja jest formą stałą finansowania gmin w realizowaniu określonych
celów i zadań.
Subwencja jest przyznawana bez określenia celu
i zadań. Pozwala na swobodne jej wykorzystanie. Gmina Stary Lubotyń otrzymuje
subwencje ogólne, które stanowiły w 2010 roku 48,2%, a 2013 - 43,8% ogólnych
dochodów gminy. Subwencja wyrównawcza stanowiła w 2010 roku 17,4% natomiast
w 2013 -19,9% dochodów gminy. Subwencja ta od 2010 do 2012 roku maleje,
natomiast w 2013 nastąpił jej wzrost o 4,3%. Subwencja równoważąca w 2013 roku
stanowiła 1,7% dochodów ogółem gminy (tab. 1). Wielkość wszystkich
otrzymywanych subwencji w badanych latach oscyluje wokół podobnego poziomu
uwzględniającego inflacje. Zgodnie z podejściem prezentowanym przez A. Kożuch
„posiadanie dochodów własnych, pewnych i wyraźnie określonych co do kryteriów,
zwiększa samodzielność władz lokalnych. Z kolei znaczny udział dochodów
wyrównawczych, mających w dużej mierze charakter uznaniowy, ogranicza tę
samodzielność”12.
Strona
Dotacja celowa jest przeznaczona na realizację zadań zleconych, a także
częściowe dofinansowanie zadań własnych. Stanowi ona wydatek w budżecie
państwa i jest przeznaczona na finansowanie lub dofinansowanie zadań, które
realizowane są przez jednostkę.
Gmina Stary Lubotyń największe dotacje otrzymuje z budżetu państwa.
Dotacje te od 2010 roku maleją. W 2013 roku dotacje celowe stanowiły 19,8%
dochodów gminy (tab. 2). Gmina Stary Lubotyń przeznaczyła dofinansowanie na
realizację zadań własnych jak i zadań zleconych. Dotacja na realizacje zadań
własnych gminy została przeznaczona na dofinansowanie kształcenia młodocianych
pracowników, na utrzymywanie ośrodka pomocy społecznej i wypłatę zasiłków
stałych, oraz na dożywianie uczniów. Dotacja na zadania zlecone została
przeznaczona na prowadzenie rejestrów wyborców, na świadczenia rodzinne oraz na
składki ubezpieczenia zdrowotnego opłacane za osoby pobierające świadczenia z
26
Tabela 1. Dochody z subwencji w gminie Stary Lubotyń w latach 2010-2013
Table 1. Incomes from subsidy in Stary Lubotyń municipality in the years 2010-2013
Dochody
Lata
Years
2010
%*
2011
%
2012
%
2013
%
Subwencja
5451248,00
48,2 5557754,00
44,7 5736256,00
43,9 5708579,00
43,8
ogólna
The general
subsidy
Cześć
1962527,00
17,3 1962545,00
15,8 2043726,00
15,7 2214381,00
19,9
wyrównawc
za
Leveling
part
Cześć
3226409,00
28,5 3354330,00
27,0 3452416,00
26,5 3269456,00
25,1
oświatowa
Educational
part
Cześć
262312,00
2,3
240879,00
1,9
240114,00
1,8
224742,00
1,7
równoważą
ca
Balancing
part
*udział w dochodach ogółem
* share in total income
Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdania z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat
2010-2013
Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary
Lubotyń in the period 2010-2013
pomocy społecznej. Duża część dotacji przeznaczana była na zadanie związane z
zwrotem podatku akcyzowego. Zmniejszenie znaczenia dotacji celowych w badanej
gminie wynika ze zmiana zawartych w Ustawie z dnia 13 listopada 2003 r. o
dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. 2003 nr 203 poz. 1966.
Zgodnie z jej zapisami w jednostkach samorządu terytorialnego następuje stopniowa
zmiana w strukturze dochodów w kierunku wzrostu udziału dochodów własnych
gminy oraz subwencji przy jednoczesnym zmniejszeniu wielkości dotacji celowych.
Tabela 2. Dotacja celowe gminy Stary Lubotyń w latach 2010-2013
Table 2. Targeted subsidy in Stary Lubotyń gmina in the years 2010-2013
Dochody
Incomes
Dotacje celowe
Targeted subsidies
Dotacje celowe z
budżetu państwa
Targeted subsidies
from the state
budget
Dotacje celowe z
budżetów innych
jednostek
Targeted subsidies
from budget of other
units
Środki z innych
funduszów
Money from other
funds
Lata
Years
2010
2682275,30
%*
23,7
2011
3614242,50
%
29,1
2012
3597194,80
%
27,6
2013
2672282,70
%
20,5
2634843,50
23,3
2704616,20
21,8
2714217,70
20,8
2583833,70
19,8
47431,80
0,4
14018,40
0,1
10567,80
0,1
22550,40
0,2
-
-
895607,90
7,2
872409,30
6,7
65898,70
0,5
Strona
Gmina przeznacza wydatki na realizację zadań własnych, jak i zadań
zleconych. Poziom wydatków zależy od zakresu zadań i obowiązków, które należą do
właściwości gminy. Wydatki gminy w 2013 roku wyniosły 12559443,23 zł, co
stanowiło 93,7% planu rocznego. Największy udział w wydatkach ogółem gminy
stanowiły wydatki związane z utrzymywaniem oświaty (funkcjonowanie szkół
podstawowych, gimnazjum, wydatki związane z utrzymywaniem klas zerowych i
wydatki bieżące związane z dowożeniem dzieci do szkół). W 2013 roku na oświatę i
27
*udział w dochodach ogółem
* share in total income
Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat
2010-2013
wychowanie wydatkowano 29,7% wszystkich wydatków. Kolejnym ważnym
wydatkiem jest pomoc społeczna, która wydatkuje środki na utrzymywanie GOPSu(świadczenia opiekuńcze, dożywianie uczniów, składki na ubezpieczenie zdrowotne
za osoby pobierające świadczenia z pomocy społecznej i na opłaty za pobyt osób w
domu pomocy społecznej). Wydatki pomocy społecznej w 2013 roku stanowiły
16,3% w wydatkach gminy. Następnym ważnym wydatkiem był transport i łączność.
Ważnymi wydatkami są także koszty funkcjonowania administracji publicznej oraz
prowadzenie racjonalnej gospodarki komunalnej i szeroko rozumianej ochrony
środowiska. Planowanie wydatków badanej gminy odbywa się z zachowaniem zasady
prawa budżetowego tj. wydatki nie mogą przekraczać wszystkich przychodów gminy.
Przedstawiona struktura wydatków odzwierciedla najpilniejsze potrzeby
mieszkańców gminy.
W tabeli 3 przedstawiono zestawienie wydatków w latach 2010-2013 gminy
Stary Lubotyń. Najwyższą dynamikę uzyskano w 2013 roku i wynosiła ona 116%,
natomiast w 2011 roku - 112% w stosunku do roku 2009. Od 2010 do 2012 roku
nastąpił spadek wydatków budżetowych. W 2013 roku nastąpił wzrost wydatków o
6 % do roku poprzedniego.
Tabela 3. Dynamika wydatków budżetowych gminy Stary Lubotyń
Table 3. The dynamics of budget expenditures municipality of Stary Lubotyń
Lata
Years
Wydatki
Expenditures
2011
2012
12040821,2
11923201,9
Strona
Inwestycje w gminie są to wydatki na zakup materialnych
i niematerialnych składników służące do realizacji zadań własnych, których celem
jest zaspokojenie potrzeb mieszkańców. Inwestycje pozwalają na powiększenie
zasobów gminy. We współczesnej literaturze pod pojęciem inwestycji rozumie się
nakład
kapitałowy
poniesiony
dziś
,,kosztem
rezygnacji
z bieżącej konsumpcji na rzecz korzyści, które inwestor może otrzymać
28
2010
2013
Ogółem
12365502,8
12559443,2
Total
Dynamika rok 2009=100%
115
112
110
116
Dynamics year 2009=100
2010-2013
w przyszłości"13. Natomiast inwestycje, w rachunkowości, obejmują aktywa
posiadane przez jednostkę w celu czerpania szeroko rozumianych korzyści
ekonomicznych14. Z badań wynika, że najwięcej wydano na inwestycje w 2010 roku
(28,2 % wszystkich wydatków gminy) (rys. 1).
%
30
28,2
25
21,1
20,9
18,1
20
15
10
5
0
2010
2011
2012
2013
Rysunek 1. Udział wydatków na inwestycje w gminie Stary Lubotyń w wydatkach ogółem
Figure 1. The percentage of investment in Stary Lubotyń municipality in total expenditures
2010-2013
Strona
J. Antczak, Wycena inwestycji, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 5162.
14
M. Rówińska, Polityka rachunkowości jednostek gospodarczych w zakresie doboru modeli
wyceny bilansowej inwestycji finansowych, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2),
2014, s. 35-49.
13
29
Najmniejsze wydatki inwestycyjne poniesiono w 2012 roku i stanowiły 18,1
% wydatków ogółem. Od 2010 roku 2012 roku wydatki inwestycyjne maleją,
natomiast w 2013 wydatki wzrosły o 3,0% w stosunku do roku poprzedniego. Gmina
ponosiła wydatki inwestycyjne związane z remontem i modernizacją strażnicy,
remontem dróg gminnych, budową przydomowych oczyszczalni ścieków, budową
placu zabaw i linii energetycznej. Zmniejszenie środków na inwestycje w badanej
gminie jest zjawiskiem niesprzyjającym. Inwestycje wpływają bowiem na pobudzenie
przedsiębiorczości na jej terenie a co za tym idzie poprawę sytuacji społeczno-
ekonomicznej mieszkańców. Prowadzenie inwestycji na terenie gmin jest również
wyznacznikiem jej rozwoju.
Gmina Stary Lubotyń w 2010 roku posiadała deficyt(tab. 4). Od 2011 do 2013
roku gmina posiadała nadwyżkę, czyli dochody przewyższają wydatki. Gmina od
2010 do 2012 roku posiadała wolne środki. Wysokość wolnych środków określa
kwotę jaką gmina może wydać na programy inwestycyjne ze środków własnych.
Gmina może podejmować realizację inwestycyjną korzystając ze środków własnych.
Strona
Zobowiązaniami gminy są kredyty i pożyczki, które zaciąga gmina
gdy nie jest w stanie realizować swoich zadań. Gmina może zaciągać kredyty na
pokrycie wcześniejszych zaciągniętych zobowiązań, lub finansowanie występującego
deficytu. Gmina posiada zobowiązania w postaci kredytów i pożyczek. Zobowiązania
od 2010 do 2011 roku maleją (tab. 5). W 2012 roku zobowiązania stanowiły
1199000,00 zł, a w 2013 zobowiązania wyniosły 1081235,20 zł. Gmina Stary
Lubotyń zaciągnęła kredyty z Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej, oraz
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej między
innymi na przebudowę i modernizację dróg gminnych. Zobowiązania posiadane przez
gminę Stary Lubotyń stanowiły w 2013 roku 8,6% wszystkich wydatków gminy –
jednostka nie przekroczyła obowiązującego w tym czasie limitu zadłużenia.
30
Tabela 4. Wynik dochodów i wydatków gminy na lata 2010-2013
Table 4. The result of revenue and expenditure in the municipality for 2010-2013
Wynik
2010
2011
2012
2013
finansowy
Financial result
Dochody
11176413,80
12283054,60
12943570,50
12874306,80
Incomes
Wydatki
12365502,80
12040821,20
11923201,90
12559443,20
Expenditures
Nadwyżka-1790670,70
242233,40
1020368,60
314863,50
Deficyt
Surplus-Deficit
Wolne środki
255126,60
364250,60
1086151,01
Free resources
2010-3013
Source: own calculations based on reports on the implementation of the municipal budget years old
Lubotyń from 2010-3013
Tabela 5. Zobowiązania gminy Stary Lubotyń w latach 2010-2013
Table 5. Liabilities of Stary Lubotyń municipalty in 2010-2013
Zobowiązania
Lata
Liabilities
Years
2010
2011
2012
2013
Kredyty - Credits
725082,00
288000,00
659000,00
538000,00
Pożyczki - Loans
1290935,30
728739,90
540000,00
543235,30
Razem - Total
2016017,30
1016739,90
1199000,00
1081235,30
2010-2013
Source: own calculations based on reports on the implementation of the municipal budget Stary
Lubotyń the period 2010-2013
Analiza finansowa obejmuje również ocenę zysku. Według J. FrancDąbrowskiej ,,zysk postrzegany jest wieloaspektowo, wielopłaszczyznowo i uznanie
go za cel główny prowadzonej działalności gospodarczej czy też źródło realizacji
innych celów wcale nie jest jednoznaczne"15. Zysk jest dochodem gminy, który
pozwala na finansowanie i realizację zadań.
Gmina Stary Lubotyń w 2013 roku uzyskała zysk 1628704,25 zł przy
uzyskanych przychodach 13000570,55 zł i poniesionych kosztach 11371866,3 zł
(tabela 6). Zysk od 2010 do 2011 roku zmalał o 574362,14 zł. Od 2011 do 2012 roku
zysk miał tendencję wzrostową. Natomiast w 2013 roku zaobserwować można spadek
przychodów przy jednoczesnym wzroście kosztów co miało swe odbicie w niższym
niż lata poprzednie zysku.
J. Franc-Dąbrowska, Zysk - cel czy kryterium oceny realizacji celu (z uwzględnieniem
przedsiębiorstw rolniczych)?, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 1(1), 2013, s. 5-13.
15
Strona
31
Tabela 6. Zysk w gminie Stary Lubotyń
Table 6. Profit of the municipality of Stary Lubotyń
Lata
2010
2011
2012
2013
Years
Przychód 12290678,60
12391009,90
13037760,70
13000570,60
Reavenue
Koszty - Costs
9948700,20
1062339,70
11039999,50
11371866,30
Zysk - Profit
2341978,40
1767616,30
1997761,20
1628704,30
Źródło: obliczenia własne na podstawie rachunku zysku i strat jednostki gminy Stary Lubotyń z lat
2010-2013
Strona
M. Sierpińska, T. Jachna, Metody podejmowania decyzji finansowych, PWN Warszawa
2007, s. 89.
17
W. Kruk (red.), Rachunek ekonomiczny w zarządzaniu przedsiębiorstwem, UMCS, Lublin
1998, s. 162.
18
M. Sierpińska, T. Jachna, Metody podejmowania decyzji finansowych, op. cit., s. 90.
16
32
W celu oceny sprawozdania finansowego wykorzystuje się wskaźniki
finansowe. Odpowiedni ich dobór i sposób uzyskiwania informacji nazywa się analizą
wskaźnikową, która jest pogłębieniem analizy bilansu oraz rachunku zysku i strat.
Analiza ta zapewnia szybkie kontrolowanie pozycji finansowej przedsiębiorstwa jako
całości albo kontrolowanie określonych jego obszarów. Wskaźniki
zadłużenia
dostarczają informacji o gospodarowaniu finansami. Według źródeł literaturowych w
przedsiębiorstwie, w którym nie została zachwiana równowaga między kapitałem
obcym, a kapitałem własnym, wskaźnik ten powinien oscylować w przedziale 57 –
67%. Analizując wskaźnik ogólnego zadłużenia od 2010 do 2013 roku należy
stwierdzić, że jego wartość maleje (tab. 7). W 2013 roku wskaźnik ten wyniósł 0,76
(czyli 76%), co oznacza to, że mniejszym stopniu majątek finansowany jest z
kapitałów obcych16.
Rentowność można określić jako umiejętność do wytwarzania zysku przez
przedsiębiorstwo, czyli osiągania przychodów, które przewyższają koszty ich
uzyskania. Rentowność można zdefiniować jako zdolność przedsiębiorstwa
i innych podmiotów gospodarczych do generowania zysków. Wskaźniki rentowności
odzwierciedlają relację zysku do danej wielkości. Wskaźniki te należy rozpatrywać w
grupie
podmiotów
należących
do
tej
samej
branży,
w czasie17. Wskaźnik rentowności sprzedaży informuje, ile marży uzyskuje gmina z
osiągniętych przychodów ze sprzedaży. Najwyższą marżę gmina uzyskała w 2012
roku i wynosiła ona 15,7%, co oznacza korzystną kondycje finansową gminy. W 2010
roku wskaźnik ten wynosił 11,7%, co oznacza, że gmina musi zwiększyć rozmiary
sprzedaży aby osiągać zysk18. Wskaźnik rentowności brutto sprzedaży i wskaźnik
rentowności netto ze sprzedaży informują, ile zysku wypracowują wszystkie
przychody gminy. Im wyższy wskaźnik tym większy zysk.
Wskaźnik rentowności kosztów od 2010 roku do 2012 roku rośnie, a w 2013
roku maleje. Wzrost poziomu kosztów świadczy o pogorszeniu rentowności,
natomiast gdy koszty są niskie występuje wówczas wysoka rentowność. Najwyższa
rentowność wystąpiła w 2011 i 2013 roku. Wskaźnik rentowności kosztów w 2013
roku wyniósł 16,0%.
Tabela 7. Wskaźniki finansowe w gminie Stary Lubotyń w latach 2010-2013
Table 7. Financial indicatiors in the municipality of Stary Lubotyń in the years 2010-2013
Lata Years
2010
2011
2012
2013
Wskaźniki
Indicators
Strona
Podsumowanie
Gmina Stary Lubotyń w 2012 roku uzyskała najwyższe dochody.
Najważniejszymi dochodami własnymi gminy są podatki i opłaty. Największy udział
ma podatek od nieruchomości i podatek dochodowy od osób fizycznych. Gmina
otrzymuje subwencje i dotacje. Dochody z subwencji pozwalają na swobodne ich
wykorzystanie. Największe subwencje gmina otrzymuje na oświatę. Subwencja ta w
2010 roku stanowiła 28,5% ogólnych dochodów. Od 2010 roku subwencja oświatowa
maleje.
Dotacje celowe przeznaczone są na dofinansowanie zadań, które są
realizowane przez gminę. Największe dotacje gmina Stary Lubotyń otrzymuje
z budżetu państwa. W 2013 roku stanowiły one 19,8% dochodów gminy. Ważnymi
kwestiami finansów są wydatki i ich struktura. Wydatki gmina ponosi na realizacje
zadań własnych i zleconych. Największe wydatki gmina Stary Lubotyń ponosi na
oświatę i wychowanie. W 2013 roku gmina poniosła wydatki na oświatę (29,7%
wszystkich wydatków). Wydatki gminy od 2012 roku rosną. Od 2010 do 2012 roku
gmina posiadała wolne środki, które przeznaczała na inwestycje. Gmina Stary
33
Wskaźnik ogólnego zadłużenia
3,9
2,8
1,0
0,8
Total debt ratio
Wskaźnik rentowności sprzedaży
11,7
14,6
15,7
13,8
Sales profotability ratio
Wskaźnik rentowności operacyjnej sprzedaży
19,2
14,6
15,7
13,8
The operating profit margin of sales
Wskaźnik rentowności z działalności gospodarczej sprzedaży
19,1
14,3
15,3
12,5
Profitability ratio of business sale
Wskaźnik rentowności brutto ze sprzedaży
19,1
14,3
15,3
12,5
Gross profit margin on sales
Wskaźnik rentowności netto ze sprzedaży
19,1
14,3
15,3
12,5
Net profit margin from sales
Wskaźnik rentowności kosztów
13,2
17,2
18,2
16,0
Profitability ratio of costs
Źródło: obliczenia własne na podstawie rachunku zysku i strat jednostki gminy Stary Lubotyń 20102013
Strona
Bibliografia:
1. Antczak J., Wycena inwestycji, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 51-62.
2. Franc-Dąbrowska J., Zysk - cel czy kryterium oceny realizacji celu )z uwzględnieniem przedsiębiorstw
rolniczych)?, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 1(1), 2013, s 5-13.
3. Grzywacz J., Dylematy związane z zagospodarowaniem nadwyżek środków pieniężnych przez
przedsiębiorstwa w Polsce, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 3(3), 5-18.
4. Guziejewska B., Zewnętrzne źródła finansowania samorządu terytorialnego teoria a praktyka,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007.
5. Kątnik J., Analiza i ocena wskaźników pomiaru rentowności przedsiębiorstwa jako instrument jego
rozwoju, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie" 863, 2011, s. 143-160.
6. Kożuch A., Mirończuk A. (red): Zarządzanie finansami lokalnymi, Fundacja Współczesne
Zarządzanie, Białystok 2005, s. 10-11.
7. Kożuch A., Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi ,,Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie.
Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 65", 2008, s. 121-132.
8. Kruk W. (red.), Rachunek ekonomiczny w zarządzaniu przedsiębiorstwem, UMCS, Lublin 1998, s.
162.
9. Olzacka B., Pałczyńska-Gościniak R., Jak ocenić firmę. Metodyka badań przykłady liczbowe, ODDK
2003.
10. Ossowska L, Ziemińska A., Kondycja finansowa gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa
pomorskiego, ,,Journal of Agribusiness and Rural Development" 4(18), 2010, s. 73-85.
11. Rutkowski R., Zasady zarządzania firmą, PWE, Warszawa 1996, s. 18.
12. Rówińska M., Polityka rachunkowości jednostek gospodarczych w zakresie doboru modeli wyceny
bilansowej inwestycji finansowych, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 35-49.
13. Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN Warszawa
2004.
14. Sierpińska M., Jachna T., Metody podejmowania decyzji finansowych, PWN Warszawa 2007, s. 89.
15. Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. 2003 nr
203 poz. 1966 art. 1
16. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 157, poz.1240, art.1
17. V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, CIM, Warszawa 1990.
18. Waśniewski T., Skoczylas W., Teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie,
FRRwP, 2004, s. 158.
34
Lubotyń jest rentowną jednostką. Gmina wypracowuje zysk z przychodów.
Najwyższy zysk gmina uzyskała w latach 2010-2012.
Reasumując należy stwierdzić, że to władze gminy Stary Lubotyń posiadają
możliwości jeszcze skuteczniejszego planowania wydatków uwzględniających
potrzeby mieszkańców. Ważnym obszarem jest próba zmiany metod planowania i
relacji budżetu w kierunku modelu aktywnego zarządzania finansami jednostki
poprzez opracowywanie i realizacje wieloletnich strategii rozwoju.
BUDGET EVALUATION OF LOCAL GOVERNMENTS BASED ON THE EXAMPLE OF
THE MUNICIPALITY OF STARY LUBOTYŃ IN THE YEARS 2010-2013
Summary
The aim of the study was to present selected aspects of the financial situation in the municipality of Stary
Lubotyń in dynamic terms. The study used data from the period 2010-2013. In the process of data analysis
tabular, graphical and descriptive methods were used. In addition to the analysis of revenues and
expenditures indicators of financial management in the municipality of Stary Lubotyń were calculated.
The research shows that the financial situation of the municipality covered by the research business
developed positively. In 2012 the municipality of Stary Lubotyń recorded the highest income. Total debt
ratio in 2010-2013 was reduced proving improvement the financial situation of the municipality. Sales
profitability ratio has improved. Further improvement in the financial situation requires to control costs
and seek new sources of income.
Key words: finance, community, expenditures, incomes, ratios
Strona
35
Streszczenie
Celem badań było przedstawienie wybranych aspektów sytuacji finansowej w gminie Stary Lubotyń w
ujęciu dynamicznym. W pracy wykorzystano dane z lat 2010-2013. W procesie analizy danych
wykorzystano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. Oprócz analizy przychodów i wydatków
policzono wskaźniki zarządzania finansami w gminie Stary Lubotyń. Z badań wynika, że sytuacja
finansowa objętej badaniami gminy przedstawiała się korzystnie. W roku 2012 gmina Stary Lubotyń
odnotowała najwyższe dochody. Wskaźnik ogólnego zadłużenia w latach 2010-2013 uległ zmniejszeniu
co dowodzi poprawy sytuacji finansowej gminy. Wskaźnik rentowności sprzedaży uległ poprawie.
Dalsza poprawa sytuacji finansowej objętej badaniami gminy wymaga kontroli kosztów i poszukiwania
nowych źródeł dochodów.
Słowa kluczowe: finanse, gmina, wydatki, przychody, wskaźniki finance,
ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015 (18), 36-52
Dr inż. Iwona Pomianek
mgr Magdalena Cegiełka
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
WYDATKI INWESTYCYJNE JEDNOSTEK SAMORZĄDU
TERYTORIALNEGO JAKO INSTRUMENT WSPIERANIA
PRZEDSIĘBIORCZOŚCI – PRZYKŁAD GMINY STANISŁAWÓW
Wstęp
Na władzach lokalnych spoczywa odpowiedzialność za rozwój gminy oraz
poziom życia jej mieszkańców. Stąd też konieczne jest podejmowanie działań, które
mają aktywizować lokalną społeczność na rzecz rozwoju gminy oraz eliminować
istniejące przeszkody, jakie napotykają osoby chcące tworzyć miejsca pracy dla siebie
i innych1. Istotne znaczenie ma wszelka działalność władz lokalnych w zakresie
usuwania bądź ograniczania barier biurokratycznych, które są wyraźną przeszkodą w
powstawaniu nowych przedsiębiorstw lub funkcjonowaniu już istniejących2.
Samorządy lokalne poprzez swoje doradztwo, posiadaną wiedzę oraz współpracę z
instytucjami otoczenia biznesu mają realną możliwość wspierania przedsiębiorców i
inwestorów. Wśród podstawowych płaszczyzn aktywności władz gminy w zakresie
rozwoju przedsiębiorczości można zatem wyróżnić: politykę gminy, środki
finansowe, inwestycje, gospodarowanie mieniem, promocję gminy, rynek pracy,
strategia rozwoju gminy i inne dokumenty planistyczne.
Strona
M. Kłodziński, Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast, Instytut Rozwoju
Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2006, s. 74.
2 M. Kłodziński, Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi
po integracji Polski z UE, ,,Wieś i Rolnictwo”, nr 2(123), 2004, s. 115.
E. Psyk-Piotrowska, Przejawy i cechy przedsiębiorczości na obszarach popegeerowskich, ,,Wieś i
Rolnictwo”, nr 4(113), 2001, s. 111.
1
36
Znaczenie wydatkowych instrumentów wspierania przedsiębiorczości w rozwoju
lokalnym
Wśród licznych determinant rozwoju przedsiębiorczości, istotne znaczenie
ma polityka gminy. Jeśli władze samorządowe traktują przedsiębiorczość jako
postawę sprzyjającą rozwojowi gospodarczemu gminy oraz inicjatywom lokalnym,
będą starały się stworzyć odpowiednie warunki dla wspierania przedsiębiorców3.
Takimi warunkami są m. in. wolny dostęp do rynku i konkurencja, otwartość na
zmiany otoczenia, niskie obciążenia zysku oraz stabilność polityczna4. Znajomość
planów lokalnego samorządu oraz możliwość przewidywania jest bardzo ważną
kwestią dla obecnych przedsiębiorców i potencjalnych inwestorów. Ważne są także
zasady korzystania z gminnych obiektów czy też urządzeń użyteczności publicznej.
Stymulowanie rozwoju przedsiębiorczości powinno następować przez stworzenie
i uchwalenie przez władze samorządowe miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego. Przedsiębiorcy mogą z niego czerpać wiedzę na temat tego gdzie, na
jakich terenach można zbudować zakłady pracy, fabryki, punkty usługowe czy
handlowe. W planowaniu i prowadzeniu działań inwestycyjnych w zakresie
infrastruktury technicznej, władze gminy powinny uwzględniać obecne i potencjalne
potrzeby inwestorów5. Za tym idzie konieczność prowadzenia działań promocyjnoinformacyjnych. W ten sposób władze gminne mogą zachęcać osoby prawne i
fizyczne do podejmowania takich rodzajów działalności gospodarczej, które będą
odpowiadać kierunkom pożądanym przez samorząd i mieszkańców gminy. Gminy
miejskie zwykle w większym stopniu niż wiejskie zajmują się promocją, z uwagi na
liczne atrakcje mogące przyciągnąć pożądane podmioty. Obszary wiejskie coraz
częściej jednak zaczynają również upatrywać w promocji szanse na rozwój6.
Zarządzanie gminą z punktu widzenia marketingowego powinno polegać na
świadomym i umiejętnym realizowaniu wytyczonych wcześniej celów.
Samorząd lokalny może także wykorzystywać dostępne instrumenty
finansowe7, które stosowane w sposób kompleksowy oraz przemyślany, mogą w
znaczącym stopniu przyczynić się do kreowania dobrych warunków do rozwoju
przedsiębiorczości. Najważniejszym z instrumentów jest budżet gminy, gdyż to
podczas jego konstruowania zarząd może zaplanować wsparcie dla przedsiębiorców.
Najczęściej stosowanymi są działania opierające się na obniżaniu podatków czy opłat
lokalnych, które to przynajmniej na początku mogą zachęcić przedsiębiorców do
Strona
por. R. L. Korosec, E. M. Berman, Municipal Support for Social Entrepreneurship, ,,Public
Administration Review”, 66, 2006, s. 448–462.
4
M. Kochmańska, Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej,
,,Przedsiębiorczość-Edukacja”, 3, 2007, 61-70.
5
M. Kochmańska, Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej,
,,Przedsiębiorczość-Edukacja”, 3, 2007, s. 65.
6 W. Wrzoska, Strategie marketingowe, PWE, Warszawa 2004, s. 15.
7
K. Krajewski, J. Śliwa, Lokalna przedsiębiorczość w Polsce. Uwarunkowania rozwoju, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2004, s. 70.
37
3
zakładania firm właśnie na tym obszarze8. Ważnym punktem jest jednak również
wydatkowanie środków na rozwój infrastruktury technicznej, w szczególności
drogowej i kanalizacyjno-wodociągowej. Władze gminy powinny zadbać o sieć dróg
gminnych, które będą łączyć gminę z drogami wojewódzkimi i krajowymi. Dobre
połączenie komunikacyjne jest najważniejszym magnesem dla inwestorów, zaraz po
nim jest właściwa sieć kanalizacyjno-wodociągowa, a później uzbrojone tereny pod
inwestycje.9
Powszechnie przyjętym i zarazem jednym z najpopularniejszych podejść do
instrumentów stymulowania przedsiębiorczości przez jednostki samorządu
terytorialnego jest ich klasyfikacja w oparciu o budżet10. Wyróżnia się zatem
instrumenty związane z pomniejszeniem dochodów jednostki samorządu
terytorialnego (instrumenty dochodowe) oraz te, które wymagają poniesienia
pewnych nakładów finansowych (instrumenty wydatkowe)11. Szczegóły
przedstawiono w tabeli 1.
K. Dropek, Działania samorządu terytorialnego wspierające przedsiębiorczość w gminach
województwa wielkopolskiego,,, Studia Oeconomica Posnaniensia”, vol. 2, no. 2 (263), 2014, s. 43.
9 A. Okrasiński, Jak gmina powinna wspierać lokalną przedsiębiorczość, INFOR.PL, 2007,
http://samorzad.infor.pl/sektor/rozwoj_i_promocja/wspolpraca/388965,Jak-gmina-powinna-wspieraclokalna-przedsiebiorczosc.html, dostęp: styczeń 2015.
A. Pethe, A. Karnik, Infrastructure finance in the time of revenue crunch: exploring new avenues for
urban local bodies, Working Paper no. 10, Vibhooti Shukla Unit in Urban Economics and Regional
Development,
University
of
Mumbai,
2005,
http://archive.mu.ac.in/arts/social_science/eco/vibhuti_paper.html
10 D. Grodzka, Instrumenty wspierania działalności przedsiębiorstw przez jednostki samorządu
terytorialnego, [w:] G. Gołębiowski, Z. Szpringer (red.), Wybrane problemy wspierania przedsiębiorstw
w Polsce, Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, 2008, nr 16, s. 117.
11 W. Dziemanowicz, M. Mackiewicz, E. Malinowska, W. Misiąg, M. Tomalak, Wspieranie
przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich
Przedsiębiorstw, Warszawa 2001, s.8.
Strona
38
8
Tabela 1. Klasyfikacja instrumentów wsparcia przedsiębiorczości
Table 1. Classification of instruments supporting entrepreneurship
Instrumenty wsparcia
Instruments of support
Dochodowe
Revenue
a)
b)
ulgi i preferencje dotyczące podatków
lokalnych, a przede wszystkim:
- preferencyjne określenie stawek
podatkowych,
- całkowite lub częściowe zwolnienia
przedmiotowe,
- podmiotowe – indywidualne ulgi
uznaniowe,
- odroczenie lub rozłożenie na raty,
- podmiotowe przeniesienie własności na
rzecz gminy w zamian za należności
podatkowe,
Wydatkowe
Expenditure
a)
inwestycje infrastrukturalne podnoszące
atrakcyjność gminy,
b)
wsparcie działalności funkcjonujących na
terenie gminy instytucji wspierania biznesu,
np. agencji rozwoju inkubatora
przedsiębiorczości, wsparcie funduszy
poręczeniowo-kredytowych,
c)
instrumenty informacyjno- promocyjne
zachęcające do lokowania inwestycji w
gminie (broszury, foldery, centra obsługi
inwestora)
preferencje przy określaniu opłat
odprowadzanych przez przedsiębiorców do
budżetu gminnego:
- adiacenckich,
- za użytkowanie wieczyste,
- czynszowych z tytułu najmu i dzierżawy,
- pobieranych na mocy przepisów
o zagospodarowaniu przestrzennym,
z tytułu rejestracji działalności
gospodarczej
Strona
Celem opracowania jest charakterystyka wydatków inwestycyjnych
dokonanych przez władze gminy wiejskiej Stanisławów, mogących oddziaływać na
rozwój lokalnej przedsiębiorczości, a przez to na rozwój lokalny.
Wykorzystano zarówno dane pierwotne, jak i wtórne. Dane pierwotne
zebrano przy zastosowaniu kwestionariusza ankiety skierowanego do władz gminy
39
Źródło: Dziemanowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Wspieranie
przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i
Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001, s. 8.
Source: Dziemanowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Wspieranie
Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001, p. 8.
Stanisławów. Badanie przeprowadzono na przełomie lat 2014 i 2015. Dane wtórne
pochodzą z dokumentów planistycznych i sprawozdawczych gminy Stanisławów oraz
z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Przeprowadzono
porównanie wydatków inwestycyjnych gminy Stanisławów i pozostałych gmin
wiejskich oraz miejsko-wiejskich powiatu mińskiego dla wybranych działów
budżetowych. Analizą objęto lata 2003-201412.
Strona
Przedział czasowy, jaki został przyjęty do analizy, wynika z dostępności danych publikowanych w
Banku Danych Lokalnych GUS.
13 I. Pomianek, M. Cegiełka, Dochodowe instrumenty pobudzania przedsiębiorczości na obszarach
wiejskich powiatu mińskiego – przykład gminy Stanisławów, ,,Roczniki Naukowe Stowarzyszenia
Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, tom XVII , zeszyt 4, 2015, s. 243-247.
14 Strategia Rozwoju Gminy Stanisławów na lata 2000-2015, s. 13.
12
40
Wydatki inwestycyjne w gminie Stanisławów
Gmina Stanisławów wspiera lokalnych przedsiębiorców nie tylko pozwalając
na zmniejszenie swoich zapisów po stronnie dochodów budżetowych13. W Strategii
Rozwoju Gminy Stanisławów wskazano, że środkami dla osiągnięcia celu jakim jest
zwiększenie liczby podmiotów prowadzących działalność gospodarczą będą: rozwój
infrastruktury technicznej oraz tworzenie miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego.14 Te i podobne działania władz gminy wymagają poniesienia przez
samorząd pewnych kosztów, dlatego zaliczają się one do grupy instrumentów
wydatkowych.
Władze gminy Stanisławów podkreślają, że dziedzinami, w jakich upatrują
szanse rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, są: przemysł, budownictwo,
turystyka wiejska, agroturystyka, handel i usługi. Doceniając wszystkie te możliwości
rozwoju MŚP władze gminy pozwalają na całościowy rozwój aktywności
gospodarczej nie skupiając się na kreowaniu specjalizacji jakiejś konkretnej
dziedziny, w której mogłaby ona stać się liderem i zdobywać wyższy poziom
konkurencyjności niż inne samorządy.
Władze gminy deklarują, że prowadzą działania mające na celu
przyciągnięcie inwestorów z zewnątrz. Mają one opierać się na: promocji gminy i jej
walorów w celu przedstawienia samorządu jako miejsca właściwego dla inwestycji,
informując o preferowanych przez władze kierunkach rozwoju gminy, prowadząc
jasną i przewidywalną politykę w zakresie opłat i podatków lokalnych, wskazując
miejsce potencjalnych inwestycji oraz przedstawiając warunki infrastrukturalne na
terenie gminy.
Wszystkie aktywne formy wspierania przedsiębiorczości przez samorząd
lokalny wymagają ponoszenia dodatkowych kosztów. To, w jakim stopniu
W gminie Stanisławów najwięcej środków władze samorządowe
zainwestowały w 2009 roku. Wydatki majątkowe inwestycyjne ogółem wyniosły w
Strona
Tabela 2. Wielkości wydatków majątkowych inwestycyjnych w budżecie gminy Stanisławów w
latach 2003-2014
Table 2. Amount of investment expenditures in the budget of Stanisławów commune over the period
2003-2014
Wydatki majątkowe inwestycyjne (tys. zł)
Investment expenditures (thousand PLN)
w tym:
including:
Rok
gospodarka komunalna
Year
Ogółem
rolnictwo i
transport i łączność
i ochrona środowiska
Total
łowiectwo
transport and
municipal economy and
agriculture and
communication
environmental
hunting
protection
2003
3110,1
1687,1
65,0
293,8
2004
3536,0
368,6
1825,0
159,3
2005
1882,2
1807,5
29,5
9,1
2006
2630,2
2163,0
73,2
56,0
2007
3349,4
2210,6
251,0
114,1
2008
3049,0
463,5
147,4
2016,0
2009
5036,7
107,8
130,7
4524,5
2010
3406,4
12,0
153,8
3219,6
2011
829,2
51,1
129,8
580,1
2012
1209,5
286,3
267,2
443,7
2013
3163,9
100,4
126,9
2348,4
2014
1838,0
315,1
243,3
713,2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stanisławów za
lata 2003-2014 oraz Banku Danych Lokalnych GUS.
Source: Authors’ study based on the reports on implementation of the municipal budget of
Stanisławów over the period 2003-2014 and the CSO Local Data Bank.
41
rzeczywiście władze gminy Stanisławów wspierają rozwój działalności gospodarczej
na swoim terenie powinny w sposób jasny ukazać wartości wydatków ponoszonych
na konkretne cele. W tabeli 2 przedstawiono zestawienie wielkości wydatków, które
mogły przyczynić się do pomocy w prowadzeniu i rozwoju działań gospodarczych w
Stanisławowie w okresie od 2003 do 2014 roku. Rozkład ponoszonych wydatków na
cele inwestycyjne w minionej dekadzie nie był jednostajny. Kwoty ponoszone w
poszczególnych latach znacznie się od siebie różniły, co jest charakterystyczne dla
tego typu wydatków, gdyż wymagają często znacznych kwot wydatkowanych w
stosunkowo krótkim czasie, aby później można było czerpać z ich efektów przez
dłuższy okres.
tym roku ponad 5036 tys. zł, co w porównaniu do poprzednich okresów było
znacznym obciążeniem dla budżetu gminy. Większe nakłady na inwestycje w 2009 i
2010 roku miały swoje następstwa w kolejnych dwóch latach, w których to
w budżecie znalazło się znacznie mniej środków na rozbudowę gminnej
infrastruktury.
Na rysunku 1 przedstawiono strukturę wydatków inwestycyjnych
majątkowych prezentując trzy najważniejsze obszary, na które władze gminy
przeznaczają najwięcej środków finansowych. W okresie do 2007 roku do
największych nakładów inwestycyjnych trafiły te sklasyfikowane jako dział rolnictwo
i łowiectwo. Najważniejszą inwestycją w tym obszarze była budowa infrastruktury
wodociągowej i sanitarnej w miejscowościach należących do gminy Stanisławów.
5000
4000
3000
2000
1000
0
2007
2008
2009
2010 2011 2012 2013 2014
agriculture
and hunting
gospodarka komunalna i ochrona
środowiska
transport and communication
transport i łączność
rolnictwo i łowiectwo
- municipal economy and
environmental protection
Rysunek 1. Struktura najważniejszych wydatków majątkowych inwestycyjnych w budżecie
gminy Stanisławów w latach 2005-2014 (tys. zł)
Figure 1. Structure of the most important investment expenditures in the municipal budget of
Stanisławów over the period 2005-2014 (thousand PLN)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stanisławów za
lata 2005-2014 oraz Banku Danych Lokalnych GUS.
Source: Authors’ study based on the reports on implementation of the municipal budget of
Stanisławów over the period 2005-2014 and the CSO Local Data Bank
42
2006
Strona
2005
43
Strona
Gmina posiadając niewielki zasób środków finansowych mogła liczyć na
wsparcie innych funduszy. W szczególności były to fundusze strukturalne ze środków
Unii Europejskiej, program SAPARD oraz partycypacja mieszkańców gminy. Plan
zwodociągowania gminy był określony w Strategii Rozwoju Gminy Stanisławów i
przebiegał zgodnie z założeniami. W analizowanym okresie zwraca uwagę rok 2004,
w którym to inwestycje skupiono na działaniach z zakresu transportu i łączności. W
tym czasie wyniosły one ogółem 1825,0 tys. zł. Największą z nich była przebudowa
drogi gminnej Papiernia-Rządza i włączenie jej do sieci dróg krajowych. Na projekt
władze gminy Stanisławów przeznaczyły 1727,8 tys. zł, reszta środków pochodziła z
funduszu SAPARD. Drugą ważną inwestycją drogową było współfinansowanie
budowy ronda w Stanisławowie. Zadanie o łącznej wartości 351,8 tys. zł realizowano
wspólnie ze Starostwem Powiatowym w Mińsku Mazowieckim.
W kolejnych latach, począwszy od 2008 roku, wydatki inwestycyjne w
największym stopniu dotyczyły zadań w obszarze gospodarki komunalnej i ochrony
środowiska. W tym okresie zaplanowano rozbudowę sieci kanalizacyjnej oraz
budowę oczyszczalni ścieków „Centralna” w Retkowie. W 2008 roku na
oczyszczalnię wydatkowano 1724,2 tys. zł, w kolejnym 4512,6 tys. zł. Inwestycję
zakończono w 2010 roku, rozpoczynając jednocześnie budowę sieci kanalizacyjnej w
Stanisławowie i Małym Stanisławowie. Ogółem w dziale gospodarka komunalna i
ochrona środowiska w 2010 roku przeznaczono na inwestycje 3215,6 tys. zł. W latach
2011 – 2012 budżet był uchwalany przez władze gminy Stanisławów
z uwzględnieniem koniecznych do spłaty kredytów i pożyczek dlatego też w tym
okresie inwestycje zostały zmniejszone. Wydatki majątkowe w 2013 roku w dziale
gospodarka komunalna i ochrona środowiska, zrealizowane na kwotę 2348 tys. zł to
należność za budowę sieci kanalizacji sanitarnej wraz z przyłączami w miejscowości
Stanisławów – etap drugi. Dalsza część budowy kanalizacji była realizowana w roku
2014, wciąż pochłaniając znaczną część środków majątkowych. Podobnie w uchwale
budżetowej na rok 2015 zaplanowano ponad 2 mln złotych na dalszą rozbudowę sieci
kanalizacyjnej. Inwestycja ze środków budżetu gminnego ma być później częściowo
zwrócona ze środków Unii Europejskiej.
Na tle innych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich należących do powiatu
mińskiego inwestycje gminy Stanisławów wypadają różnie w zależności od zadań, na
jakie zostały przeznaczone środki. Przedstawione rysunki 2, 3 i 4 prezentują
wydatkowanie środków majątkowych gmin na inwestycje z poszczególnych działów
ze zrealizowanych budżetów z lat 2007 –2014.
Wydatki inwestycyjne związane z zadaniami z działu rolnictwo i łowiectwo
najwyższe były w okresie ostatnich siedmiu lat w gminach: Mińsk Mazowiecki,
Mrozy i Dębe Wielkie. Gmina Stanisławów w rankingu średnich wydatków
inwestycyjnych na ten obszar działalności zajmuje odległą pozycję. Mniejsze środki
przeznaczyły jedynie dwie gminy: Latowicz i Kałuszyn. Niezadowalający wynik w
ramach aktywności gminy w tym dziale związany jest niewątpliwie z badanym
okresem. Ostatnim rokiem, w którym gmina przeznaczyła znaczne środki na
inwestycje związane z działem rolnictwo i łowiectwo był rok 2007 ( rys. 2).
5000
4105,7
4000
3074,2
3000
2000
1520,2
1225,3 1169,7
956,6 935,6
1000
790,4
443,4
249,4 149,9
Gmina Stanisławów zajmuje ostatnie miejsce w rankingu jeśli chodzi o
inwestycje w zakresie infrastruktury drogowej i łączności. W latach 2007-2014
Strona
Rysunek 2. Średnie wydatki majątkowe inwestycyjne w dziale rolnictwo i łowiectwo w gminach
wiejskich i miejsko-wiejskich powiatu mińskiego w latach 2007-2014 (tys. zł)
Figure 2. The average investment expenditures in agriculture and hunting in rural and urbanrural communes in Minsk powiat over the period 2007-2014 (thousand PLN)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
Source: Authors’ study based on the CSO Local Data Bank.
44
Kałuszyn
Latowicz
Stanisławów
Siennica
Cegłów
Dobre
Halinów
Jakubów
Dębe Wielkie
Mrozy
Mińsk Mazowiecki
0
władze gminy zaniedbały ten obszar rozwoju, przeznaczając nieco ponad 170 tys. zł
rocznie na te inwestycje. W tym okresie niekwestionowanym liderem jest gmina
miejsko-wiejska Halinów. Na kolejnych miejscach znalazły się gminy Mrozy i
Kałuszyn (rys. 3).
2000
1790,8
1413,0
1500
1138,1
1025,6
1000
962,2 941,3
804,4
711,3
569,3
500
389,1
181,3
Władze gminy Stanisławów w ostatnich latach, ograniczyły inwestycje
dotyczące infrastruktury sanitarnej i drogowej, by skupić się na przedsięwzięciach z
Strona
Rysunek 3. Średnie wydatki majątkowe inwestycyjne w dziale transport i łączność w gminach
powiatu mińskiego w latach 2007-2014
Figure 3. The average investment expenditures in transport and communication in rural and
urban-rural communes in Minsk powiat over the period 2007-2014 (thousand PLN)
45
Stanisławów
Dobre
Cegłów
Jakubów
Latowicz
Mińsk Mazowiecki
Dębe Wielkie
Siennica
Kałuszyn
Mrozy
Halinów
0
zakresu budowy oczyszczalni ścieków i rozbudowy sieci kanalizacyjnej. Średnio, w
okresie ostatnich ośmiu lat wydatkowano rocznie prawie 1900 tys. zł na inwestycje w
dziale gospodarka komunalna i ochrona środowiska. Była to najwyższa wartość wśród
analizowanych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich powiatu mińskiego (rys. 4).
2000
1744,9
1628,1 1587,6
1500,3
1500
1445,4
1358,1
1000
804,5 769,3
504,5
500
364,6
129,2
W zakresie przyciągania nowych inwestorów, władze gminne prowadzą
działania związane z promocją gminy i jej walorów, a także informowaniem o
Strona
Rysunek 4. Średnie wydatki majątkowe inwestycyjne w dziale gospodarka komunalna i ochrona
środowiska w gminach powiatu mińskiego w latach 2007-2014
Figure 4. The average investment expenditures in municipal economy and environmental
protection in rural and urban-rural communes in Minsk powiat over the period 2007-2014
(thousand PLN)
46
Jakubów
Cegłów
Mrozy
Dobre
Mińsk Mazowiecki
Siennica
Kałuszyn
Dębe Wielkie
Latowicz
Halinów
Stanisławów
0
47
Strona
planowanych kierunkach rozwoju. Ważne są także takie działania, jak: jasno i
przewidywalnie prowadzona polityka w zakresie opłat i podatków lokalnych,
wskazywanie potencjalnych miejsc na inwestycje, czy przedstawianie warunków
infrastrukturalnych występujących na terenie gminy. Wydatki przeznaczane przez
władze gminy na cele promocyjne nie są jednak wysokie. Zadeklarowano, że
corocznie przeznaczanych jest na nią średnio ok. 8 tys. zł. Wydatki te dotyczą głównie
sponsorowania imprez kulturalno-sportowych, wydawania broszur, ulotek, itp.
Pożądana wysokość wydatków ponoszonych przez samorządy na rozwój
lokalny jest najczęściej wyższa niż ta możliwa do realizacji z budżetów gmin.
Ograniczone możliwości finansowe wymagają od władz lokalnych skorzystania z
zewnętrznych źródeł finansowania. Najatrakcyjniejszym źródłem pozyskania
funduszy na realizację zaplanowanych inwestycji są te należące do grupy o
charakterze bezzwrotnym. Można do nich zaliczyć fundusze unijne. Władze Gminy
Stanisławów aktywnie zabiegały o takie środki. W perspektywie finansowej UE na
lata 2007-2013 gmina przeprowadziła 3 projekty w ramach Programu Operacyjnego
Kapitał Ludzki otrzymując łączne wsparcie w wysokości prawie 250 tys. zł oraz
realizowała 13 projektów w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
otrzymując 15 mln 338 tys. zł. Najważniejszymi projektami inwestycyjnymi w
ramach rozbudowy infrastruktury technicznej wspieranymi przez fundusze unijne
była budowa sieci kanalizacyjnej wraz z przyłączami miejscowości Stanisławów,
budowa sieci wodociągowej w miejscowościach Prądzewo i Kopaczewo, budowa
ciągu pieszo-jezdnego w Pustelniku, budowa chodników i miejsc postojowych oraz
przebudowa podjazdu i zjazdów w Stanisławowie.
Gmina Stanisławów dba również o przygotowywanie dokumentów
planistycznych. W 2000 roku z inicjatywy władz lokalnych został przeprowadzony
projekt „Budowanie strategii rozwoju Gminy Stanisławów”, który dzięki
zaangażowaniu w pracę warsztatową reprezentantów różnych środowisk (samorząd,
oświata, ekologia, służba zdrowia, przedsiębiorczość, rolnictw, kultura) miał pomóc
w sformułowaniu kierunków zmian i rozwoju gminy. Wynikiem prac było
opracowanie Strategii Rozwoju Gminy Stanisławów. Dokument obejmuje diagnozę
sytuacji, analizę potencjałów rozwojowych gminy, wizję rozwoju i cele strategiczne,
których czas realizacji został wyznaczony do 2017 roku. Przedstawiony w
dokumencie cel rozwoju to szybko rozwijająca się gmina o dobrej infrastrukturze
technicznej, w oparciu o walory naturalne rozwijająca rolnictwo specjalistyczne i
warzywnictwo w południowo-wschodniej części gminny, a rekreację, agroturystykę,
budownictwo jednorodzinne w części północnej i zachodniej. Władze gminne dążą
do stworzenia warunków dla rozwoju zaplecza mieszkalno-wypoczynkowego dla
Warszawy oraz rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości15. Cele strategiczne
zostały w strategii skonkretyzowane o zadania z określonym terminem realizacji.
Dokument z 2000 roku został uzupełniony o Plan Rozwoju Lokalnego Gminy
Stanisławów na lata 2004-2013. Zbudowanie takiego planu było konieczne ze
względu na możliwość aplikowania w ramach funduszy strukturalnych o
dofinansowanie projektów przyczyniających się do rozwoju gminy. Obecnie Rada
Gminy Stanisławów podjęła uchwałę w sprawie przystąpienia do opracowania
Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Stanisławów na lata 2015202516. Oprócz dokumentów własnych gmina uczestniczy również w Lokalnej
Strategii Rozwoju na lata 2009-2015 sformułowanej w partnerstwie z innymi
podmiotami publicznymi, społecznymi i gospodarczymi pod kierunkiem liderów z
Lokalnej Grupy Działania Ziemi Mińskiej. Cele przyjęte w opracowaniu koncentrują
się przede wszystkim na dwóch obszarach: na rozwoju rekreacyjno-turystycznym
Ziemi Mińskiej oraz na poprawie jakości życia mieszkańców17. Wspólnie
podejmowane działania mają przyczyniać się do lepszego wykorzystania dostępnych
zasobów. Innymi dokumentami planistycznymi są miejscowe plany
zagospodarowania przestrzennego, które jednak obowiązują jedynie na 2,2%
powierzchni gminy ogółem, Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania
Przestrzennego Gminy Stanisławów18, czy też Program Ochrony Środowiska Dla
Gminy Stanisławów na lata 2013-2016.
Jak wynika z badania, władze gminy nie wykorzystują w pełni wszystkich
dostępnych instrumentów wsparcia przedsiębiorczości. Władze gminy niewiele
środków przeznaczają na promocję gminy oraz wzbudzenie zainteresowania swoim
obszarem wśród potencjalnych inwestorów zewnętrznych. Brakuje także wsparcia
szkoleniowo-doradczego dla mieszkańców chcących rozpocząć działalność
gospodarczą. Biorąc pod uwagę specyfikę prowadzenia działalności na obszarach
wiejskich – niedostateczna informacja i słaba promocja stanowią, obok rozproszenia
rynku i nieumiejętności komunikacji wśród ludzi biznesu, główne bariery w rozwoju
przedsiębiorczości lokalnej.
16
Strona
Strategia Rozwoju Gminy Stanisławów na lata 2000-2015, s. 7-8.
Uchwała nr V14/2015 Rady Gminy Stanisławów z dnia 27 lutego 2015 r.
17 Lokalna Strategia Rozwoju na lata 2009-2015 uchwalona przez Walne Zebranie Członków Lokalnej
Grupy Działania Ziemi Mińskiej, 2008, s. 93.
18 Uchwała Nr XIV/76/2008 Rady Gminy Stanisławów z dnia 17 marca 2008 r.
15
48
Podsumowanie
Małe i średnie przedsiębiorstwa, działające w środowisku lokalnym, zasilając
budżety gminne poprzez opłatę podatków, rozszerzają możliwości władz lokalnych
zakresie finansowania inwestycji służących zarówno lokalnemu, jak i regionalnemu
rozwojowi, który wpływa na zmniejszenie regionalnych dysproporcji w zakresie
społeczno-gospodarczym. Stąd też samorządom lokalnym powinno zależeć na
rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Jest on ściśle uwarunkowany istnieniem w
konkretnym miejscu i w określonym czasie kapitału i osób, które dzięki swojej
wiedzy, umiejętnościom i zdolności do podejmowania ryzyka potrafią ten kapitał
właściwie wykorzystać. Władze gminne powinny dbać o utrzymanie odpowiedniego
klimatu dla tworzenia nowych przedsiębiorstw i rozwoju dotychczasowych. Istotne
jest podejmowanie współpracy samorządu lokalnego z przedsiębiorcami oraz
władzami jednostek terytorialnych wyższego szczebla w zakresie niwelowania barier
rozwoju przedsiębiorczości19 oraz koordynacji prowadzonych działań w kierunku
rozwoju lokalnego i regionalnego. W taką koncepcję współpracy dobrze wpisują się
działania władz gminy mające na celu rozwój istniejącej infrastruktury technicznej.
Należałoby jednak podjąć działania wspierające inicjatywy przedsiębiorcze,
organizując szkolenia i oferując porady z zakresu prowadzenia działalności oraz
zwiększyć nakłady na promocję gospodarczą gminy.
19
A. Delic, M. Alpeza, O. Peterka, Role of entrepreneurship support institutions in development of the
economy of Eastern Croatia – case of Centre For Entrepreneurship Osijek, Economy of Eastern
Croatia yesterday, today, tommorow, vol. 1, 2012, s. 32-42.
Strona
49
Bibliografia
1. Delic A., Alpeza M., Peterka O., Role of entrepreneurship support institutions in development of
the economy of Eastern Croatia – case of Centre For Entrepreneurship Osijek, ,,Economy of
Eastern Croatia yesterday, today, tomorrow”, vol. 1, 2012.
2. Dropek K., Działania samorządu terytorialnego wspierające przedsiębiorczość w gminach
województwa wielkopolskiego, ,,Studia Oeconomica Posnaniensia”, vol. 2, no. 2 (263), 2014.
3. Dziemanowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Wspieranie
Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001.
4. Grodzka D., Instrumenty wspierania działalności przedsiębiorstw przez jednostki samorządu
terytorialnego, (w:) G. Gołębiowski, Z. Szpringer (red.), Wybrane problemy wspierania
przedsiębiorstw w Polsce, ,,Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu”, nr 16, 2008.
5. Kłodziński M., Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast, Instytut
Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2006.
6. Kłodziński M., Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju
wsi po integracji Polski z UE, ,,Wieś i Rolnictwo”, nr 2 (123) 2004.
7. Kochmańska M., Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej,
,,Przedsiębiorczość-Edukacja”, 3, 2007.
8. Korosec, R. L., Berman, E. M., Municipal Support for Social Entrepreneurship. Public
Administration Review, 66, 2006, s. 448–462. doi: 10.1111/j.1540-6210.2006.00601.x
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Krajewski K., Śliwa J., Lokalna przedsiębiorczość w Polsce. Uwarunkowania rozwoju,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice
2004.
Lokalna Strategia Rozwoju na lata 2009-2015 uchwalona przez Walne Zebranie Członków
Lokalnej Grupy Działania Ziemi Mińskiej, 2008.
Okrasiński A., Jak gmina powinna wspierać lokalną przedsiębiorczość, INFOR.PL, 2007,
http://samorzad.infor.pl/sektor/rozwoj_i_promocja/wspolpraca/388965,Jak-gmina-powinnawspierac-lokalna-przedsiebiorczosc.html, dostęp: styczeń 2015.
Pethe A., Karnik A., Infrastructure finance in the time of revenue crunch: exploring new
avenues for urban local bodies, Working Paper no. 10, Vibhooti Shukla Unit in Urban
Economics and Regional Development, University of Mumbai, 2005,
http://archive.mu.ac.in/arts/social_science/eco/vibhuti_paper.html
Pomianek I., Cegiełka M., Dochodowe instrumenty pobudzania przedsiębiorczości na obszarach
wiejskich powiatu mińskiego – przykład gminy Stanisławów, ,,Roczniki Naukowe
Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, tom XVII , zeszyt 4, 2015.
Psyk-Piotrowska E., Przejawy i cechy przedsiębiorczości na obszarach popegeerowskich, ,,Wieś
i Rolnictwo”, nr 4 (113) 2001.
Strategia Rozwoju Gminy Stanisławów na lata 2000-2015, s. 13.
Uchwała nr V14/2015 Rady Gminy Stanisławów z dnia 27 lutego 2015 r.
Uchwała Nr XIV/76/2008 Rady Gminy Stanisławów z dnia 17 marca 2008 r.
Wrzoska W., Strategie marketingowe, PWE, Warszawa 2004.
INVESTMENT EXPENDITURES OF LOCAL GOVERNMENT AS AN INSTRUMENT
SUPPORTING ENTREPRENEURSHIP - EXAMPLE OF STANISŁAWOW COMMUNE
Summary
Local government in Stanisławów commune is taking actions to support local entrepreneurship.
Statements about the need for small and medium-sized enterprises development on the territory have
been noted in the municipal Local Development Strategy. According to the study, the authorities do not
make full use of all available expenditure instruments to support entrepreneurship. The biggest concern
of the authorities include development of technical infrastructure. In the last decade, large investments
were made within expansion of water and sewage networks. Actions related to technical development
are conducted on the basis of the planning documents such as the Local Development Strategy or the
Study on Conditions and Directions of Spatial Development. However, only a small part of the territory
has a valid local spatial development plans. Small funds are allocated for promotion of the commune.
There is also missing training and counselling support to potential entrepreneurs.
Strona
Streszczenie
Samorząd gminy Stanisławów podejmuje działania mające na celu wsparcie lokalnej
przedsiębiorczości. Deklaracje o potrzebie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na terytorium
gminy zostały odnotowane w Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Stanisławów. Jak wynika z badania,
władze gminy nie wykorzystują w pełni wszystkich dostępnych instrumentów wsparcia
przedsiębiorczości, o charakterze wydatkowym. Największą troską władze gminy obejmują rozwój
50
Key words: local development, entrepreneurship, investment, infrastructure, agriculture, transport,
communication, environmental protection, municipal economy
infrastruktury technicznej. W ostatniej dekadzie duże inwestycje zostały poczynione w ramach
rozbudowy sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Prace związane z rozwojem technicznym są
prowadzone w oparciu o dokumenty planistyczne takie jak Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy czy
Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego. Niewielka część terytorium
gminy posiada jednak obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Na promocję
gminy są przeznaczane niewielkie środki. Brak także wsparcia szkoleniowo-doradczego dla
potencjalnych przedsiębiorców.
Strona
51
Słowa kluczowe: rozwój lokalny, przedsiębiorczość, inwestycje, infrastruktura, rolnictwo, transport,
komunikacja, ochrona środowiska, gospodarka komunalna
ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 52-63
dr Beata Będzik
dr Agnieszka Brelik
West Pomeranian University of Technology
SOFT FACTORS OF LOCAL DEVELOPMENT
1
Apart from land, but only to some extent as in many branches of businesses it is essential not only as a
production factor, but also a place where the enterprise is located, and this may result in the possibility
of shifting the location.
Strona
52
Introduction
Local development has been of interest for not only researchers, politicians or
those directly involved in the process, namely, decision-makers, companies or local
communities. It stems from the specificity of the phenomenon whose level is
determined by many factors, but at the same time it determines many other factors,
acting like a feedback. The level of the local development has an impact on all spheres
of life, both social and economic, which can explain the prevalence of analyses of this
phenomenon. Society evolution leads to the development of factors generating their
growth, therefore, analysing socio-economic development must be of permanent
nature. The continuity of research allows to discern modifications, which, provided
that have been captured quickly enough, give an opportunity of a more efficient
reaction.
The diversity of modern societies cannot be explained in terms of availability
of three, key so far, determinants of economic growth. More and more attention has
been devoted to, so called, soft factors, which have become the determinants of
economical potential. Broadening globalisation together with integration have
diminished the role of work, the value of property and capital as easily available and
mobile categories.1 This characteristic ‘saturation’ with determinants results in the
fact that nowadays socio-economic development is forced to seek other categories
generating constant development. The research indicates that, so called, soft factors
have repossessed this role. Social capital, which has always been used, but only
recently has been defined, serves a crucial role among them.
The definition of local development and social capital
Social capital is a multi-layered concept and that is why it is impossible to
provide one universal characterisation of this idea. Various researchers formulate
different definitions stressing aspects crucial from research specifications. The most
commonly cited descriptions are those by P. Bourdieu, J. Colman and R. Putnam.
According to Bourdieu, social capital is ‘a collection of real and potential resources
related to the possession of permanent network of more or less institutionalised
connections based on mutual relation and recognition, or in other words, a
membership in a group, which provides all its members with support in the form of
collective capital and credibility, and as a result provides access to credit in its
broadest meaning.2 As to Coleman’s3 concept of social capital, it is perceived though
the prism of social subjects, which have two common elements; they are a part of
social structure and expedite common actions of both single entities and the whole
institutions within the structure. R. D. Putnam equates social capital with such features
of society organization as trust, standards and connections, which may increase the
functionality of society allowing coordinated actions.4
In view of a wide range of factors shaping the local development, it cannot be
unambiguously defined. Selected descriptions have been presented in the table below
(Table 1). However, the common ground is equating local development with the
process of positive changes on social and economic grounds, desired and modified
both consciously and deliberately.
Strona
Bourdieu, The Forms of Capital, “Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education”
[Ed.] J.G. Richardson, Greenwood Press, New York, 1986, pp. 248.
3 J. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, “American Journal of Sociology”, 1998,
pp. 94, 98.
4
R.D Putnam, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Społeczny Instytut
Wydawniczy ZNAK, Kraków 1995, s. 257-259.
2 P.
53
Table 1. List of selected definitions of local development by authors
Tabela 1. Zestawienie definicji rozwoju lokalnego według autorów
Author/Autor
Definition/Definicja
long-term process of socio-economic growth, directed and modified by
communities or county authorities, using local development factors for
realisation of businesses
J. Parysek
performing actions for economic and social development of a particular
territorial organization (city, community) using its resources, including
community members’ needs and their participation in actions taken
T. Domański
W. Kłosowski, J. Warda
A.Myna
E.J Blakely
I. Pietrzak
5
J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej. Wyd. Nauk. UAM, Poznan, 2001, s. 46.
A. Adamowicz, Shaping Local Development, (In:) Local Development Strategies. Institutional Aspects.
[Ed.] M. Adamowicz, Warszawa, SGGW, p. 11.
7
E.J. Blakely, Planning Local Economic Development: Theory and Practice. 3th Edition. Sage
Publications, 2002, XVI.
6
54
S.L Bagdziński
Strona
A. Adamowicz
creating new workplaces for each local territorial system, and on the
other hand, thoroughly improving living conditions in a local
community; enhancing organization, structure and functioning of local,
territorial social system, mainly through using its resources of
development5
The results of local business entities using available to them inner and
outer resources for production processes of goods and services which
are connected with exchange and consumption processes The course
of these basic economic processes is shaped by the general socioeconomic system, socio-economic policy on both central and regional
levels as well as policy conducted by local authorities6
The process of creating goods through the mobilisation of human,
physical, natural and capital resources for producing commodity and
services market, and its main goals are booting the economic growth,
maintaining economic activity and providing workplaces
The process of constant growth of local communities’ quality of life,
based on mutually balanced social, economic and ecological factors
The process of changes in local structures resulting in increasing
chances of individual development
Consciously created processes by local authorities, businesses,
ecological lobby groups, social communities and residents, aiming at
creative, effective and rational usage of local resources, both intangible
and material
Process in which local authorities and/or neighbour schemes get
involved to stimulate or at least to uphold businesses and/or workplaces.
Its major aim is to create workplaces in the field which would be
beneficial to the local community. Local natural resources as well as
human and institutional ones play a crucial role in the process of local
development.7
Actions taken by local actors (local authorities, business entities,
associations etc.) based on afterthought concerning valorisation of local
resources together with territorial specification
Harmonized and systematic actions taken in local communities,
including interested people, whose results address the social needs of
local community and contribute to the overall progress
Harmonized and systematic actions by local people, authorities and
other entities operating within a community, intending to create new and
R. Brol
well as improve existing facilities, creating beneficial conditions for
local economy and ensuring spatial and ecological order
desired, positive transformations of qualitative, quantitative and
structural properties of a certain system which is a separate socioA. Sztando
territorial entity characterised with economic, spatial and cultural
features, addressing its own needs and hierarchy of values
The whole of the qualitative transformations referring to a particular
area with regard to living standards and conditions of business entities
in the area. The process of positive changes, quantitative growth and
L. Wojtasiewicz
qualitative progress. Process of such changes in a particular system,
whose sources are the specific needs, preferences and hierarchy of
values
Process of positive changes characterised by quantitative and qualitative
living standards of local communities as well as business entities’
M. Ziółkowski, M.
functioning having regard to needs, priorities and preferences as well as
Goleń
widely acknowledged sets of values of residents and business entities
Source: J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, UAM, Poznań 2001, p. 47 oraz Rola samorządu
terytorialnego w rozwoju lokalnym, w: Rozwój lokalny: zagospodarowanie przestrzenne i nisze
atrakcyjności gospodarczej. PWN, Warszawa 1995, p.37.; Myna, Rozwój lokalny, regionalne strategie
rozwoju, regionalizm. Samorząd Terytorialny Municypium 1998, no. 11; E.J. Blakely: Planning Local
Economic Development. Theory and Practice. SAGE Library of Social Research, London 1989; R.
Rezsohazy: Le développement des communautés. CIACO Editeur, Louvain-la-Neuve, 1998, za A.
Sztando: Oddziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny w świetle ewolucji modeli
ustrojowych gmin. Samorząd Terytorialny Municypium 1998, no. 11, p. 12-29; R. Brol: Rozwój
lokalny: nowa logika rozwoju gospodarczego. W: Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce. AE,
Wrocław 1998, 785, p. 11. L. Wojtasiewicz, Czynniki i bariery rozwoju lokalnego aktualnej polityce
gospodarczej Polski, W: M. Obrębalski (red), Gospodarka lokalna w teorii i praktyce. Prace Naukowe
AE we Wrocławiu, Wrocław 1996, Nr 734, p. 14-15; Bagdziński S. L., Lokalna polityka gospodarcza
(w okresie transformacji systemowej), Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1994, p. 14.
R. Rezsohazy
Strona
55
Toczyski and Lendzion see local development as a set of certain elements,
presented in fig. 1, which are its stimulants.
Local
Leader/Lide
r lokalny
Idea of
common
good/Idea
dobra
wspólnego
Local
elites/Lokalne
elity działania
Local
development/
Rozwój lokalny
Cooperation/
Zdolności
współpracy
Local
Community/
Społeczność
lokalna
Local
Institution
s/Instytucj
e lokalne
Business
Community/
Społeczność
przedsiębiorców
8
I. Majewska-Opiełka, Umysł lidera. Wydawnictwo Medium, Warszawa 2008.
Strona
Local Leader
Local Leader is the initiator of changes on a local scale, so that the effects of
its work are more visible than political leaders. I. Majewska-Opiełka8 lists the
following leader features:
- self-confidence, based on their strengths and possibilities of using them;
- full responsibility for their own lives resulting from their decisions;
- responsibility and consistency of words with deeds;
- positive thinking;
- identification with the local community and ability to cooperate;
- ability and willingness to constant self-development;
56
Figure 1. Components and social forces in local development
Rysunek 1. Komponenty i siły społeczne rozwoju lokalnego
Source: W. Toczyski, J. Lendzion, Lekcja z upadku Programu Inicjatyw Lokalnych w gminie Wicko
(In:) Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2007, p.253.
Źródło: W. Toczyski, J. Lendzion, Lekcja z upadku Programu Inicjatyw Lokalnych w gminie Wicko
[w]: Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2007, s.253.
- creativity and ability to persuasion;
- intuition deciding about charisma.
A Leader is a person who has authority in a local community, a person who
is trustworthy and is able to encourage other members of community to cooperation.
Therefore, it is a person, who, without social capital, would be unable to participate
in local life successfully.
J. Nocoń, Elity polityczne, Studium interpretacji funkcjonalnej, Toruń 2004, s. 22-41.
G. Gorzelak, Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu
Inicjatyw Lokalnych), ,,Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 3(3)/2000, s. 117-118.
9
10
Strona
57
Local elite
Classic theories of elites by V. Pareto, G. Mosca, Ch. Mills recognise elites
as inseparable elements of all collectives, regardless of their development level.9 Local
elites similarly to leaders may successfully participate in reaching local goals. They
are defined as a team of people standing out in a society or leading bodies
distinguishing in a society in which they were chosen. Local elites may also constitute
of people with legal powers whose decisions affect the community. J. Sztumski
defines elites as minorities formed by people filling leading positions at different
levels of social life, chosen from the society by means of specific customary or legal
principles. R. Dahrendorf describes elites as a group of people dealing with central
positions in institutionalised political, economic, educational, legal, religious and
military structures (which are the most critical for the structure).
Gorzelak10 conditions the developmental success or the effectiveness of help
to proper preparation of local community seen in having active elites. He thinks that
(…) moving even extensive resources to local systems, where there is no proper
initiative to take over or manage them rationally, it leads to a wastage of public
funds…’, and even the help itself is incapable of ‘imprinting development process,
because some local communities and their elites are ‘immune’ to financial aid or
competent advice. Therefore, it is clear that a huge role is assigned to elites as initiators
of development programmes, indicating that supporting elites in their actions and
improving communication with the rest of society rather than ‘longing for a wide
social mobilisation’. The effectiveness of local elites is also conditioned by a high
level of social capital, because these are bodies based on cooperation, which cannot
exist without mutual trust. They need to participate in life of local community and
associate with its goals.
Local Institutions
Local institutions are serious components of local development as they are a
focal point of life of residents in a particular community. Standards of living of local
residents depend on their quality, diversity and number. This component is the
element which stabilizes development processes. As Gorzelak11 writes, only few local
connections are able to uphold local development merged from institutional facilities
on the basis of endogenous resources (e.g. also note that favourable position or high
tourist attractions). In other cases, these are the institutions which allow to proceed
the enterprises initiated by local authorities even after the change of a team or a leader.
‘Local development requires strengthening local institutions and organizations
participating in performing their functions within the local area, to develop
cooperation among them creating synergies and thus increase responsibility for this
process by extending their participation.’12
Strona
G. Gorzelak, Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu
Inicjatyw Lokalnych), ,,Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 3(3)/2000, s. 117-118.
12 H. Podedworna, Aktywizacja, partycypacja, współpraca: blaski i cienie, ,,Acta Universitatis
Lodziensis, Sociologica”, 44, 2013, s. 13.
13
Rola przedsiębiorców w społeczności lokalnej. Studium przypadku Tomaszowa Lubelskiego. Praca
zbiorowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2012, s. 3.
11
58
Business Community
Socio-economic processes in the last few decades have changed the
perception of businesses, their actions, effects and meaning in their operational area.
Public sphere has become a meeting place for different groups, also businesses, which
allows to create a certain social order and set goals for economic development. New
concepts of managing public sphere transform the role of country from governing to
coordinating the social processes together with the active participation of social
groups. In this attitude, the participation of performers in decision-making processes
in public administration is the key role. Thanks to broader participation of citizens and
other performers, the needs are to be recognised more efficiently, the solutions are to
be more correct, and the greatest (sic!) advantage is an aware society trusting
authorities.13 Citizens' needs are reflected in works of non-governmental organizations
but nowadays business entities take part actively in shaping new reality. ‘They are
not only providers of services and goods, thanks to which public sector is managed
effectively, but their actions influence the society and economic prosperity.’ Within
the models of managing public sector referring to New Governance, organs
representing administration, non-governmental organizations, citizens groups and
entrepreneurs create networks in which they negotiate socio-economic order. An
important emphasis is put on the locality of these networks. Locally developed
solutions are to be the most efficient with respect to favourable social conditions, i.e.
social capital, defined by bottom-up connections of performers, which developed
owing to the community of existing resources and neighbourly closeness. 14
Rola przedsiębiorców w społeczności lokalnej. Studium przypadku Tomaszowa Lubelskiego. Praca
zbiorowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2012, s. 3.
15
A. Noworól, Bariery rozwoju lokalnego w Polsce, Zeszyty Naukowe 1/2008, WSAP w Szczecinie,
Szczecin 2008, s. 28.
14
Strona
The ability of co-operation
"The low level of cooperative ability is one of the main barriers to
development at the local level. Occurring in Poland, unfortunately, corruption and
allergic reactions to the formation of the atmosphere of suspicion, reflects negatively
on potential cooperation between public authorities and entrepreneurs.”15
Collaboration is an important part of stimulating the development due to the
possibility of achieving the projected outcomes at lower cost, thanks to the experience
of cooperating or their knowledge on the use of appropriate solutions. "The
development of relations of cooperation allows for better use of resources, which are
59
Local community
How significant is the role of community in stimulating local development
evidenced by the fact that take account of their activity in the Regional Operational
Programmes for the period 2014-2020, in which local communities have access to a
new instrument, ie. Driven by Local Development Community (RLKS). Local
Development Led by Community gives the possibility of carrying out activities
affecting the increase in quality of life by:
• creation of local employment initiatives and support for labor mobility;
• facilitating access to affordable, sustainable and high quality services,
including health care and social services;
• supporting social entrepreneurship and vocational integration in social
enterprises and the social economy;
• to support the revitalization of the physical, economic and social poor
communities in urban and rural areas.
This activity and the involvement of the residents is the best stimulus for
growth, because it is they who, acting in an immanent part of the environment, the
most familiar ills, barriers, but also the potential of the local economy. Dealing with
issues that directly affect local actors triggers greater commitment, which translates
into results.
in the possession of partners representing different sectors - public, private and nongovernmental, and generate synergies in the form of joint benefits or gains on the
entire local community."16 As Klitgaard and Treverton, said "we are entering an era
of" hybrid governance ", where the boundaries between the public, non profit and
private sectors are rapidly eroded."17
The idea of the common good
Civil society is formed by members who "(...) are indeed divergent interests,
but they also have a system based on common fundamental values, a sense of common
interest”18
„The common good is not just resources. This resources plus community plus
a set of standards and rules used to manage them. (...) The common good is, in fact,
quite different value, intended to create indivisible, socially integrated, shared wealth.
Properly managed commons (...) are highly productive - so much that they can not be
privatized, or monetize. 19
Conclusion
It's hard to describe each component separately due to the fact that they are
not alone in isolation, but intersect with one another by strengthening the impact of
each of them. However, their material and the building blocks to a lesser or greater
extent is social capital.
In World Bank publications the aim of local economic development is to build
potential in local economic area in order to improve its economic future and standards
of living. This is the process in which the rhyme partners, business and public sector
work together for a better inside conditional execution in economic growth and job
creation.20
H. Podedworna, Aktywizacja, partycypacja, współpraca: blaski i cienie, ,,Acta Universitatis
Lodziensis, Sociologica”, 44, 2013, s. 18.
17 R. Klitgaard i G.F. Treverton, Assessing Partnerships: New Forms of Collaboration. (In:)
Collaboration. Using Networks and Partnerships, Edited by J.M. Kamensky, Th.J. Burlin, IBM Center
for The Business of Government, Rowman & Littlefield Publishers, p. 22.
18 A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1992, s. 69.
19 The Commons as a New/Old Paradigm for Governance, Economics and Policy. Remarks by David
Bollier, Commons Strategies Group for the American Academy in Berlin on December 4, 2012.
20http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTURBANDEVELOPMENT/EXTLED
/0,,contentMDK:20185186~menuPK:399161~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:341139,00.ht
ml
Strona
60
16
The change of rhetoric in development policy is larger than in the EU, in
which local community and strong territorial legal authorities constitute a basis of
democracy and civil society. In Poland these pillars are built almost from scratch
because the driving force in development policy was the ‘centre’, which planned,
financed and imposed their own agendas that were later accomplished by society. The
philosophy of development moved to the bottom-up formulation of directions
development through greater engagement of local performers.
Paradoxically globalisation also increased the role of locality. It proved that
globalisation processes are inseparably connected with locality following the principle
‘think globally, act locally’. As indicates Siemiński, locality is associated with
everything which is unique, specific, individual in opposition to universality, which
is meant as something general and repetitive. Therefore, in closed communities, all
things universal can be relatively inaccessible, so they seem to be more valuable than
local produce. In turn, in open communities everything which is universal becomes
ubiquitous, so that the specificity of local community becomes something unique and
unusual raising the importance of local value because of its uniqueness. In view of the
above, pervasive globalisation can unlock potential which lies in local communities
in the broad sense of soft factors and become a stimulus in the local development.
However, the effective use of endogenous resource, is a sufficiently high level of
social capital without which no local community is able to operate effectively.
Strona
1. Adamowicz A., Kształtowanie rozwoju lokalnego. Strategie rozwoju lokalnego. Aspekty
instytucjonalne. [Ed.] Adamowicz M., SGGW, Warszawa, 2003.
2. Bagdziński S. L., Lokalna polityka gospodarcza (w okresie transformacji systemowej), Uniwersytet
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, 1994.
3. Blakely E.J., Planning Local Economic Development: Theory and Practice. 3th Edition. Sage
Publications, XVI, 2002.
4. Blakely E.J., Planning Local Economic Development. Theory and Practice. SAGE Library of Social
Research, London, 1989.
5. Bourdieu P., The Forms of Capital, “Handbook of Theory and Research for the Sociology of
Education”, [Ed.] Richardson J.G., Greenwood Press, New York, 1986.
6. Brol R., Rozwój lokalny: nowa logika rozwoju gospodarczego. (In:) Gospodarka lokalna w teorii i w
praktyce. AE, Wrocław, 1998, 785.
7. Coleman J., Social Capital in the Creation of Human Capital, “American Journal of Sociology”,
1998.
8. Gorzelak G., Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu
Inicjatyw Lokalnych), ,,Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 3(3)/2000.
9. Klitgaard R., Treverton G.F., Assessing Partnerships: New Forms of Collaboration. In:
Collaboration. Using Networks and Partnerships, Edited by J.M. Kamensky, Th.J. Burlin, IBM
Center for The Business of Government, Rowman & Littlefield Publishers.
61
Bibliography:
10. Majewska-Opiełka I., Umysł lidera. Wydawnictwo Medium, Warszawa, 2008.
11. Myna A., Rozwój lokalny, regionalne strategie rozwoju, regionalizm. Samorząd Terytorialny
Municypium, 1998, nr 11;
12. Nocoń J., Elity polityczne, studium interpretacji funkcjonalnej, Toruń, 2004.
13. Noworól A., Bariery rozwoju lokalnego w Polsce, ,,Zeszyty Naukowe”, 1/2008, WSAP w
Szczecinie, Szczecin, 2008.
14. Parysek J., Podstawy gospodarki lokalnej, UAM, Poznań, 2001.
15. Parysek J., Rola samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym, (In:) Rozwój lokalny:
zagospodarowanie przestrzenne i nisze atrakcyjności gospodarczej. PWN, Warszawa, 1995.
16. Podedworna H., Aktywizacja, partycypacja, współpraca: blaski i cienie, ,,Acta Universitatis
Lodziensis, Sociologica”, 44, 2013.
17. Putnam R.D., Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech,
Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków, 1995.
18. Redelbach A., Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii państwa i prawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 1992.
19. Rola przedsiębiorców w społeczności lokalnej. Studium przypadku Tomaszowa Lubelskiego. Praca
zbiorowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 2012.
20. Sztando A. Oddziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny w świetle ewolucji modeli
ustrojowych gmin, ,,Samorząd Terytorialny Municypium” 1998, nr 11.
21. The Commons as a New/Old Paradigm for Governance, Economics and Policy. Remarks by D.
Bollier, Commons Strategies Group for the American Academy in Berlin on December 4, 2012.
22. Toczyski W., Lendzion J., Lekcja z upadku Programu Inicjatyw Lokalnych w gminie Wicko (In:)
Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2007.
23. Wojtasiewicz, Czynniki i bariery rozwoju lokalnego aktualnej polityce gospodarczej Polski, (In:)
[Ed.] Obrębalski M., Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, ,,Prace Naukowe AE we Wrocławiu”,
Wrocław, 1996, Nr 734.
Strona
Streszczenie
Poziom rozwoju lokalnego oddziałuje na wszystkie sfery życia zarówno społecznego jak i
gospodarczego, stanowi więc przedmiot zainteresowania badaczy, polityków a także bezpośrednio
zaangażowanych w ten proces, tj. decydentów, przedsiębiorców czy lokalnych społeczności. Jego
poziom uwarunkowany jest wieloma czynnikami, ale jednocześnie sam determinuje wiele kolejnych,
wywołując efekt sprzężenia zwrotnego. Wobec zróżnicowania rozwoju współczesnych społeczeństw,
którego nie da się wyjaśnić różnicą w dostępie do trzech, do tej pory kluczowych, determinant wzrostu
gospodarczego, coraz większą uwagę zaczęto poświęcać tzw. czynnikom miękkim, które stały się
wyznacznikami potencjału rozwojowego gospodarek. Daleko posunięta globalizacja oraz integracja
obniżyła rangę pracy, ziemi czy kapitału jako kategorii relatywnie łatwo dostępnych i/lub mobilnych.
Swoiste „nasycenie” tymi determinantami sprawia, że obecnie rozwój społeczno-gospodarczy wymaga
czegoś więcej, innych kategorii generujących ciągły rozwój. Badania wskazują, że rolę tę przejęły tzw.
czynniki miękkie. Celem artykułu jest zaprezentowanie różnorodności w definiowaniu rozwoju
lokalnego, a także przybliżenie tzw. miękkich czynników tego rozwoju.
Słowa kluczowe: rozwój lokalny, kapitał społeczny, determinanty rozwoju społeczno-gospodarczego,
czynniki miękkie, współpraca.
62
MIĘKKIE CYNNIKI ROZWOJU LOKALNEGO
Strona
63
Summary
The level of local development affects all spheres of life, both social and economic, is therefore
of interest to researchers, policy makers as well as directly involved in this process, ie. policy makers,
business and local communities. Its level is determined by many factors, but at the same time he
determines a lot further, causing a feedback effect. Given the diversity of development of modern
societies, which can not be explained by differences in access to three, until now key determinants of
economic growth, more and more attention began to devote so. soft factors, which have become
determinants of the development potential of economies. Far-reaching globalization and integration
reduced the rank of work, land and capital as a category of relatively easily accessible and / or mobile. A
kind of "saturation" of these determinants makes it out socio-economic development requires something
more, other categories of generating continuous development. Research suggests that this role was taken
over so-called. Soft factors. The purpose of this article is to present the diversity in defining local
development, as well as the so-called approximation. soft factors of this development.
Keywords: local development, social capital determinants of socio-economic development, the soft
factors, cooperation.
DZIAŁ II
POLSKA WIEDZY
I INNOWACYJNOŚCI
Strona
KNOWLEDGE AND
INNOVATION IN POLAND
64
CHAPTER II
Dr hab. Marian Mroziewski
Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach
PREHISTORYCZNY DOROBEK MYŚLI O ZARZĄDZANIU
POTENCJAŁEM SPOŁECZNYM
Wstęp
Przedmiotem badań nauk społecznych, do których zaliczane są: socjologia,
psychologia, etnografia, antropologia społeczna, prawo, politologia, ekonomia i nauki
o zarządzaniu zajmują się badaniem społeczeństw, zjawisk i procesów społecznych
oraz wytworami świadomej i celowej działalności człowieka. Zdaniem A.
Leszczyńskiej1 za podstawowy przedmiot badań nauk o zarządzaniu należy uznawać
człowieka, jego działalność organizatorską i produkty tej działalności, ponieważ
człowiek tworzy organizacje, przekształca je oraz wszystko, co w nich jest i co je
otacza. W naukach społeczno-ekonomicznych za podstawowe problemy badawcze
przyjmuje się także2: tworzenie się norm etycznych i ich transfer oraz wpływ
doświadczeń emocjonalnych na zachowania społeczne. Wskazany zakres badań
pozostaje w ścisłej korespondencji z przeświadczeniem przedstawicieli ekonomii
moralnej3, że każde ludzkie działanie pozostaje zakorzenione w szerszym kontekście
społecznym i instytucjonalnym, tzn. nieekonomicznym, a do modelowania działań
gospodarczych potrzebne jest zrozumienie, w jaki sposób powstają orientujące je
motywy ekonomiczne i normatywne.
W korespondencji do wyżej przedstawionych założeń badawczych podjęto
badania w podejściu retrospektywnym w obszarze myśli o zarządzaniu potencjałem
społecznym4. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie proponowanych
A. Leszczyńska, Ponownie kilka słów o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, 2006, nr 7-8,
s. 21.
2
J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i
zarządzania, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej ,,Bernardinum”, Gdynia 2000, s. 16.
3
A. Giza-Poleszczuk, Gospodarka i uczucia moralne, [w:] Kultura i gospodarka, Red. J.
Kochanowicz, M. Marody, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 273-274.
4
Potencjał społeczny w literaturze przedmiotu jest najczęściej utożsamiany z zasobami
ludzkimi bądź kadrami danej organizacji, np. Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A.K.
Koźmiński, W. Piotrowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 401.
Strona
65
1
założeń wyodrębnionej myśli o zarządzaniu potencjałem społecznym oraz naturalnie
kształtującego się dorobku ludzkości w zakresie praktyki zarządzania, w tym
zarzadzania potencjałem społecznym w prehistorycznym okresie rozwoju życia
społecznego (ok. 3000 lat p.n.e. do 7 wieku p.n.e.), tzn. w okresie kształtowania się
pierwszych miast i państw oraz pisma.
Strona
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2002, s. 68-69.
6
Ricky W. Griffin przejawów stosowania procesów zarządzania w gospodarowaniu doszukuje
się już od trzech tysiącleci przed nasza erą; na podstawie: Tamże, s. 70-71.
5
66
Założenia i kategorie myśli o zarządzaniu potencjałem społecznym
W perspektywie wyodrębniania paradygmatów nauk o zarządzaniu za ważne
należy uznawać dostrzeganie przez nie: interdyscyplinarności, subiektywizmu,
kulturowości, nieliniowości i silnie ograniczonej funkcjonalności czynników,
konieczności analizowania poziomu rozwoju ludzkich umiejętności technicznych,
społecznych oraz cech przedsiębiorczości indywidualnej, zespołowej i
organizacyjnej. Wymienione założenia znajdują potwierdzenie w wynikach badań R.
Griffina, który stwierdza, że myśl w dziedzinie zarządzania kształtowała się przez całe
wieki pod wpływem trzech głównych zespołów sił takich, jak5: 1. Siły społeczne, tzn.
normy i wartości, którymi odznacza się dana kultura. Idee wolności, sprawiedliwości
i inne czynniki społeczne odegrały ważną rolę w kształtowaniu teorii zarządzania w
takich dziedzinach, jak motywacja, przywództwo i zarządzanie zasobami ludzkimi. 2.
Siły ekonomiczne, tzn. siły związane z systemami gospodarczymi i ogólnymi
warunkami oraz tendencjami w gospodarce. Typ systemu gospodarczego, dominacja
określonej formy własności, dostępność zasobów, potrzeby konsumentów, tendencje
ogólnogospodarcze, charakter konkurencji i inne czynniki ekonomiczne wywarły
wpływ na teorie zarządzania i praktyki zarządzania6 (analiza środowiska, planowanie
strategiczne, projektowanie organizacji). 3. Siły polityczne, dotyczące instytucji
sprawujących władzę polityczną, a także ogólnej polityki i postawy rządów wobec
działalności gospodarczej. Ogólna polityka rządu wobec regulacji działalności
gospodarczej oraz wyroki sądowe odgrywały i spełniają ważną rolę w dobieraniu
sposobów zarządzania organizacjami, w tym sposobów regulowania spraw
pracowniczych.
W ocenie W. Kowalczewskiego na kształtowanie się nauk o zarządzaniu oraz
zasad zarządzania współczesnym przedsiębiorstwem w Europie wywierają
szczególny wpływ takie czynniki jak7: wzrost aspiracji i oczekiwań społeczeństwa;
wzrost nasilenia konkurencji i współpracy miedzy konkurentami w wyniku
globalizacji działań gospodarczych; szybki rozwój elektroniki i telekomunikacji, co
umożliwia szybką transmisję dużych ilości informacji; przewijanie się założeń
filozofii Platona i Arystotelesa oraz odchodzenie od tradycji euklidesowokartezjańskiej (aksjomatyczno-dedukcyjnej) w kierunku kontynuacji tradycji
babilońskiej, dążącej do wyjaśniania badanych zjawisk zgodnie z przyrodą i
rozumem, podkreślającej znaczenie sprawiedliwości i innych norm moralnych,
stosującej holizm czyli myślenie ujmujące całość badanego zagadnienia oraz metody
empiryczne i wnioskowanie indukcyjne oparte na doświadczeniu. W naukach o
zarządzaniu wzrasta zainteresowanie problemami etycznymi, ekologicznymi,
metodami holistycznymi w rozwiązywaniu problemów wraz z dostrzeganiem
walorów platońskiej interpretacji procesów poznawczych, roli człowieka w świecie i
wartości w jego życiu8.
Wskazane wyżej trendy uprawiania nauk o zarządzaniu ukazują pewną ich
historyczną ciągłość, która szczególnie przejawia się w myśli o zarządzaniu
potencjałem społecznym. Zauważa ten fakt A. Leszczyńska twierdząc9: 1) że błędem
jest uznawanie nauk o zarządzaniu za młode nauki, których początek wiąże się z
pracami klasyków naukowej organizacji pracy i zarządzania; 2) że działania
organizatorskie człowieka są prowadzone od zarania dziejów ludzkości, a ich opisy
sprzed naszej ery należy przyjmować jako naukowe, sporządzone na miarę rozwoju
umiejętności organizowania i zarządzania tamtych społeczeństw. Zatem
retrospektywna i prospektywna analiza działalności organizatorskiej człowieka
wymaga podejścia holistycznego, które wyraźnie odzwierciedla kategoria potencjał
społeczny. Przez sam termin potencjał (łac. potentia = możność, siła) rozumiemy
najczęściej zdolność, możność do działania i osiągnięcia zakładanych celów, jak
również sprawność i określone możliwości analizowanego podmiotu10. Zestawiony z
W. Kowalczewski, Wybrane aspekty metodologii nauk o zarządzaniu, [w:] Współczesne
paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difin, Warszawa 2008, s. 16, 2125.
8
W ocenie Platona świat rzeczywisty stanowi niedoskonałe odzwierciedlenie realnie
istniejących idei. Wyzwaniem dla człowieka jest stałe usprawnianie jakości i dążenie do
doskonałości m. in. poprzez wykorzystywanie matematyki, różnych idei oraz nauczanie ludzi
dostrzegania związków między swymi własnymi działaniami a ogólnym życiem społecznym
i wielkimi ideami, które wyznają; na podstawie: W. Kowalczewski, op. cit., s. 21-22.
9
A. Leszczyńska, op. cit., s. 22.
10
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, ,,Wiedza Powszechna”,
Warszawa 1994, s. 405.
Strona
67
7
wyrazem ,,społeczny” oznacza potencjał odnoszący się do społeczeństwa,
powstający, tworzący się w społeczeństwie oraz realizowany w społeczeństwie, przez
społeczeństwo, związany z tym społeczeństwem11. Może być odnoszony do
społeczności, czyli do ludzi określonego środowiska, wyodrębnionego pod względem
geograficznym, administracyjnym lub umownym (ze względu na fakt posiadania
przez mieszkańców określonego terenu wspólnych cech, zainteresowań czy też
celów). Przyjmuje się, że potencjał społeczności powstaje w wyniku interakcji
pomiędzy trzema zmiennymi12: kapitałem ludzkim, kapitałem społecznym oraz
zasobami organizacji, które istnieją w danej społeczności i które mogą być
wykorzystane do rozwiązywania wspólnych problemów, a także do poprawy lub
utrzymania dobrobytu danej społeczności. Może być on realizowany przez formalne
procesy społeczne lub w ramach zorganizowanych działań jednostek, organizacji i
sieci społecznych, które istnieją wśród nich i między nimi oraz w większych
systemach wewnątrz których mieści się dana społeczność. Jak zauważają R. Chaskin,
P. Brown, S. Venkatesh i A. Vidal, definicje potencjału społeczności obejmują13:
zasoby, w tym umiejętności ludzi: sieci relacji zarówno w sensie emocjonalnym, jak
i instrumentalnym; przywództwo; wsparcie dla procesów sprzyjających
zaangażowaniu się członków społeczności we wspólne działania i rozwiązywanie
problemów. W ocenie wskazywanych badaczy całkowity potencjał społeczności jest
funkcją określonych cech, które tworzą podstawę do jego wykorzystywania 14:
poczucie tożsamości ze społecznością lokalną; angażowanie się
członków
społeczności we wspólne sprawy; umiejętność rozwiązywania problemów; dostęp do
zasobów ekonomicznych, politycznych i materialnych.
Uwzględniając wymienione założenia dotyczące kategorii potencjał
społeczny, która jest komplementarna danej społeczności/społeczeństwu należy
przyjąć, że do jej analizy adekwatne jest podejście holistyczne, uwzględniające splot
różnorodnych determinantów i walorów związanych z członkami danej społeczności,
jej wewnętrznych i zewnętrznych relacji oraz struktury ideowej określanej jako
system aksjonormatywny. Ta ostatnia kategoria wyodrębniona przez F.
Znanieckiego15 obejmuje powiązany zespół reguł, norm i wartości dotyczących
wszelkich przejawów życia społecznego, charakterystycznych dla danej kultury.
Potencjał społeczności lokalnej – podstawowe informacje, Podlaska Sieć Partnerów na rzecz
Ekonomii Społecznej, Białystok 2010, s. 2.
12
Tamże, s. 3.
13
Tamże.
14
Tamże.
15
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2004, s. 258, 287.
Strona
68
11
Strona
Tabela 1. Determinanty i komponenty potencjału społecznego
Table 1. Determinants and components of social capital
Lp.
Typ składnika/czynnika
Opis składnika/czynnika
Kind of ingredient/ factor
Description of ingredient/ factor
1.
Potencjał demograficzny
możliwości i siła wynikająca ze stanu ludności
Demographic potential
(liczebności) analizowanej społeczności, jej
struktury oraz dynamiki;
2.
Potencjał intelektualny
zdolności do tworzenia i wykorzystywania
Intelectual potential
aktywów intelektualnych na rzecz osiągania
zakładanych korzyści;
3.
Potencjał pracy
możność do wykorzystywania zasobów usług
Labor potential
pracy w celu zaspokajania społecznych potrzeb;
4.
Potencjał intencyjności
możność, stopień skłonności i zdolności do
do wspólnego działania
wspólnego rozwiazywania problemów oraz do
The
potential
of
intentionality udostępniania zasobów;
for joint action
5.
Potencjał relacji
możność, zdolności do tworzenia społecznie
międzyludzkich/międzyorganizacyjnych aprobowanych relacji, które wzmacniają
The
potential
relationship integralność społeczności;
interpersonal / inter-organizational
6.
Potencjał transgresyjności
możność i zdolności do tworzenia innowacji i
The potential of transgression
twórczego działania w relacji do innych
społeczności i wymagań sytuacji;
69
Potencjał społeczny jako kategoria nauk o zarządzaniu jest postrzegana z perspektywy
operacyjnej jako zdolność społeczności do zaspokajania swoich bieżących potrzeb
oraz z perspektywy jej przyszłości uwzględniającej zdolności do utrzymywania i
wzrostu dobrobytu, poprawiania jakości życia, sprawności działania i stanu zdrowia
somatopsychicznego ludzi. Operacyjne i teleologiczne aspekty potencjału
społecznego implikują, z jednej strony analizowanie procesów zarządzania nim i
artefaktów wynikowych realizowanego zarządzania, a z drugiej strony konieczność
dostrzegania jego różnorodnych determinantów, które w układzie dynamicznym są
głównie artefaktami wcześniej realizowanych procesów zarządzania. Potencjał
społeczny można zatem zdefiniować jako zdolność/możność danej społeczności do
sprawnego wykorzystywania potencjału swoich usług pracy, wiedzy, doświadczenia,
umiejętności i ducha na rzecz osiągania planowanych korzyści, celów/wartości w
analizowanym okresie i na danym obszarze oraz możność tej społeczności do
reprodukcji i rozwoju swoich zdolności wytwórczych. Potencjał społeczny określają
głównie czynniki ze sfer: 1) osobowościowej, w tym: koncepcyjnej, kompetencyjnej,
emocjonalno-moralnej; 2) relacyjnej; 3) organizacyjno-kulturowej; 4) systemowoinstytucjonalnej; 5) środowiskowo-zasobowej (tab. 1).
Potencjał aksjonormatywności
The potential of aksiomativeness
Strona
Wymienione w tabeli główne komponenty potencjału społecznego są także
czynnikami określającymi jego społeczne zdolności do zaspokajania oczekiwań
ludzkich oraz determinantami skuteczności i jakości zarządzania nim. Wywierają one
silny wpływ na zarządzanie potencjałem społecznym rozumiane jako zespół
przedsięwzięć/procesów podejmowanych przez decydentów danej społeczności w
celu sprawnego pozyskiwania, identyfikowania i oceniania oraz rozwijania i
wykorzystywania czynników osobowościowych, relacyjnych, organizacyjnokulturowych, systemowo-instytucjonalnych i środowiskowo-zasobowych ocenianej
społeczności na rzecz sprawnego (skutecznego i bez marnotrawstwa) osiągania
wartości organizacyjnych i społecznych oraz odtwarzania i kreowania ludzkich
walorów w celu utrzymania ciągłości międzypokoleniowej. Zarządzanie potencjałem
społecznym ukierunkowane na zachowanie witalności danej społeczności powinno
kreować artefakty w postaci różnorodnych form kapitałów wzajemnie powiązanych
(tab. 2), co jest koniecznym warunkiem funkcjonowania społeczności w super długiej
przyszłości.
70
możność i zdolności społeczności do tworzenia
spinających
i
wiążących
instytucji
pozostających w zgodzie z zasadami dobrych i
uczciwych praktyk oraz zasadami ,,dobrej
roboty”;
8.
Potencjał efektywności adaptacyjnej
Możność i zdolności do uczenia się, do
The Potential adaptive efficiency
kooperacji oraz do usuwania barier
rozwojowych;
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Fitz-enz, Rentowność inwestycji w kapitał ludzki,
Oficyna Wydawnicza, Kraków 2001, s. 23-24; J. Godłów-Legiędź, Główny nurt współczesnej ekonomii:
od formalizmu do nowego instytucjonalizmu, [w:] H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli
ekonomicznej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 571-572; J. Kozielecki,
Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s.
192; A. Matysiak, Wpływ kapitału społecznego na mechanizm rynkowy, ,,Ekonomista”, 2000, nr 4, s.
529; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w
podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 169; M. Okólski, Demografia, Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 14-15.
Source: Own survey on the basis J. Fitz-enz, Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna
Wydawnicza, Kraków 2001, s. 23-24; J. Godłów-Legiędź, Główny nurt współczesnej ekonomii: od
formalizmu do nowego instytucjonalizmu, [w:] H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli
ekonomicznej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 571-572; J. Kozielecki,
Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s.
192; A. Matysiak, Wpływ kapitału społecznego na mechanizm rynkowy, ,,Ekonomista”, 2000, nr 4, s.
529; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w
podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 169; M. Okólski, Demografia, Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 14-15.
7.
71
Strona
Tabela 2. Główne artefakty zarządzania potencjałem społecznym
Table 2. The main artifacts of Human Resources Management
Lp. Rodzaj
Podstawowe cechy artefaktów zarządzania potencjałem społecznym
kapitału
Basic features of artifacts of human resource management
Kind
of
capital
1.
Kapitał
zasoby wiedzy i wartościowych umiejętności ludzi, które mogą być rozszerzane
ludzki
poprzez odpowiednie inwestycje oraz potencjały zawarte w każdym człowieku i
Human
w społeczeństwie jako całości, określające zdolność do pracy, adaptacji do zmian
capital
w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań;
2.
Kapitał
zespół wartości kreowanych przez instytucje publiczne i pomnażanych poprzez
społeczny
ich zdolności do współdziałania, które wynikają z zasobów umiejętności,
Social
informacji, kultury, wiedzy i kreatywności jednostek oraz związków pomiędzy
capital
ludźmi i organizacjami;
3.
Kapitał
koncepcyjna zdolność społeczności do budowania potencjału konkurencyjności
intelektualn w przyszłości, szczególnie w oparciu o aktywa intelektualne i relacje społeczne,
y
ukierunkowane na poszukiwanie wiedzy, jej wykorzystywanie i przetwarzanie,
Intelectual
wzbogacanie i przekazywanie interesariuszom w postaci artefaktów rodzących
capital
różnorodne korzyści i postęp społeczno-gospodarczy;
4.
Kapitał
zespół wartości wynikający z ukształtowania się łączących/spinających relacji i
relacji
zasad szczerej, otwartej atmosfery komunikowania się, klimatu wspólnoty
Relation
moralnej opartej na: zaufaniu, lojalności i solidarności oraz pomnażaniu dobra
capital
wspólnego;
5.
Kapitał
zespół wartości wynikający z wdrażania innowacyjnych rozwiązań i rozszerzania
transgresyj
dotychczasowych granic ludzkich osiągnięć, wkraczania do nowych i nieznanych
ności
sfer działania oraz nadawania określonych trendów rozwojowych innym
Transgressi społecznościom;
on capital
6.
Kapitał
zespół wartości wynikający z funkcjonujących postaw i przyjmowanych
instytucjon
wartości, form działalności społecznej i gospodarczej, struktury społecznej,
alny
charakteru państwa, skłonności do innowacji instytucjonalnych, przyjętych reguł
Institutiona gry ekonomicznej oraz innych rozwiązań z zakresu infrastruktury ekonomicznej,
l capital
społecznej i systemowej;
7.
Kapitał
zespół wartości wynikający z form zinstytucjonalizowanej wiedzy i działalności
organizacyj organizatorskiej w postaci: struktur, celów, procesów, sposobów, relacji itp.
ny
Organizatio
nal capital
Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. G. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost
gospodarczy, Ekonomista, 2004, nr 5, s. 620; J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i
ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s. 56; M. Mroziewski, Kapitał
intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego
rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 48; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty
europejskiej. Wybrane zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 237238; Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2006, s. 4; J. Swart, Intellectual Capital: disentangling an enigmatic concept, ,,Journal of
Intellectual Capital”, 2006, vol. 7, nr 2, s. 148-149.
Source: Own studies on the basis of: W. G. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy,
Ekonomista, 2004, nr 5, s. 620; J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko.
Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s. 56; M. Mroziewski, Kapitał intelektualny
współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin,
Warszawa 2008, s. 48; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane
zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 237-238; Program Operacyjny
Kapitał Ludzki 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006, s. 4; J. Swart,
Intellectual Capital: disentangling an enigmatic concept, ,,Journal of Intellectual Capital”, 2006, vol.
7, nr 2, s. 148-149.
Wymienione w tabeli artefakty zarządzania potencjałem społecznym w
postaci kapitałów związanych z efektywnością społeczną16, ostatecznie na jej
podstawie, generują kapitał ekonomiczny (kapitał rzeczowy i kapitał finansowy)
danej społeczności. Zdolności społeczności do dalszego działania są związane z
realizowanymi funkcjami zarządzania potencjałem społecznym, które dotyczą:
planowania działań i ich organizowania; identyfikowania potrzeb i determinantów
skutecznego działania; oceniania walorów komponentów potencjału społecznego;
kształtowania jakości działań kierowniczych; motywowania ludzi do podejmowanego
działania, ich angażowania; wyjaśniania ustalonych celów i sposobów działania;
wzmacniania
przywództwa;
kształcenia
i
szkolenia;
wychowywania;
instytucjonalizacji; socjalizacji; kooperacji; koordynowania działań; harmonizowania
etyczno-mentalnościowego;
humanizowania
relacji
międzyludzkich
i
międzyorganizacyjnych; kontrolowania; sankcjonowania; komunikowania się;
określania zasad porozumiewania się; reguł skuteczności osiągania zakładanych
celów; racjonalizacji działania; określania kryteriów przydatności organizacyjnej
ludzi i ich doboru; uszlachetniania ludzi, ich rozwoju oraz wyłączania z danych
organizacji; dbałości o dobrobyt ludzi, ich satysfakcję i poczucie bezpieczeństwa
egzystencjalnego i aksjonormatywnego; reprodukcji społecznych zdolności. Przejawy
spełniania wymienionych funkcji zarządzania potencjałem społecznym wraz z
generowaniem wskazywanych form kapitałów znajdujemy w prehistorycznym
Efektywność społeczna odnoszona jest do wartościowania działania w relacji do
osiągniętych lub planowanych rezultatów, które spowodowały (spowodują) dodatnie
przeobrażenia postaw społecznych, wpłynęły bądź wpłyną na humanizację stosunków
międzyludzkich i ich moralną sublimację, tzn. na proces uwznioślenia pierwotnych popędów
i instynktów oraz zmiany ich na dążności i poczynania społecznie aprobowane,
sankcjonowane, ,,szlachetniejsze”; na podstawie: T. Pszczołowski, Mała encyklopedia
prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław 1978, s. 60.
Strona
72
16
okresie funkcjonowania społeczeństw, które wywarły decydujący wpływ na
ukształtowanie się współczesnej cywilizacji.
Przejawy zarządzania w okresie przed odrodzeniem starożytnej Grecji
W ocenie R. Camerona na początku VIII wieku p.n.e.17 nastąpiło odrodzenie
cywilizacji18 greckiej, m.in. poprzez skolonizowanie nowych ziem i założenie
licznych miast na całym obszarze śródziemnomorskim oraz na wybrzeżu Morza
Czarnego, co przyczyniło się do rozwoju handlu. Należy mieć na uwadze fakt, że
Grecy wspomnianego okresu szeroko korzystali z dorobku wcześniej powstałych
cywilizacji, które dostarczyły im wielu przykładów skutecznego zarządzania i
rządzenia. Z reguły wywodzone są one z okresu kształtowania się cywilizacji
Sumerów (od połowy IV tysiąclecia p.n.e.), jednej z najstarszych cywilizacji, która
wywarła wpływ na dzieje i kulturę starożytnego Wschodu19, mimo że Sumerowie żyli
w odrębnych miastach i nie stworzyli jednolitego państwa. Największym wkładem
Sumerów w rozwój późniejszych cywilizacji było wynalezienie pisma20, do czego
skłoniły przyczyny natury ekonomicznej. Najdawniejsze miasta takie jak: Eridu, Ur,
Uruk, Lagasz, były ośrodkami kultu lokalnego bóstwa, patronującego danemu miastu,
reprezentowanego przez miejscową hierarchię kapłanów, co sprawiło, że tego typu
miasta były także ośrodkami życia gospodarczego. Kapłani kierowali procesami
związanymi z nawadnianiem, osuszaniem gruntów oraz kontrolowali pobór podatków
i danin. Konieczność prowadzenia rachunków dotyczących pochodzenia i dalszego
przeznaczenia danin skutkowała wynalezieniem przed 3000 rokiem p.n.e. prostego
R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Książka i
Wiedza, Warszawa 2001, s. 44.
18
Na rzecz opracowania przyjęto, że cywilizacja to poziom rozwoju osiągnięty przez
społeczeństwo w danej epoce historycznej cechujący się: 1) w wymiarze kultury
zaawansowanej społecznie: funkcjonowaniem hierarchicznych organizacji i systemu
prawnego, istnieniem relatywnie rozwiniętych miast i państw; 2) w wymiarze materialnym:
funkcjonowaniem wiedzy ścisłej, techniki, wiedzy praktycznej jako wskaźników opanowania
przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw; 3) w wymiarze ideologicznym:
istnieniem rozwiniętej sztuki, literatury, systemów religijnych z teologią i refleksją
filozoficzną; 4) w wymiarze ciągłości historycznej: funkcjonowanie pisma i relatywnie
trwałych rozwiązań technicznych; na podstawie: Encyklopedia PWN A-M, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 252; A. Flis, Chrześcijaństwo i Europa, Zakład
Wydawniczy NOMOS, Kraków 2001, s. 84.
19
Encyklopedia PWN M-Ż, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 514.
20
R. Cameron, op. cit., s. 36.
Strona
73
17
22
Strona
Tamże, s. 36-37.
Tamże, s. 36.
23
A. Flis, op. cit., s. 88-89.
24
Tamże, s. 89.
21
74
pisma obrazkowego w formie znaków rytych na glinianych tabliczkach21. Szybko
znalazło ono zastosowanie z gospodarce, literaturze i praktykach religijnych. Na
glinianych tabliczkach spisywano kontrakty, zapisywano długi oraz inne finansowe i
handlowe transakcje.
W wyniku rozwoju cywilizacji sumeryjskiej powstał dużo bardziej
skomplikowany podział pracy i system organizacyjny gospodarki22. Zatrudnieni
rzemieślnicy wyspecjalizowali się w produkcji tkanin, wyrobów garncarskich i
metalowych oraz innych dziedzinach. Wówczas narodziły się takie zawody, jak
architekci, inżynierowie, czy lekarze. Ujednolicono system miar i wag, stworzono
matematykę, powstały pierwsze, prymitywne zręby nauki. Zatem specjalizacja pracy,
wyodrębnienie kwalifikacji zawodowych oraz funkcjonowanie wyższych form
świadomości (nauki i religii) pociągały za sobą konieczność organizowania form
szkolenia, kształcenia i wychowywania, co w połączeniu z praktyką gospodarowania
zainicjowało, trwające do współczesności, funkcje zarządzania potencjałem
społecznym oraz prowadzenie teoretycznych rozważań w tym obszarze.
Za najstarszą cywilizację Europy uznaje się minojską kulturę Krety23, której
początki sięgają przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. Około 2100 toku p.n.e. luźna
federacja kilkudziesięciu miast-państw poddana została scentralizowanej władzy
królów z Knossos. W miastach tej kultury funkcjonowały łaźnie, wodociągi, systemy
kanalizacyjne, kompleksy pałacowe, prostokątne domy budowane z kamienia i z
suszonej cegły. Wytwarzano wyroby z fajansu, brązu, z kości słoniowej, z cienkich
złotych blaszek. Starożytni Kreteńczycy stworzyli także pismo obrazkowe, a później
sylabiczne. Dysponowali oni także silną flotą wojenną zapewniającą im
bezpieczeństwo od strony morza, co skutkowało rezygnacją z budowy obronnych
murów wokół pałaców i miast. Cywilizacja Krety była zalążkiem cywilizacji
mykeńskiej – pierwszej cywilizacji na kontynencie europejskim24. Kultura ta
wykształciła własne oryginalne artefakty w postaci: urządzeń nawadniających i
osuszających ziemię, okrągłych grobowców, mostów, potężnych cytadel opasanych
murami budowanymi z dziesięciotonowych bloków kamiennych. Jedną z takich
warowni mykeńskich były Ateny, miasto, które stało się centrum starożytnej Grecji i
symbolem europejskiej cywilizacji.
R. Cameron, op. cit., s. 36-37,40; A. Flis, op. cit., s. 86-87; R. W. Griffin, op. cit., s. 70-71;
W. Kieżun, Sprawne zarządzanie organizacją. Zarys teorii i praktyki, Szkoła Główna
Handlowa, Warszawa 1997, s. 53; J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa. Geneza i
rozwój, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 16-20.
Strona
25
75
Zidentyfikowane przejawy uprawiania zarządzania w cywilizacjach
poprzedzających odrodzenie starożytnej Grecji dotyczą głównie takich faktów, jak25:
1. Używanie przez Sumerów i Babilończyków w rządzeniu zapisanych przepisów i
regulacji oraz środków politycznych.
2. Posługiwanie się przez sumeryjskich kapłanów rozbudowanym systemem
podatkowym i danin. Zarządzali gospodarką wodną w rolnictwie, także olbrzymią
ilością wszelkiego rodzaju dóbr, a ich system zarządzania obejmował skomplikowany
podsystem informacji i kontroli stanu zasobów finansowych i rzeczowych, ujętych w
formie pisemnej.
3. Zarządzanie przez Sumerów warsztatami rzemieślniczymi, licznymi magazynami
zlokalizowanymi na obrzeżach miast oraz produkcją cegieł na ogromną skalę;
wytwarzali wyroby z brązu i złota na wysokim poziomie jakościowym.
4. Rozwinięcie i utrzymywanie przez Babilończyków handlu na różnych kierunkach
geograficznych, m.in. z Indiami i Chinami na podstawie zasad określonych w
Kodeksie Hammurabiego. Regulował on zawieranie kontraktów kupna-sprzedaży i
najmu oraz udzielanie pożyczek i inne czynności o charakterze bankowym.
5. Zrewolucjonizowanie przez Babilończyków techniki transportu w wyniku
wynalezienia koła do wozu; wynaleźli oni także koło garncarskie, brąz i kolorowe
szkło.
6. Wykształcenie się w starożytnym Egipcie (ok. 3000 lat p.n.e.) sprawnego systemu
zarządzania budową piramid. Obróbka ciężkich bloków skalnych, ich transport,
odpowiednie znakowanie, układanie według przyjętego schematu, wymagało
długofalowego planowania, odpowiedniego podziału pracy, nadzoru merytorycznego
i kontroli wykonania, np. budowa piramidy Cheopsa wymagała pracy ponad 100 tys.
ludzi przez okres dwudziestu lat, bowiem składa się ona z 2 mln 300 tys. bloków
skalnych o średniej wadze 2,5 tony.
7. Funkcjonowanie w starożytnym Egipcie pisemnych instrukcji i dyrektyw, np. Ptahhetop, będących podstawą nauczania sprawnego zarządzania obejmującego m.in.:
znaczenie wcześniej starannie przygotowanego planu działania oraz roli dobrych
doradców; długofalowe korzyści wynikające z uczciwego postępowania w
zarządzaniu oraz z przestrzegania konieczności wysłuchania opinii podwładnych
przed podjęciem decyzji; reguły prowadzenia rozmów z podwładnymi.
R. Cameron, op. cit., s. 40-45.
W ciągu siódmego tysiąclecia przed naszą erą rolnictwo i związany z nim rozwój życia
osiadłego, tzn. uprawa pszenicy i jęczmienia oraz wypasanie owiec, zostały zaprowadzone na
obszarze od zachodniego Iranu do basenu Morza Śródziemnego oraz poprzez wzgórza Anatolii
aż do wybrzeży Morza Egejskiego; na podstawie: Tamże, s. 31.
27
Strona
26
76
8. Wykorzystywanie w starożytnym Egipcie (okres od 2610 do 1788 roku p.n.e.) w
skali makroorganizacyjnej rozwiniętego i zdecentralizowanego systemu rządzenia
prowincjami o wysokim stopniu autonomii.
9. Stosowanie w starożytnych miastach i państwach umiejętności zarządczych do:
zdobywania władzy, jej sprawowania; tworzenia i rozwiazywania konfliktów;
budowania sieci i faktorii handlowych oraz sieci współpracujących miast i regionów;
prowadzenia podbojów nowych terytoriów i lokalnych wojen.
10. Skuteczne wykorzystywanie zdolności innowacyjnych w zakresie: organizacji
życia mieszkańców miast (najliczniejsze w ok. 2000 lat p.n.e. w dolinie Indusu liczyły
ok. 35 tys. mieszkańców; w tym okresie zaczęto w Indiach wykorzystywać bawełnę);
opanowania technologii wytopu i obróbki żelaza (ok. 1400-1200 rok p.n.e.), z którego
wytwarzano: pługi, broń, noże i gwoździe; kodyfikowania informacji poprzez
wynalezienie przez Fenicjan alfabetu, który zastąpił hieroglify i pismo klinowe (został
on przejęty wraz z całym ich systemem handlowym przez Greków i Rzymian).
11. Wdrożenie systemu monetarnego przed wynalezieniem monet (zachowane
monety są datowane na VII wiek p.n.e. i pochodzą z Azji Mniejszej, lecz trudno
powiedzieć czy były to pierwsze bite monety), co umożliwiało wartościowanie
wymienianych towarów i wytwarzanych dóbr, zaciąganie kredytów, zawieranie
umów itp.
Wymienione osiągnięcia wczesnych cywilizacji w zakresie zarządzania
stanowiły twórczą kontynuację doświadczeń ludzkości z okresu zanim pojawiły się
historyczne źródła pisane. W ocenie R. Camerona prawie wszystkie ważniejsze
podstawy gospodarowania stosowane w starożytnych cywilizacjach26 takie jak:
udomowione zwierzęta, rośliny uprawne, tkaniny, wyroby garncarskie i
metalurgiczne, monumentalna architektura, koło, statki żaglowe powstały w okresie
prehistorycznym. Zatem podstawy zarządzania zostały zainicjowane w okresie, kiedy
ludzie zaczęli zakładać względnie stałe osady, co wiązało się z opanowaniem
umiejętności uprawy zbóż i hodowli27 oraz usprawnianiem sytemu uczenia się,
przekazywania wiedzy i doświadczenia, co jest niezbędnym elementem zarządzania
potencjałem społecznym.
Kluczowe implikacje prehistorycznych osiągnięć do zarządzania potencjałem
społecznym
A. Flis, op. cit., s. 86.
Tamże.
30
Tamże, s. 87.
31
Tamże, s. 87-88.
29
Strona
28
77
Rozwój techniki prehistorycznych rolników powołał do istnienia miasta,
które zastąpiły plemienne struktury samowystarczalnych wiosek z jednolitą
organizacją terytorialną poddaną kontroli scentralizowanej władzy politycznej 28. W
mieście naturalny podział pracy – wyznaczany przez różnicę płci i wieku –
przekształcił się szybko w złożony podział pracy oparty na specjalizacji i
komplementarności. Metamorfoza prehistorycznego aparatu wytwórczego zwrotnie
wpłynęła na rozwój kultury materialnej i techniki29: setki tysięcy ludzi
nadzorowanych przez zastępy inżynierów, artystów oraz urzędników zatrudnionych
zostało do realizacji projektów na niewyobrażalną wcześniej skalę – do budowy
systemów irygacyjnych, dróg, mostów i kanałów, fortyfikacji, pałaców, świątyń,
zigguratów i piramid. Tworząc owe budowle i urządzenia opuścił człowiek
,,królestwo przyrody i konieczności” i stał się na dobre i na złe podmiotem swoich
dziejów30.
Za kluczowy czynnik wzmacniający wyzwalanie się człowieka z ,,królestwa
przyrody” należy uznać kształtowanie się organizacji państwowych, które przejęły
część funkcji realizowanych przez wspólnoty w ramach zarzadzania potencjałem
społecznym oraz stały się czynnikiem koncentrującym zdolności większej liczby
społeczności oraz koordynującym ich działanie. Państwo, w ocenie L. Morgana31,
oznaczało przejście od organizacji plemiennej opartej na więzach krwi, do organizacji
terytorialnej, opartej na zasadzie przestrzennej, co wytworzyło instytucje
uniwersalistyczne oraz struktury administracyjne, zdolne do efektywnej kontroli
rozległych obszarów, a także do nagromadzenia sił wytwórczych na nieznaną
wcześniej skalę. Dzięki inwencji urzędników narodziło się także słowo pisane.
Możliwe jest sformułowanie stwierdzenia, że powstające wówczas państwa,
instytucje uniwersalistyczne, rozwiązania umożliwiające skodyfikowanie danych i
wiedzy oraz tworzenie się różnorodnych instytucji społecznych umożliwiły: 1)
zapewnienie społecznościom możliwości uczenia się poprzez kumulowanie wiedzy,
przekazywanie doświadczeń i wzmacnianie nie tylko biologicznej, ale i historycznej
ciągłości rozwojowej; 2) osiągnięcie określonego stopnia spójności normatywnej i
efektu synergii w podejmowanych działaniach; 3) określenie współzależności między
ludnością a zasobami i techniką w gospodarowaniu oraz obowiązującymi postawami
i uznawanymi wartościami32, co oznacza ukształtowanie się określonego kontekstu
socjokulturowego lub zinstytucjonalizowanej formy działalności gospodarczej
towarzyszącej do współczesnych czasów. Socjokulturowy kontekst prowadzonego
gospodarowania skłaniał różnorodnych decydentów do zdobywania wiedzy i
umiejętności oraz organizowania przedsięwzięć, które umożliwiały pozyskiwanie
określonych kompetencji przez ich podwładnych. Przedsięwzięcia kształceniowe
wymagały konieczności ponoszenia określonych nakładów związanych z formami
nauczania, terminowania w rzemiośle, nauki zawodu itp. Zróżnicowany poziom
dostępności do form kształcenia połączony z etnicznymi, plemiennymi i
psychofizycznymi zróżnicowaniami ludzi doprowadził do klasowego podziału
danych społeczności. W ocenie R. Camerona, w osadach rolniczych (10-50 rodzin; o
liczebności 50-300 osób) niektóre osoby mogły mieć specjalny status, dlatego że
odznaczały się mądrością, odwagą lub innymi cechami przyrodzonymi, ale ,,wydaje
się, że nie istniała żadna uprzywilejowana lub nie pracująca klasa społeczna; poziom
techniki i dostępne zasoby zmuszały wszystkich członków wspólnoty do pracy” 33.
Natomiast w dawnych miastach świątynnych w Sumatrze funkcjonowała już
wyraźnie hierarchiczna struktura społeczna. Ludność wiejska i niewykwalifikowani
robotnicy, stanowiący prawdopodobnie 90 proc. lub więcej ogółu ludności, żyli w
poddaństwie, o ile nie całkowicie w niewolnictwie. Nie mieli oni żadnych praw, w
tym prawa własności34. Ziemia należała do świątyni lub stanowiła własność bóstw i
była zarządzana przez kapłanów. W początkach trzeciego tysiąclecia przed naszą erą
władzę umocniła klasa wojowników na czele której stali królowie lub wodzowie
dzielący się władzą z kapłanami lub stojącymi wyżej od nich. Klasy kapłanów czy
wojowników nie angażowały się bezpośrednio w działalność gospodarczą; pełnili
funkcje kierownicze i nadzorcze nad pracą rolników i robotników. Jak zauważa W.
Kieżun35, system zarządzania nie był wówczas nastawiony na oszczędność siły
roboczej, bowiem do stałej dyspozycji była duża liczba niewolników i chłopów
pracujących na zasadzie przymusu fizycznego w warunkach podobnych do
współczesnych obozów pracy czy obozów koncentracyjnych. Charakterystyczną
32
Tamże, s. 38.
34
Zdaniem R. Camerona w starożytności nigdzie nie występowała własność prywatna we
współczesnym znaczeniu tego terminu, stanowiąca podstawy prawne danej społeczności lub
państwa. Funkcjonowały one głównie opierając się na pewnych formach kolektywnej lub
państwowej własności ziemi. Z pewnością istniała własność prywatna narzędzi, broni i innych
rzeczy osobistych, ale nie było prawnej ochrony tej własności; na podstawie: Tamże, s. 39.
35
W. Kieżun, op. cit., s. 53.
Strona
78
33
cechą starożytnych systemów był rygoryzm wymuszania porządku. Kierowników
grup roboczych przedstawiano na płaskorzeźbach z reguły z dużym kijem w ręku i
dwoma długimi sztyletami36.
W czasach prehistorycznych ukształtowały się podstawowe zasady
niewolniczej doktryny zarządzania potencjałem społecznym, której przejawy
funkcjonują współcześnie37 takie jak38:
- pozbawienie jednostek ludzkich godności jako wartości komplementarnie związanej
z człowiekiem;
- traktowanie niewolnika jako rzeczy mającej swojego właściciela w postaci innego
człowieka lub instytucji;
- nadanie właścicielowi pełni władzy nad niewolnikiem oraz swobody w zakresie
wykorzystywania jako rzeczy (właściciel mógł go sprzedać, zabić, bić, pozbawić
wolności itp.);
- uważanie niewolnika za ruchomy dobytek;
- pozbawienie niewolnika obowiązków wobec państwa oraz praw do osobistej
wolności;
- zmuszanie przemocą niewolnika do wykonywania nieodpłatnej pracy na rzecz
właściciela, co skutkowało narastającym rozwarstwieniem społeczeństwa oraz
nieuzasadnionym moralnie bogaceniem się właścicieli niewolników;
- nieobejmowanie z reguły niewolników formami kształcenia, rozwijającymi wiedzę,
zdolności i umiejętności;
- sankcjonowanie stanu niewolnictwa systemem prawnym, np. Kodeks
Hammurabiego, w którym umieszczono zapis, że w przypadku zabicia cudzego
niewolnika należy zapłacić właścicielowi za poniesioną stratę lub odkupić
niewolnika.
Praktycznie we wszystkich cywilizacjach (prócz odnowionej Grecji i Rzymu,
gdzie praca niewolników miała bardzo duże znaczenie gospodarcze i społeczne;
niewolnicy stanowili w ok. V wieku p.n.e. ok. 20-25 % wszystkich mieszkańców)
Tamże.
Niewolnictwo jest współcześnie prawnie zakazane, ale w rzeczywistości jest praktykowane
bardzo szeroko. Jest to jedna z najszybciej rozwijających się gałęzi czarnego biznesu (obok
handlu narkotykami i bronią). Organizacje antyniewolnicze szacują liczbę niewolników na 27
milionów (praca przymusowa więźniów, handel dziećmi jako tanią siłą roboczą, zmuszanie
ludzi przez mafie do uprawiania prostytucji bądź żebractwa; na podstawie:
pl.wikipedia.org/wiki/Niewolnictwo, 09.05.2015.
38
Encyklopedia PWN M-Ż, op. cit., s. 108; J. Polowczyk, Przyczynek do ewolucji nauk
ekonomicznych na przykładzie ekonomii i nauk o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, 2009,
nr 9, s. 4; pl.wikipedia.org/wiki/Niewolnictwo, 09.05.2015.
36
Strona
79
37
Na podstawie: pl.wikipedia.op. cit., 09.05.2015.
41
Tamże, s. 24-27.
42
Tamże, s. 27.
40
Strona
39
80
liczba niewolników nie była duża, a znaczenie gospodarcze zjawiska także
niewielkie39. Niewolnikami z reguły była nieliczna część społeczeństwa stanowiąca
służbę możnych. Byli oni kupowani od okolicznych ludów bądź wywodzili się z
jeńców wojennych. W relacji do obowiązków wobec państwa w innej sytuacji niż
niewolnicy funkcjonowali chłopi poddani. Byli oni uważani za poddanych nie tylko
właścicieli ziemi, ale także władcy danego kraju, który nakładał na nich obowiązki w
zakresie opłat, służby wojskowej lub wykonywania innych zobowiązań, np. prace
przy fortyfikacjach, budowanie i naprawianie dróg itp.
Osiągnięcia organizacyjne i techniczne ludzi w okresie prehistorycznym
wzbudziły intelektualne rozważania, co skutkowało w okresie hellenistycznym i w
epoce cesarstwa rzymskiego napisaniem wielu rozpraw na tematy dotyczące różnych
aspektów rolnictwa i związanych z nim zajęć (np. w bibliotece Aleksandrii
znajdowało się pięćdziesiąt manuskryptów opisujących sztukę pieczenia chleba).
Rozprawy o zarządzaniu przeznaczone były dla bogatych właścicieli ziemskich i ich
zarządców oraz z reguły pisane były na tematy dotyczące zwiększenia efektywności
zarzadzania tymi posiadłościami40.
Wymieniane w niniejszym opracowaniu wynalazki techniczne spowodowały
wzrost możliwości wytwórczych społeczeństw, co skutkowało wzrostem liczby
ludności oraz wzrostem potencjału społecznego. Zjawisko to może wyjaśniać
logistyczna krzywa wzrostu41. Przy zastosowaniu danej techniki zasoby dostępne dla
danego społeczeństwa wyznaczały górne granice jego osiągnięć gospodarczych,
łącznie z liczbą ludności. Zmiany technicznie, poprzez zwiększenie produkcyjności i
udostępnienie nowych zasobów, prowadzą do efektu podwyższonego pułapu, a gdy
to nastąpi, stanie się możliwy dalszy wzrost liczby ludności. Przypuszczalnie jednak
bez kolejnej zmiany technicznej wystąpiłoby zjawisko zmniejszających się
przychodów, społeczeństwo osiągnęłoby nowy pułap produkcji, liczba ludności
ponownie utrzymywałaby się na tym samym poziomie lub nawet spadła aż do chwili
pojawienia się nowego epokowego wynalazku, co uzasadnił laureat nagrody Nobla w
dziedzinie ekonomii Simon Kuznets42. Potwierdza to m.in. fakt, że liczba ludności na
Bliskim Wschodzie wzrosła wyraźnie od czasu powstania rolnictwa w epoce neolitu,
podobnie jak liczba ludności w dolinach wielkich rzek (Nilu, Eufratu, Tygrysu, Indusu
oraz Żółtej Rzeki w Chinach) wzrosła gwałtownie po wprowadzeniu w rolnictwie
44
Strona
Tamże, s. 25.
Tamże, s. 18, 27.
45
W. Kowalczewski, op. cit., s. 21-22.
46
Filozofia a nauka, Ossolinem, Wrocław 1987, s. 424.
43
81
systemu nawadniania43. W ocenie R. Camerona wielkość produkcji społeczeństwa jest
funkcją44: liczby ludności, dostępnych zasobów, funkcjonujących rozwiązań
technicznych i różnorodnych instytucji społecznych (np. struktury społeczne:
liczebność, podstawy ekonomiczne, płynność klas społecznych; charakter państwa
lub innego systemu politycznego; religijne/ideologiczne inklinacje dominujących
grup lub klas; jakość dobrowolnych stowarzyszeń; system edukacyjny; typ rodziny i
inne organizacje kreujące wartości). Zatem prawidłowości określone logistyczną
krzywą wzrostu oraz naturalnie kształtujące się czynniki rozmiarów produkcji
potwierdzają z jednej strony, słuszność wyodrębniania obszaru badań dotyczących
zarządzania potencjałem społecznym, a z drugiej strony uzasadniają konieczność
analizowania wymienianych determinantów i składników potencjału społecznego
oraz jego kapitałotwórczych artefaktów, które w dynamice rozwojowej stają się
przesłankami kolejnych faz rozwoju społeczeństw i organizacji. Logistyczna krzywa
rozwoju potwierdza także ograniczoność badawczą ekonomii jako nauki
nomotetycznej oraz implikuje odchodzenie w naukach o zarządzaniu od myślenia
aksjomatyczno-dedukcyjnego
(od
tradycji
euklidesowo-kartezjańskiej
i
szczegółowych analiz poszczególnych kategorii) w kierunku tradycji babilońskiej45,
holistycznej, dążącej do wyjaśniania badanych zjawisk zgodnie z przyrodą i
rozumem, z uwzględnianiem znaczenia społecznych instytucji. Za ważne w analizach
podejmowanych w naukach o zarządzaniu należy uznawać podejście prospektywnonormatywne46, które dostrzegać będzie wieloaspektowość wyników działalności ludzi
w danych organizacjach w kontekście społecznie uznawanych wartości oraz
ukierunkowywać podejmowane działania w kontekście społecznych oczekiwań
związanych z poprawianiem jakości życia ludzi i zwierząt.
Logistyczna krzywa wzrostu, prehistoryczne osiągnięcia ludzkości oraz
babilońska tradycja myślenia naukowego sugerują także konieczność
przewartościowania osiągnięć myśli ekonomicznej analizowanej od okresu
odrodzenia się cywilizacji greckiej, co miało na początku VII wieku p.n.e. Za główną
przyczynę tego postulatu uznano fakt, że myśl społeczno-ekonomiczna tego okresu
jest wyrazem usankcjonowanego niewolnictwa, rozwarstwienia społecznego oraz
uprawiania refleksji naukowej na zapotrzebowanie klas panujących bądź
dominujących. Na tę sprawę zwraca uwagę J. Legowicz47 opisując przyczyny
kształtowania się w starożytnej i odrodzonej Grecji sofistyki jako ruchu umysłowego
i kulturowego. Był to ruch negujący tradycję filozofii przyrody dążącej do ustalenia
obiektywnych prawidłowości, prapierwiastka świata rzeczywistości i strukturalnie
przynależnego doń człowieka, by dopiero na tym ustawić konkretne dane tego świata.
W nurcie filozofii przyrody dostrzegano relatywizm w dziedzinie moralności, prawa,
obyczajów i religii. Sofiści natomiast, przyjmując człowieka za przedmiot dociekań,
chcą tego człowieka badawczo przeniknąć we wszystkich częściach oraz przejawach
jego ludzkiego bycia i działania, by móc go urobić (poprzez pedagogikę, nauczanie w
celowo powołanych szkołach) zgodnie z danym lub umiejętnie stwarzanym
zapotrzebowaniem społeczno-politycznym i kulturowym. Rozum dla sofistów był nie
tyle wyrazem poznawania, co narzędziem chwytów skutecznych w dyskusji,
zabiegów czysto nierzetelnych, byleby pokonać przeciwnika i wbrew prawdzie
wykazać skuteczność po swojej stronie. To stanowiło też moralnie ujemną stronę
sofistycznego kształcenia i wychowania, w którym prawdę rzeczy mierzyło się
umiejętnością przydawania nawet dowolnego znaczenia słowom i sprytem
argumentacji48. Takie potrzeby wynikały, m.in. z zasad ateńskiej demokracji49 opartej
na wspólnocie obywateli i aktywnym ich udziale w pracy samorządów.
Sofiści doprowadzili do ewolucji światopoglądowej od kolektywizmu do
indywidualizmu, na którego intelektualna reakcją był stoicyzm50 uznający prawo
każdego do szacunku i poszanowania jego godności. Zatem działalność sofistów w
wymiarze spekulacji intelektualnych i wychowawczych można uznać za czynnik,
który od wewnątrz zdezintegrował ówczesne społeczeństwo obywatelskie
starożytnych Aten i przeciwstawił się zasadom sprawnego zarządzania potencjałem
społecznym. Z tego też względu nauki społeczne, w tym ekonomiczne wymagają
określonego oczyszczenia terminologicznego i koncepcyjnego w obszarze
wygenerowanych abstrakcji odzwierciedlających
intelektualne możliwości
wyspecjalizowanych badaczy, a nie realne warunki funkcjonowania ludzi i ich
autentyczne oczekiwania, które mają holistyczną perspektywę, czego już nie
dostrzegali główni protoplaści europejskiej i anglosaskiej filozofii, za których uznaję
się Platona (427 r. p.n.e. – 348 r. p.n.e.) i jego ucznia Arystotelesa (384 r. p.n.e. – 322
J. Legowicz, Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1986, s. 119-122.
48
Tamże, s. 122.
49
B. Manville, J. Ober, Od firmy pracowników do firmy obywateli, ,,Harvard Business Review
Polska”, 2006, s. 130-131.
50
A. Flis, op. cit., s. 377-378.
Strona
82
47
J. Legowicz, op. cit., s. 198-199.
Tamże, s. 241-242, 253.
53
Tamże, s. 253-254.
54
Tamże, s. 254.
52
Strona
51
83
r. p.n.e.), apologetów systemu niewolniczego oraz założeń myślenia ideowotranscendentnego51, dialektycznego. Faktem jest, że Arystoteles skierował się już na
drogę, wskazywaną przez Demokryta, analitycznego myślenia, opieranego na
badaniach cząstkowych, które dopiero w wynikach miały dawać nie tyle totalne, co
raczej filozoficznie uniwersalne spojrzenie na wszechrzeczywistość i człowieka
łącznie. W związku z powyższym Arystoteles przed wiedzą, nauką i filozofią stawiał
nie tylko na zadania mające na celu zadowolenie umysłowe, ale w nauce i filozofii
dostrzegał już również cele praktyczne, związane z rozwojem i działalnością
człowieka, cele i zadania teoretyczno-służebne. Za naczelną i najbardziej kierowniczą
naukę uważał sztukę zarządzania ludzkim życiem52 w ramach której dostrzegał etykę
i politykę, które używają do swego celu wszystkich innych umiejętności praktycznych
i podporządkowują także ich cele. Etyczne i polityczne cele powinny dotyczyć
najwyższego dobra człowieka, tzn. szczęścia, w którym spotyka się dobro jednostki i
dobro społeczeństwa w ramach państwa. W ocenie Arystotelesa platońska idea dobra,
nie przynależy do innej rzeczywistości niż ta, w której człowiek tkwi i która jest mu
bliska na jego miarę, jego potrzeby, pragnienia i jego życiowe możliwości. Jednostka
istnieje, działa i żyje tylko dla państwa jako najwyższej i najbardziej doskonałej formy
ludzkiego współżycia, nigdy zaś odwrotnie. Państwo nie tylko zapewnia jednostce jej
byt materialny i bezpieczeństwo, lecz również doskonałość moralną, wychowanie i
praworządność. Zadaniem zaś jednostki jest stać się prawym i rzetelnym obywatelem,
a środkiem dla niej do tego celu ma być etyka, własne umoralnienie, zdobywanie
dzielności etycznej. Jedynie dobry obywatel może być człowiekiem szczęśliwym.
Zadaniem państwa jest sposobienie i kierowanie obywateli ku temu szczęściu przez
wychowywanie ich w moralnej dobroci i rzetelności. Arystoteles wbrew Platonowi
uważa rodzinę i własność prywatną za podstawowe czynniki społecznego układu
państwowego, w którym nie ma miejsca dla niewolników53. Zdaniem Arystotelesa
niewolnicy stanowią własność pana domu, są jego narzędziami nie tylko z prawa, ale
przede wszystkim z natury, która domaga się, by rodzina dla swego utrzymania miała
również narzędzie obdarzone życiem i pewnym rozeznaniem tego, co wykonuje.
Wolą niewolnika jest wola jego właściciela, a jedyna godna go cnota, to sprawna
zdatność do tego, co robi, i do czego zostaje w pracy przeznaczany. Cnotą niewolnika,
w ocenie Arystotelesa54, jest uległość, którą winien w nim wyrabiać jego pan przy
pomocy takich środków jak rozumna łaskawość, pochwała, taka czy inna nagroda,
mając jednak przy tym ciągle na uwadze własną korzyść. W stosunku do niewolnika
władza pana domu powinna zawsze mieć charakter despotyczny, w której nie ma
miejsca na miłość, ani na przyjaźń. Niewolnik należy do majątku domu i rodziny; jest
tym, który ten majątek swoją pracą ma pomnażać i jemu służyć. Zatem całemu
rozumowaniu Arystotelesa towarzyszy założenie, że istota człowieka nie odnosi się
do niewolników jak narzędzi. Potencjał społeczny w doktrynie niewolnictwa oparty
jest tylko na potencjale pracy obywateli jako właścicieli oraz na innych formach ich
aktywności społeczno-gospodarczej. Należy w analizach współczesnych stosunków
pracy w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej brać pod uwagę fakt, że ich
koncepcyjny ład oparty na własności prywatnej, a tym samym na rozwarstwieniu
społeczno-gospodarczym jest prostą kontynuacją myśli Arystotelesa o zarządzaniu
potencjałem społecznym, mimo tego że uwzględniana jest wolność osobista ludzi.
Potwierdzają to założenia scholastycznej doktryny ekonomicznej55 przedstawione
przez Tomasza z Akwinu (1225-1274), uznawane za ideowe podstawy europejskiego
kapitalizmu, a które zostały doktrynalnie wzmocnione przez ,,ojca ekonomii
klasycznej” Adama Smitha (1723-1790), przyjmowanego za protoplastę liberalnej
doktryny gospodarczej56.
Zakończenie
Strona
H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2005, s. 51.
56
W. Stankiewicz, op. cit., s. 164-165.
55
84
Przedstawione treści dotyczące zarządzania potencjałem społecznym w
aspekcie współczesnego dorobku nauk o zarządzaniu oraz wnioski wynikające z
porównania niewolniczych trendów ujawniających się w zarządzaniu potencjałem
ludzkimi w okresie prehistorycznym i w odrodzonej Grecji starożytnej rodzą
określone sugestie do zarządzania w przyszłości w warunkach gospodarki rynkowej,
wyznaczanej kumulującym się rozwarstwieniem ekonomicznym i społecznym,
zintensyfikowanym postępem technicznym oraz wzrastaniem liczby ludności. Ideowe
założenia tego modelu gospodarki, pierwotnie sformułowane przez Arystotelesa i
pielęgnowane we współczesności, stawiają na nowo pytania dotyczące
równoprawnego i zaangażowanego uczestniczenia wszystkich interesariuszy danej
społeczności, w tym przedsiębiorstw, w zarządzaniu jej zasobami materialnymi i
niematerialnymi. W ocenie B. Manville’a i J. Obera wyzwania przyszłości pokazują
potrzebę integrowania w społecznościach struktur, wartości i zasad w jednolity,
samowystarczalny system57, na rzecz tworzenia ,,przedsiębiorstw obywateli”. Ich
zdaniem nie wystarczają już proste tworzenie forów i procedur dla grup decyzyjnych,
aby ograniczyć cynizm pracowników. Filozofia przedsiębiorstwa obywateli wymaga
autentycznej zmiany w kulturze organizacyjnej i systemie zarządzania polegającej na
tym, że kierownictwo organizacji oprócz ustalania podstawowych celów i wartości
powinno także wraz ze wzrostem zaufania obywatelskiego zdobywać się na odwagę
do znalezienia się pod ,,rządami” innych oraz do działania na rzecz nieustannego
doskonalenia demokracji. Cennym uzupełnieniem sugestii B. Manville’a i J. Obera w
kwestii idei przedsiębiorstwa obywateli powinny być propozycje Ch. Felbera
odnoszone do koncepcji gospodarki dobra wspólnego wymagającej spójności z
wartościami relacji międzyludzkich, społeczeństwa i konstytucji takimi jak 58:
godność ludzka, solidarność, zrównoważona ekologia, sprawiedliwość społeczna,
demokracja, współdecydowanie oraz transparentność (przejrzystość). Zatem
współczesne zarządzanie potencjałem społecznym w podejściu holistycznym
skutecznie może zaistnieć z łącznym uwzględnieniem proponowanego modelu
przedsiębiorstwa obywateli i cech gospodarki dobra wspólnego. Taki kierunek
zarządzania potencjałem społecznym może stać się kluczowym czynnikiem
negującym mentalną ciągłość niewolniczą, która została zapoczątkowana w
prehistorycznym i starożytnym okresie Zachodniej kultury. Tej negacji wymagają
oczekiwania ludzi współcześnie wolnych, w tym pracowników krajowych
przedsiębiorstw, którzy z perspektywy swojej sytuacji społeczno-ekonomicznej
dzisiaj łatwo znajdują analogie do relacji dominujących w okresie rozwiniętego
niewolnictwa.
B. Manville, J. Ober, op. cit., s. 131.
Ch. Felber, Gospodarka Dobra Wspólnego. Model ekonomii przyszłości, Wydawnictwo
Biały Wiatr, Rzeszów 2014, s. 42-43.
58
Strona
57
85
Bibliografia
1. Apanowicz J. 2000. Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i
zarządzania, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej ,,Bernardinum”, Gdynia.
2. Cameron R. 2001. Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Książka i
Wiedza, Warszawa 200.
3. Encyklopedia PWN A-M. 2008. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
4. Encyklopedia PWN M-Ż. 2008. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
5. Felber Ch. 201. Gospodarka Dobra Wspólnego. Model ekonomii przyszłości, Wydawnictwo Biały
Wiatr, Rzeszów.
6. Filozofia a nauka. 1987. Ossolinem, Wrocław.
7. Flis A. 2001. Chrześcijaństwo i Europa, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Giza-Poleszczuk A. 2010. Gospodarka i uczucia moralne, [w:] Kultura i gospodarka, Red. J.
Kochanowicz, M. Marody, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
Griffin R.W. 2002. Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Kieżun W. 1997. Sprawne zarządzanie organizacją. Zarys teorii i praktyki, Szkoła Główna
Handlowa, Warszawa.
Kołodko W. G. 2004. Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, Ekonomista, nr 5, s. 620.
Kopaliński W. 1994. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna,
Warszawa.
Kowalczewski W. 2008. Wybrane aspekty metodologii nauk o zarządzaniu, [w:] Współczesne
paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difin, Warszawa.
Kozielecki J. 2004. Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie
,,Żak”, Warszawa.
Landreth H., Colander D. C. 2005. Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo naukowe PWN,
Warszawa.
Legowicz J. 1986. Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa.
Leszczyńska A. 2006. Ponownie kilka słów o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, nr 7-8, s. 21-22.
Manville B., Ober J. 2006. Od firmy pracowników do firmy obywateli, ,,Harvard Business Review
Polska”, s. 126-131.
Mroziewski M. 2008. Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody
wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa.
Mroziewski M. 2014. Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w
podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa.
Polowczyk J. 2009. Przyczynek do ewolucji nauk ekonomicznych na przykładzie ekonomii i nauk o
zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, nr 9, s. 3-7.
Potencjał społeczności lokalnej – podstawowe informacje. 2010. Podlaska Sieć Partnerów na rzecz
Ekonomii Społecznej, Białystok.
Pszczołowski T. 1978. Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013. 2006. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa.
Skodlarski J., Matera R. 2005. Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Swart J. 2006. Intellectual Capital: disentangling an enigmatic concept, ,,Journal of Intellectual
Capital” vol. 7, nr 2, s. 136-159.
Sztompka P. 2004. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków.
Zarządzanie. Teoria i praktyka. 2013. Red. A. K. Koźmiński, W. Piotrowski, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Strona
PREHISTORIC ACHIEVEMENTS OF THOUGHT ABOUT
MANAGEMENT OF SOCIAL POTENTIAL
86
Źródła internetowe:
pl.wikipedia.org/wiki/Niewolnictwo, 09.05.2015.
Streszczenie:
W opracowaniu przedstawiono założenia i podstawowe kategorie paradygmatu nauk o zarządzaniu, za
który przyjęto myśl o zarządzaniu potencjałem społecznym oraz ukazano główny dorobek ludzkości w
zakresie praktyki zarządzania, w tym zarządzania potencjałem społecznym w prehistorycznym okresie
rozwoju życia społecznego (ok. 3000 lat p.n.e. -7 p.n.e.)
Słowa kluczowe: potencjał społeczny, zarządzanie potencjałem społecznym, prehistoryczne przejawy
zarządzania
Summary:
The study presents assumptions and basic categories of paradigm of sciences about management, for
which the thought about management of social potential is assumed and also the main achievements of
mankind in terms of management practices are shown, including management of social potential in the
prehistoric period of development of social life (approx. 3000 years BC to the 7th century BC).
Strona
87
Key words: social potential, management of social potential, prehistoric symptoms of management.
Dr inż. Ireneusz Żuchowski
Wyższa Szkoła Agrobiznesu w Łomży
Mgr Katarzyna Wyszomirska
Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Społeczna w Ostrołęce
PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZE STUDENTÓW Z OSTROŁĘKI
I POWIATU OSTROŁĘCKIEGO
Strona
Współcześnie zjawisko przedsiębiorczości wpływa na zwiększenie stopnia
konkurencyjności i innowacyjności gospodarek narodowych. Przyczynia się ono przecież do
powstawania i rozwoju nowych podmiotów gospodarczych oraz nowoczesnych technologii,
produktów i usług. Jej istnienie wiąże się z przejawianiem prywatnej inicjatywy, tworzeniem
planów przedsięwzięć gospodarczych, pomysłowością i kreatywnością społeczeństwa. Takie
cechy mogą charakteryzować różne grupy społeczne, wśród których znajdują się osoby
przyjmujące lub chętne do przyjęcia postawy bycia przedsiębiorczym – postawy życiowej,
która wyraża się w aktywnym i kreatywnym podejściu do rzeczywistości społecznej. Odnosi
się to w szczególności do przedstawicieli grup społecznych uświadamiających sobie, że
przedsiębiorczość może być lub jest ścieżką ich kariery osobistej lub zawodowej. Taka
przedsiębiorczość jest przez nich sprowadzana do zakładania i prowadzenia działalności
gospodarczej lub tworzenia czegoś nowego praktycznie z niczego i radzenia sobie w wielu
sytuacjach. Jej przejawianie jest mocno uzależnione od posiadanych przez studentów:
umiejętności, predyspozycji, zdolności, itp. Przedsiębiorczość bazuje bowiem na ciągłym i
niekończącym się procesie uczenia przez działanie. Działanie te może przybierać
zróżnicowaną postać, ze względu na odmienne cechy ludzkiej osobowości, motywy
podejmowania pracy i jej charakter, sposoby wykorzystywania nadarzających się szans i
okazji, itp. Z tego względu przedsiębiorczość stanowi rodzaj rzadkiego zasobu, którego istota
polega na umiejętności odpowiedniego wykorzystania kapitałów (zasobów), którymi
dysponuje określony człowiek. Wspomniany zasób posiadają często studenci uczelni
wyższych charakteryzujący się określonymi podstawami wiedzy, umiejętności związanych z
przejawianiem przedsiębiorczości w różnych dziedzinach życia. Jest to wielowymiarowe
zjawisko, którego występowanie łączy się z wieloma procesami i czynnikami
oddziaływującymi na postawy, zachowania, działania studentów. Ze względu na ten złożony
charakter kwestie dotyczące podstaw przedsiębiorczych studentów wymagają bliższego
omówienia i analizy.
88
Wstęp
Strona
A.R. Koch: Słownik Zarządzania i Finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A-Z, Profesjonalna Szkoła
Biznesu, Kraków 1997, s. 214-215
2 B. Blinka, S. Gudkova: Przedsiębiorczość, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 19
3 R.B. Mellor, G. Coulton i inni: Przedsiębiorczość, PWE, Warszawa 2011, s. 30
4
Informator: Pojęcie działalności gospodarczej, Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej, Warszawa 2009, s. 4
1
89
Pojęcie przedsiębiorczości
Przedsiębiorczość jest bardzo pożyteczną właściwością ludzi, którzy „muszą
żyć i gospodarować we współczesnym świecie, na którym panuje gospodarka
rynkowa, w której działalność gospodarcza, polegająca na produkcji i wymianie,
odbywa się żywiołowo, wykonywana przez wiele podmiotów rywalizujących
(konkurujących) ze sobą.”1) Przy czym gospodarka ta jest coraz bardziej powszechna
(objęta procesem globalizacji) i nierozdzielna (za sprawą procesu integracji).
Przedsiębiorczość jest zatem istotnym tematem badawczym zarówno ze względu na
swoją złożoność teoretyczną, jak i doniosłość praktyczną.
Wychodząc jednak z pierwotnego źródła można stwierdzić, że terminem
przedsiębiorczość zaczęło posługiwać się dwóch francuskich naukowców:
B. Belidon oraz J.B. Say. Pierwsi oni „podkreślali szczególne znaczenie
przedsiębiorcy w ramach systemu ekonomicznego, a tym samym zjawiska
przedsiębiorczości, które wywodziły się z teorii ograniczoności zasobów, według
których – przedsiębiorca to osoba przenosząca zasoby ekonomiczne z obszaru o
niższej wydajności, na obszar o wyższej wydajności i wyższym uzysku. 2) Z kolei
zdaniem B. Hausa przedsiębiorczość ludzi jest kojarzona najczęściej z:3)
 samodzielnością przedsiębiorcy, wyrażającą się w tym, że jest on właścicielem
kapitału i pełni zarazem funkcję zarządzającego przedsiębiorstwem;
 faktem, że przedsiębiorstwo stanowi niejako dla przedsiębiorcy zasadniczą
i najczęściej jedyną podstawę egzystencji oraz dochodów jego i rodziny;
 osobistą pracą oraz pełną odpowiedzialnością właściciela ponoszącego
jednocześnie pełne ryzyko działalności;
 faktem, że na rzecz przedsiębiorstwa (oprócz właściciela) pracują członkowie
jego rodziny, a osobiste stosunki między przedsiębiorcą i pracownikami
wytwarzają wspólnotę pracy nacechowaną ścisłymi wzajemnymi kontaktami;
 finansowaniem przedsiębiorstwa głównie ze środków własnych i rodzinnych.
Ogólnie rzecz biorąc przedsiębiorczość stanowi „zdolność i umiejętność
dobrego gospodarowania we wszelkich działaniach ludzi, w jakich się uczestniczy.”4)
Jest to przy tym „cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i
efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych przedsiębiorstwa oraz
umożliwiającego osiąganie racjonalności gospodarowania oraz efektywności
ekonomicznej, która wyraża stopień osiąganej racjonalności.”5) Z tego względu
przedsiębiorcze działanie jest utożsamiane bezpośrednio z osobą przedsiębiorcy.
Ponadto istnieją inne ujęcia przedsiębiorczości. Ciekawą propozycję przedstawia
również A. Isachsen i C. Hamilton. Według tych badaczy „przedsiębiorczość jest
ekonomicznym „pulsem” społeczeństwa, który odmierza rytm i sposób zaspokajania
potrzeb. Przedsiębiorczość zaś zapewnia, że decyzje ekonomiczne mogą być
koordynowane zgodnie z najlepiej pojętym interesem uczestników rynku.” 6)
Strona
A. Potocki (red.): Współczesne tendencje w zarządzaniu – teoria i praktyka, Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2000, s. 115
6
K. Jaremczuk (red.): Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – szanse i zagrożenia, PWSZ,
Tarnobrzeg 2003, s. 23
5
90
Tabela 1. Procesowe ujęcie przedsiębiorczości
Table 1. Process approach of the entrepreneurship
Autorzy
Definicje przedsiębiorczości
definicji/
Definition of enterpreneurship
Authors of the
definitions
To proces pozyskiwania i wykorzystania w działalności gospodarczej
M. Cason
cennych zasobów, dających przewagę nad innymi, którzy z różnych względów
ich nie dostrzegają lub je bagatelizują.
B. Lloyd
To proces tworzenia, a szczególnie kierowania nowymi przedsięwzięciami.
To proces kreowania czegoś odmiennego ze względu na wartość,
R.D. Hisrich,
poświęcając na to konieczny czas i wysiłek, zakładając towarzyszące temu
M.P. Peters
ryzyko
finansowe,
psychiczne
i
społeczne,
i na koniec uzyskanie dzięki temu nagrody finansowej i osobistej satysfakcji.
To złożony proces, na który składają się: przejawianie inicjatywy zarówno
przez osoby indywidualne, jak i grupy, doprowadzenie do połączenia zasobów
A.
w celu stworzenia nowego celu, przedsiębiorstwa, czuwanie nad prawidłowym
Shapero
funkcjonowaniem, względna swoboda działania oraz podejmowanie ryzyka,
które jest nieodłączną cechą działalności przedsiębiorczej.
To proces tworzenia i budowania czegoś nowego, najczęściej nowego
R.W Griffin
przedsiębiorstwa.
To
proces
obejmujący
zintegrowaną
sekwencję
decyzji
i działań zmierzających do wykorzystania nadarzających się okazji.
T. Kraśnicka
Przedsięwzięcia przedsiębiorcze polegają na tworzeniu nowych organizacji, a
także wszelkie stymulowaniu odnowy organizacyjnej lub wprowadzaniu
innowacji wewnątrz już istniejących jednostek.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Duraj, M. Papiernik – Wojdera: Przedsiębiorczość i
innowacyjność, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 19
Source: Own survey on the basis of J. Duraj, M. Papiernik – Wojdera: Przedsiębiorczość i
innowacyjność, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 19.
Dzieje się tak dlatego, że „człowiek ekonomiczny, jako konsument, znając
wysokość cen i własnych dochodów, kieruje się jak najwyższą użytecznością, a
człowiek ekonomiczny jako producent, znając wysokość cen i własne możliwości
produkcyjne, dąży do jak najwyższego zysku wykorzystując efektywnie posiadane
zasoby”.7) Potwierdzają to również inni autorzy omawianej problematyki, którzy
wyróżniają odpowiednie właściwości przedsiębiorczości (tab. 1).
Przedsiębiorczość jest więc podstawą i warunkiem innowacyjnego rozwoju
gospodarki, podnoszenia życia społeczeństwa, jak też indywidualnej zamożności.
Zapewnia zatem wzrost dochodów ludności, a zwłaszcza przedsiębiorczych osób
(firm). Często jednak aby stać się przedsiębiorczym należy podejmować ryzyko w
działaniu, nie bać się innowacji, być zaradnym, poszukiwać zmian. Szerzej oddaje
sens jedna z definicji według słownika języka polskiego, która ujmuje sformułowanie
następująco: „przedsiębiorczość polega na tym, by poszukiwać określonych zmian i
na ich wykorzystaniu dla osiągnięcia korzyści. Ważnym elementem
przedsiębiorczości jest przy tym podatność na innowacje i skłonność do
podejmowania ryzyka w warunkach niepewności.8)
7
8
Ibidem, s. 23-24
T. Piecuch: Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 36
Strona
91
Celem badan było rozpoznanie zjawiska przedsiębiorczości wśród studentów.
W ramach celu główne realizowano następujące cele szczegółowe:
- rozpoznanie sylwetki społecznej respondentów,
-poznanie opinii respondentów na temat przedsiębiorczości,
- ocena postaw przedsiębiorczych respondentów.
W procesie zbierania danych zastosowano metody ankiety z
kwestionariuszem. Natomiast w procesie prezentacji i analizy danych zastosowano
metody tabelaryczne, graficzne i opisowe.
W badaniu wzięło udział 120 osób zamieszkujących na terenie Ostrołęki i
powiatu ostrołęckiego. Byli oni studentami studiów I stopnia -15 osób i II stopnia 105
osób. Podstawowa charakterystyka respondentów została przestawiona w tabeli 2.
Tabela 2. Charakterystyka respondentów.
Table 2. Characteristics of the respondents.
LP.
Cecha
Feature
Zakres
Range
20 lat
21 lat
22 lat
23 lat
24 lat
25 i więcej
Kobieta
Mężczyzna
Do 1100 zł
Pow. 1100 zł do 2000 zł
Pow. 2000 zł do 3000 zł
Pow. 3000 zł
Miasto
Wieś
Wiek
Age
1
2
Płec
Gender
4
Dochody miesięczne
Monthly income
Miejsce zamieszkania
Place of residence
Źródło: Badania własne
Source: own survey
5
Ilosć
Quality
0
5
10
15
5
85
45
75
15
95
5
5
84
36
50
30
20
10
10
A
B
C
D
E
Tak jestem bardzo przedsiębiorczy – Yes, I am very enterpreneurial
Tak jestem przedsiębiorczy – Yes, I am enterpreneurial
Raczej jestem przedsiębiorczy – I am rather enterpreneurial
Nie - No
Nie mam zdania – Have no opinion
92
80
65
50
35
20
5
-10
Strona
A–
B–
C–
D–
E–
Number of surveyed
Liczba ankietowanych
Wyniki badań
Respondenci zostali poproszeniu o subiektywną opinię w kwestii oceny
własnej przedsiębiorczości (rys. 1).
Jak wynika z badań zdecydowana większość studentów uważa się za osoby
przedsiębiorcze (prawie 67%). Niecałe 17% respondentów osób stwierdziło, że nie
ma zdania na ten temat czyli nie potrafi stwierdzić czy jest osobą przedsiębiorczą czy
nie. Pozostali respondenci stwierdzili że nie ą osobami przedsiębiorczymi lub że
raczej są przedsiębiorczy -- po 8% .
Rysunek. 1. Opinia respondentów na temat czy uważają się za osoby przedsiębiorcze
Figure. 1. The opinion of respondents on whether they consider themselves enterpreneurial
persons.
Źródło; Badnia własne
Source: own survey
100
Number of surveyed
W badaniach zapytano respondentów czy kiedykolwiek myśleli o założeniu
własnej firmy. Wyniki przedstawiono na rysunku 2.
Zdecydowana większość studentów, tj. 84%, myślała niedawno lub myśli
obecnie o założeniu własnej firmy. Tylko 16% respondentów „myślało o założeniu
firmy dawno”, Zatem wszyscy uczestnicy na jakimś etapie swojego życia myśleli o
założeniu własnej firmy pomimo tego, że część z nich uważa iż nie są osobami
przedsiębiorczymi (Rys. 2).
85
70
55
40
25
60
40
20
10
-5
myślę o tym myślałem o tym myślałem o tym
niedawno
dawno
I am thinking about it
I was thinking about it lately
I was thinking about
it recently
Rysunek. 2. Odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy kiedykolwiek myślał Pan/i o założeniu
własnej firmy?
Figure. 2. Respondents answers on question: Have you ever thought about starting your own
business?
Strona
Respondenci zostali poproszeni o uzasadnienia swojego zdania iż
prowadzenie firmy to dobry sposób na życie. Najwięcej respondentów jako argument
wskazało możliwość bycia niezależnym. Kolejnym najczęściej wskazywanym
argumentem była to że prowadzenie firmy pozwala zarobić więcej niż na etacie a
trzeci najczęściej wskazywany argument to możliwość samorealizacji (rys. 3).
93
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych
Source: Own studies on the basis of research
80
Number of surveyed
65
50
45
30
35
20
20
10
10
0
5
5
0
-10
A
B
C
D
E
F
G
H
Strona
Mimo świadomości zalet prowadzenia własnej firmy respondenci wskazują
zagrożenia jakie niesie prowadzenie firmy (wykres 4). Respondenci jako argument
wskazujący na to że prowadzenie własnej firmy nie jest dobrym sposobem na życie
najczęściej wskazywali duże ryzyko (33% badanych). Kolejnym argumentem
wskazywanym przez 20% badanych jest konieczność ciągłego zmagania się z
barierami biurokratycznymi. Po 16% respondentów wskazało, że prowadzenie firmy
wymaga zbyt dużego poświęcenia i że prowadzenie firmy wymaga zbyt dużo czasu.
Najmniej respondentów jako argument wskazało dużą odpowiedzialność
94
A – Pozwala być niezależnym – Lets to be independent
B – Można więcej zarobić niż na etacie – You can earn morne than to be salaried
C – Pozwala na samorealizację – Allows for self-realization
D – Można swobodnie i elastycznie kształtować godziny pracy – You can freely and flexibly shape the
working hours
E – Pozwala sprawdzić się (swoją wiedzę i umiejętności) w praktyce – Lets ypy check out (knowledge
and skills) In practice
F – Pozwala sprawdzić się w sytuacjach trudnych, stresowych – Lets you check yourself In difficult
situation, stress
G – Pozwala kontynuować tradycje rodzinne – Allows you to continua family traditions
H – Inne, jakie? – Other, what?
Rysunek. 3. Argumenty respondentów uzasadniające ich opinie, iż prowadzenie firmy to dobry
sposób na życie
Figure. 3. The respondents’ arguments to justify their opinion thet running a business is a good
way of life.
80
50
Number of surveyed
65
40
35
20
5
15
20
20
25
0
-10
Strona
Pomimo że respondenci wskazali na wiele przeszkód w prowadzeniu firmy to
67% z nich stwierdziło że chciałoby założyć własną firmę. Pozostali stwierdzili, że
nie chcą jej założyć. W tym kontekście za ciekawe należy uznać dopowiedzi na
kolejne pytanie dotyczące posiadania przez respondentów planów do zakresu
działalności (wykres 5). Jak wynika z analizy 67% respondentów ma takie plany z
czego połowa z nich ma plany bardzo precyzyjne a plany drugiej połowy są
ogólnikowe. Pozostali respondenci nie posiadają planów ale cały czas szukają
pomysłu (20% badanych) lub twierdzą nie mają planów ale mają zapał i chęci.
95
A
B
C
D
E
F
A – Prowadzenie firmy to duże ryzyko - Running your business is a big risk
B – Prowadząc firmę podejmuje się dużą odpowiedzialność - Leading company undertakes great
responsibility
C – Prowadzenie firmy wymaga zbyt dużego poświęcenia - Conducting business requires too much
sacrifice
D – Prowadzenie firmy wymaga zbyt dużo czasu - Running your business requires too much time
E – Trzeba zmagać się ciągle z barierami biurokratycznymi - You have to constantly struggle with
bureaucratic barriers
F – Inne, jakie?- Other, what?
Rysunek. 4. Argumenty respondentów uzasadniające ich opinie, iż prowadzenie firmy nie jest
dobrym sposobem na życie.
Figure. 4. The respondents’ arguments to justify their opinion that running a business is not a good
way of life.
80
Number of surveyed
65
50
35
20
40
40
25
15
5
-10
Strona
Respondenci zostali poproszeni o wskazanie gdzie najlepiej szukać pomysłu na
firmę/co może być źródłem pomysłu. Zdecydowana większość respondentów
odpowiedziała, że należy wokół siebie dobrze się rozglądać i patrzeć na czym
zarabiają inni (58%). Dla 16% respondentów najlepszym źródłem pomysłu może jest
wiedza a dla 12,5% respondentów jest internet. Pozostali respondenci wskazywali na
umiejętności i doświadczenie, rozmowy o pomysłach z rodziną i znajomymi,
skorzystanie z ofert franczyzowych.
W kolejnej części badania respondenci zostali poproszeni o wskazanie które
cechy ich charakteryzują a które powinien posiadać przedsiębiorca. Wyniki
przedstawiono w Tabeli 2. Jak wynika ze zestawienia wyników, respondenci wskazali
następujące cechy, które posiadają:
 wiedza – 25 osób uważa, że ją posiada, a 23 osoby, że musi ją posiadać
przyszły przedsiębiorca;
96
A
B
C
D
A – Tak, mam precyzyjne plany - Yes, I have a precise plan
B – Mam plany ale bardzo ogólnikowe - I have plans but very vague
C – Nie, ale cały czas szukam pomysłu - No, but all the time I am looking for an idea
D – Nie mam takich planów ale mam zapał i chęci - I have no such plans, but I have the enthusiasm
and desire
Rysunek. 5. Plany respondentów co do zakresu działalności firmy.
Fiigure. 5. The respondents’ plans as to the scope of the company.




pomysłowość – 25 osób uważa, że ją posiada, a 17 osób, że cecha ta jest
niezbędna przedsiębiorcy do prowadzenia firmy;
umiejętność podejmowania decyzji – 12 osób identyfikuje się z tą cechą, lecz
aż 20 osób uważa, że jest ona niezbędna przedsiębiorcy;
upór, zdecydowanie – 10 osób uważa, że ją posiada, a 13 osób, że jest właśnie
tą cechą, która powinna wyróżniać dobrego przedsiębiorcę;
umiejętność podejmowania ryzyka – 5 osób uważa, że ją posiada, lecz aż 25
osób uważa, że ta cecha jest niezbędna do prowadzenia firmy.
Strona
97
Tabela 3. Cechy respondentów i niezbędne cechy przedsiębiorcy w ich opinii.
Table 3. The features of respondents and the necessary characteristics of an entrepreneur in their
opinion.
Niezbędna cecha
Cecha
Ja
przedsiebiorcy
Feature
Me
The esentail feature of
an enterpreneur
A Samozaparcie - self-denial
B Potrzeba osiągnięć - The need for achievement
C Spostrzegawczość - Observation
5
D Upór, zdecydowanie - Stubbornness, definitely
10
13
E Pomysłowość - Ingenuity
25
17
F
Otwartość na krytykę - Openness to criticism
10
G Otwartość na sugestie - Openness for suggestions
H Elastyczność - Flexibility
I
Optymizm - Optimism
Dążenie do osiągnięcia sukcesu finansowego- Striving to
15
J
achieve financial success
K Energiczność - Vigor
8
7
L Odwaga - Courage
Umiejętność podejmowania decyzji - Ability to make
12
20
M
decisions
Umiejętność podejmowania ryzyka - The ability to take
5
25
N
risks
O Wiedza - Knowledge
25
23
P
Odporność na porażki - Resistance to failure
10
Q Odporność na stres - Resistance to stress
10
PODSUMOWANIE
Przedsiębiorczość to ważna cecha ale również postawa. Jak wynika z badań studenci
uważają się za osoby przedsiębiorcze. Myślą oni o założeniu działalności
gospodarczej i maja sprecyzowane plany co do zakresu działalności firmy. Badani
maja również świadomość wad prowadzenia działalności gospodarczej ale
jednocześnie potrafią wskazać argumenty przemawiające za takim sposobem
zarabiania pieniędzy.
Bibliografia
1. Blinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.
2. Duraj J., Papiernik – Wojdera M., Przedsiębiorczość i innowacyjność, Wyd. Difin, Warszawa 2010.
3. Jaremczuk K.(red.), Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – szanse i zagrożenia, PWSZ,
Tarnobrzeg 2003.
4. Koch A. R., Słownik Zarządzania i Finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A-Z, Profesjonalna
Szkoła Biznesu, Kraków 1997, s. 214-215
5. Piecuch T., Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010.
6. Potocki P. (red.), Współczesne tendencje w zarządzaniu – teoria i praktyka, Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2000.
STUDENTS WITH ENTREPRENEURIAL ATTITUDES FROM OSTROLEKA AND THE
DISTRICT OF OSTROLEKA
Streszczenie
W artykule omówiono pojęcie przedsiębiorczości i przedstawiono jej definicje. Omówiono wyniki badań
przeprowadzonych wśród 120 osób studentów I i II stopnia studiów zamieszkujących na terenie Ostrołęki
i powiatu ostrołęckiego. Badania wykazały że studenci mają sprecyzowane plany do działalności firmy,
chcieli by ją założyć pomimo tego że zdają sobie sprawę problemów jakie mogą ich spotkać jako
przedsiębiorców.
Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, studenci.
Strona
98
Summary
The article discusses the concept of entrepreneurship and presents its definitions. The article also analyses
the results of a questionnaire survey conducted among 120 students from bachelor's degree and master's
degree from Ostroleka and the district of Ostroleka. The studies have shown that students have definite
plans for the business, they wanted to set up a company even though they are aware of problems that
might befall them as entrepreneurs.
Key words: entrepreneurship, students.
Dr Artur Wilczyński
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
ROLA PRZYWÓDZTWA W ZŁOŻONYM SYSTEMIE ADAPTACYJNYM
Wstęp
W ostatnim ćwierćwieczu szczególny wpływ na wiele dyscyplin naukowych
wywarła teoria złożoności. Ekonomia oraz nauki o zarządzanie nie były wyjątkiem.
Tutaj także zaobserwowano wysoki wpływ teorii złożoności w lepszym poznaniu
związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w organizacji i jej otoczeniu.
Potwierdzeniem tego jest chociażby powstanie modelu ekosystemu biznesowego
będącego związkiem organizacji i przedsiębiorstw, co odpowiada pojęciu wspólnoty
ekonomicznej utrzymywanej przez wzajemne interakcje indywidualne, jak i
grupowe1.
Teoria złożoności ma istotny związek z teorią chaosu2. Uznaje się, że teoria
złożoności powstała w oparciu o teorię chaosu i jest jej rozwinięciem3, co pozwala na
zrozumienie systemów złożonych zachowujących się w sposób niemożliwy do
określenia oraz przewidzenia4. Drugą z teorii, którą można powiązać z teorią
złożoności jest teoria katastrof. Obie teorie wskazują, że interakcje pomiędzy dwoma
czy trzema elementami mogą wykreować duże stabilne systemy charakteryzujące się
przerwami w ich ciągłości działania5.
Samo zdefiniowanie teorii złożoności jest trudne, ze względu na problem
przełożenia ujęcia teoretycznego na praktyczne6. Z analizy definicji proponowanych
przez większość autorów wynika, że teoria złożoności skoncentrowana jest na
wzajemnych interakcjach elementów tworzących jeden system oraz na sposobie
A. Wilczyński, Znaczenie teorii złożoności w ekosystemie biznesowym, ,,Prace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu” Nr 168, Wrocław, 2011, s. 377-388.
2 Cz. Mesjasz, Organizacja jako system złożony, ,,Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w
Krakowie”, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 652, 2004, s. 58-59.
3 D. Wollin, Ch. Perry, Marketing management in a complex adaptive system An initial framework,
,,European Journal of Marketing”, vol. 38 nr 5/6, 2004, s. 559.
4 A. Zahara, Ch. Ryan, From chaos to cohesion – Complexity In tourism structures: An analysis of New
Zeland’s regional tourism organizations, ,,Touriosm Management”, vol. 28, 2007, s. 854-855.
5 S. Manson, Simplifying complexity: a review of complexity theory, ,,Geoforum”, vol. 32, 2001, s. 405.
6
A. Smith, F. Graetz, Complexity theory and organizing form dualities, ,,Management Decision”, vol.
44, nr 7, 2007, s. 851.
Strona
99
1
generowania większej liczby elementów wyjściowych niż suma elementów
wchodzących w skład systemu (emergencja)7.
Celem artykułu jest określenie znaczenia i wykorzystania teorii złożoności do
zrozumienia zjawisk i związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w
organizacjach. Szczególny nacisk został położony na przywództwo, jako priorytetową
funkcję zarządzania determinującą generowanie wiedzy mającej zapewnić sukces
prowadzonej działalności.
Cechy złożonego systemu adaptacyjny
Procesowe ujęcie teorii złożoności określa systemy złożone, jako jednostki
zawierające bardzo dużą liczbę elementów (agentów)8, pomiędzy którymi występują
interakcje zachodzące w różnych kierunkach9. Podstawowym systemem opartym na
teorii złożoności jest złożony system adaptacyjny (Complex Adaptive System –
CAS). Rynek tak, jak złożony system adaptacyjny jest otwartym i dynamicznym
systemem o powstałej (powstającej) wielopoziomowej architekturze10.
Najważniejszymi cechami charakterystycznymi systemów złożonych w tym
złożonego systemu adaptacyjnego są11:
1. Zróżnicowanie i samoorganizacja agentów. W skład systemu złożonego wchodzą
niejednorodne morfologicznie części (agenci) zorganizowane w grupy lub
struktury instytucjonalne. Usunięcie (wyeliminowanie) jednej części wywołuje
samoorganizację systemu powodującą zmiany prowadzące do uzupełnienia luki
w systemie.
2. Nieliniowość. System złożony charakteryzuje się zróżnicowaniem i dynamiką
nieliniową. Zachowanie systemu nie wynika z sumy zachowań indywidualnych
tworzonych przez jego komponenty. Pomimo, że większość składników systemu
uczestniczy w działaniu systemu, to może to nie wywołać zmian w skali całego
systemu.
3. Brak równowagi. System złożony wprowadza się samodzielnie w stan braku
równowagi. Oznacza to, że obserwowane wysokie wahania (stany krytyczne),
A. Smith, Complexity theory for organisational futures studies, ,,Foresight”, vol. 7, nr 3, 2005, s. 23.
Agent (czynnik) – aktywna jednostka systemu złożonego wchodząca w interakcje z innymi jednostkami
na wcześniej ustalonych zasadach. W naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu agent
odzwierciedla najczęściej jedną lub grupę organizacji (przedsiębiorstw, instytucji) a także ludzi.
9 P. Brodbeck, Complexity theory and organisation procedure design, ,,Business Process Management
Journal”, vol. 8, nr 4, 2002, s. 385.
10 D. Wollin, Ch. Perry, Marketing management in a complex adaptive system An initial framework,
,,European Journal of Marketing”, vol. 38, nr 5/6, 2004, s. 560.
11
M. Fontana, Can neoclassical economics handle complexity? The fallacy of the oil, ,,Journal of
Economic Behavior & Organization”, vol. 76, 2010, s. 586.
7
Strona
100
8
wywoływane są przez drobne zaburzenie. Mogą one generować wydarzenia
(lawiny wydarzeń) obejmujące wszystkie części systemu złożonego.
4. Adaptacja. System złożony reaguje w sposób adaptacyjny. Wywołuje to zmiany
postępujące w kierunku wzrostu prawdopodobieństwa ponownego dopasowania
elementów tworzących system do nowych warunków. Oddziałujące na siebie
części systemu adaptują się poprzez zmianę zachowania (czasami w drodze
innowacji) jak i stanu przy wykorzystaniu zgromadzonego doświadczenia.
5. Unikatowość. Każdy system złożony charakteryzuje się wyjątkową historią. W
zjawiskach społecznych każde wydarzenie jest pochodną działań, które wystąpiły
w określonych warunkach i czasie.
Koewolucja
Co-evolution
Koewolucja
Co-evolution
Koewolucja
Co-evolution
Emergencja
Emergence
Koewolucja
Co-evolution
Samoorganizacja
Self-organisation
E. Vuori, Knowledge-Intensive Service Organizations as Agents in a Business Ecosystem, ,,ICSSM”,
vol. 2, 2005, s. 909.
12
Strona
Złożony system adaptacyjny charakteryzowany jest przez wiele
oddziałujących na siebie elementów, które zyskuje swą adaptacyjność poprzez
wyzwalanie trzech cech powiązanych z koncepcją teorii złożoności tj.:
samoorganizacji, emergencji i koewolucji 12 (rys. 1). Emergencja w złożonym
systemie adaptacyjnym odzwierciedla przekonanie, że „niewielka zmiana w jednej
101
Rysunek 1. Elementy złożonego systemu adaptacyjnego
Figure 1. Model of Complex Adaptive System
Źródło: M. Peltoniemi, Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, E:CO
2006, vol. 8 nr 1, s. 14
Source: M. Peltoniemi, Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, E:CO
2006, vol. 8 nr 1, s. 14
części systemu przyniesie nieoczekiwane zmiany w innych jego częściach”13.
Typowym przykładem emergencji jest „efekt motyla” opisywany przez Lorenza. Jak
wskazują Halley i Winkler14 jest to cecha systemu, której nie można w żaden sposób
ograniczyć, czy też przewidzieć, a jednak jest jego własnością.
Samoorganizacja dotyczy dynamicznego i dostosowującego się do
zmiennych warunków procesu, w którym systemy samodzielnie uzyskują i zachowują
strukturę (w ujęciu przestrzennym, czasowym i funkcjonalnym) bez oddziaływania
zewnętrznego (polecenia, manipulacja, ingerencja, nacisk). Cechą charakterystyczną
samoorganizacji jest brak centralnego lub zewnętrznego ośrodka kontroli, co skutkuje
m.in. podejmowaniem zdecentralizowanych decyzji.
Przykładem samoorganizacji może być indyjski (zlokalizowany w Bombaju)
„system logistyczny” zajmujący się dystrybucją posiłków. Osoby zajmujące się taką
działalnością określa się mianem „dabbawala”. Dwadzieścia milionów mieszkańców
Bombaju obsługuje około 5 tys. osób, którzy przygotowują posiłki w domach.
Dziennie dostarczają oni około 130 tys. posiłków, bez żadnych formalnych struktur,
wydajających im polecenia, kontrolujących ich działalność, narzucających im sposób
zachowania, czy organizujących im trasę poruszania. Sieć komunikacji
zorganizowana jest w oparciu o telefonię komórkową i system komunikacji
bezpośredniej („twarzą w twarz”).
Trzecią cechą złożonego systemu adaptacyjnego jest koewolucja, w której
organizacje (agenci) współistnieją ze sobą. Koewolucja ma charakter dynamiczny i
jest procesem ciągłych i jednoczesnych interakcji, które pomagają agentom w
procesie adaptacji oraz ewolucji w ramach systemu. Koewolucja występuje na
poziomie mikro, gdzie organizacje ustalają relacje pomiędzy przedsiębiorstwem a
otoczeniem15. Przykładem koewolucji może być wdrożenie nowej technologii przez
jedną lub grupę organizacji, które wywoła uruchomienie w innych organizacjach
wielu różnych projektów dotyczących technologii komplementarnych lub
konkurencyjnych w stosunku do wdrażanej.
D. Plowman, S. Solansky, T. Beck, L. Baker, M. Kulkarni, D. Travis, The role of leadership in
emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly”, vol. 18, 2007, s. 341.
14 J. Halley, D. Winkler, Classification of emergence and its relation to self-organization, ,,Journal
Complexity”, vol. 13, nr 5, 2008, s. 10.
15
P. Anderson, Complexity theory and organization science, ,,Organization Science” 1999, vol. 10 nr 3,
s. 220.
Strona
13
102
Teoria złożonego przywództwa
Na kanwie złożonego systemu adaptacyjnego zaczęto prowadzić badania nad
działaniami osób zarządzających, wśród których zasadniczą rolę sprawują liderzy
(przywódcy). Jak wskazuje Lichtenstein i in. zrozumienie przywództwa powinno
następować poprzez emergencję, a nie konkretną osobę16. Teoria złożoności sugeruje,
że przywództwo nie jest związane z cechami lidera (jako osoby), a raczej z dynamiką
zmian i interakcjami, gdzie w zależności od określonych celów i czasu, każda osoba
może przejąć rolę lidera.
Formalna
rola/działania
menedżera
Formal
managerial
roles
Przywództwo
administracyjne
Administrative
leadership
Przywództwo
adaptacyjne
Adaptive
leadership
Emergencja
wywołana
interakcjami
agentów
Emergence
comes from
agents
interaction
Przywództwo
wspierające
Enabling
leadership
Katalizator przywództwa administracyjnego i adaptacyjnego
Administrative and adaptive leadership catalyst
Rysunek 2. Trzy funkcje przywództwa bazujące na teorii złożonego przywództwa
Figure 2. The three leadership functions based on the Complexity Theory
Źródło: opracowanie własne na podstawie Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership
theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18,
2007
Source: own construction based on Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory:
Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007
B.B. Lichtenstein, M. Uhl-Bien, R. Marion, A. Seers, J.D. Orton, C. Schreiber, Complexity leadership
theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ECO Issue, Vol 8., nr 4, 2006,
s. 4-5.
17
B.J. Avolio, F.O. Walumbwa, T. Weber, Leadership: Current theories, research, and future directions,
,,Annual Review of Psychology”, 60, 2009, s. 430.
Strona
16
103
Wobec powyższego stworzono teorię złożonego przywództwa (complexity
leadership theory - CLT). W teorii tej przywództwo jest definiowane jako dynamiczny
system interakcyjny składający się z nieprzewidywalnych czynników (agentów)
oddziałujących na siebie i tworzących złożoną sieć sprzężeń zwrotnych (feedback),
która generuje rozwiązania adaptacyjne takie jak: ogólnodostępna wiedza,
umiejętności, innowacje i dalsze dostosowywanie się do zmian17.
Na tej podstawie wyróżniono przywództwa można trzy funkcje przywództwa:
adaptacyjną, administracyjną i wspierającą18 (rys. 2). Przywództwo administracyjne
jest powiązane z systemem biurokracyjnym, gdzie zadaniem przywódcy jest kontrola
i poszanowanie hierarchii19. Narzucane przez przywództwo administracyjne nakazy
oraz ograniczania są ważne z punktu widzenia koordynacji, kontroli kosztów, alokacji
zasobów, planowania itp. Ten rodzaj przywództwa bazuje na odgórnych działaniach,
a siła decyzyjna wyznaczana jest przez władzę i pozycję lidera. W strukturze
określonej przez teorię złożonego przywództwa, przywództwo administracyjne
powinno być ukierunkowane na działania uwzględniające potrzeby organizacji takie
jak kreatywność, uczenie się i adaptację (przywództwo adaptacyjne), co oddziałuje
także na ich dynamikę. Podejmowanie przez lidera administracyjnego decyzji
dotyczących np. ograniczenia za wszelką cenę kosztów produkcji przy
funkcjonowaniu w burzliwym otoczeniu może spowodować, że zostanie ograniczona
zdolność adaptacyjna organizacji.
Przywództwo adaptacyjne należy definiować, jako emergentne i interakcyjne
zmiany, w których wiedza, preferencje i zachowania ludzkie powodują, że
organizacja staje się bardzie adaptacyjna20. Przywództwa takiego nie powinno się
utożsamiać, ze zdobywaniem zwolenników, którzy będą podążać za liderem by
wykonywać jego życzenia (polecenia). Zadaniem przywództwa adaptacyjnego jest
generowanie rozwiązań adaptacyjnych poprzez interakcje agentów (czynników), co
w konsekwencji prowadzi do związywania aliansów ludzkich, tworzenia idei czy
technologii a także podejmowania prób kooperacji. W konsekwencji tworzona jest
sieć wzajemnych połączeń (współzależnych) ograniczonych przez liczbę aktorów
sieci zwierającej dostawców, pracowników, klientów21. Dlatego też przywództwo
adaptacyjne nigdy nie będzie opierać się na akcie jednostkowym, a raczej na
zależnościach wielu zmieniających się agentów, którzy wpływają na generowanie
modyfikacji w systemach społecznych.
Podstawowymi determinantami przywództwa adaptacyjnego są budowanie
wspólnej tożsamości i napięcie. Wspólna tożsamość zawiązuje się w momencie, kiedy
Strona
M. Uhl-Bien, R. Marion, B. McKelvey, Complexity leadership theory: Shifting leadership from the
industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007, s. 305-306.
19 M. Pina, A. Rego, Complexity, simplicity, simplexity, ,,European Management Journal”, Elsevier, vol.
28(2), 2010, s. 85-94.
20 B.B. Lichtenstein, M. Uhl-Bien, R. Marion, A. Seers, J.D. Orton, C. Schreiber, Complexity leadership
theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ,,ECO” Issue, Vol 8., nr 4,
2006, s. 4.
21
industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007, s. 303.
104
18
uczestnicy interakcji podejmują próbę zdefiniowania tego „kim są” i jakie działania
wykonują w ramach wspólnych interakcji. W ten sposób dochodzi do wyodrębnienia
obiektu społecznego charakteryzującego się wspólną tożsamością. Złożona teoria
przywództwa wskazuje na to, że zasady funkcjonowania, jak i działania
wyodrębnionego obiektu społecznego mogą ulegać trwałym zmianom poprzez ciągłe
interakcje. Drugą determinantą przywództwa adaptacyjnego jest napięcie prowadzące
do adaptacyjnej zmiany. Napięcie to należy rozumieć, jako swoistą presję na agenta
w celu wytworzenie zmiany. Najczęściej odbywa się to poprzez wyzwanie
intelektualne, które mają doprowadzić do podwyższenia kompetencji w zakresie
posiadanej wiedzy. Opisywane napięcie może być wykorzystywane przez
przywództwo adaptacyjne jako impuls do powstania interakcji agentów (ludzi,
pomysłów, informacji itp.)22 Do podstawowych działań przywództwa adaptacyjnego
należą23:
1. Generowanie i uwydatnianie konfliktów (lider destabilizacji).
2. Popieranie nowości (lider wspierający innowacje) – wspomaganie emergencji i
samoorganizacji poprzez pobudzenie innowacyjnego myślenia (kreowanie
zachowań polegających na współpracy pomiędzy agentami – brak planu oraz
organu „dowodzącego”).
3. Nadawanie sensu (lider interpretujący wydarzenia i „zarządzający słowami”) –
wspieranie emergencji i samoorganizacji poprzez konstruowanie sensownych
wyjaśnień określonych sytuacji i dzielenie się doświadczeniami odnośnie
uczestnictwa w tych sytuacjach.
B.B. Lichtenstein, M. Uhl-Bien, R. Marion, A. Seers, J.D. Orton, C. Schreiber, Complexity leadership
theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ,,ECO” Issue, Vol 8., nr 4,
2006, s. 5.
23
D. Plowman, S. Solansky, T. Beck, L.T. Baker, M. Kulkarni, D. Travis, The role of leadership in
emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly “18 (2007), s. 347.
Strona
22
105
Przywództwo wspierające (w złożonym systemie adaptacyjnym) pełni rolę
katalizatora przyczyniającego się do pojawienia przywództwa adaptacyjnego i
zjawiska emergencji. Jak się może wydawać, w złożonym systemie adaptacyjnym,
gdzie występują zjawiska emergencji i samoorganizacji, które nie są kontrolowane,
rola lidera i samej organizacji powinny być ograniczone. Jednak takie myślenie nie
powinno mieć miejsca. Właśnie rolą przywództwa wspierającego jest tworzenie
odpowiednich struktur ukierunkowanych na interakcje (otwarte miejsca pracy, grupy
24
industrial age to the knowledge era, (w:) Uhl-Bien M., Marion R. (ed.) Complexity Leadership, Part I:
Conceptual Foundations, IAP-Information Age Publishing Inc., 2008, s. 206.
25
S. Maguire, B. McKelvey, Complexity and management: Moving from fad to firm foundations,
,,Emergence” 2, 1999, s. 19-61.
Strona
Podsumowanie
Teoria złożoności i jej umiejscowienie w nauce o zarządzaniu ma za zadanie
ułatwić zrozumienie funkcjonowania organizacji w XXI wieku. Wielu badaczy
zajmujących się problematyką systemów złożonych podkreśla, że jest ona pomostem
pomiędzy erą przemysłu a erą wiedzy. Badając złożoność a przede wszystkim
dynamikę zmian należy dokładnie analizować wszelkie mechanizmy, które bardzo
często są nieprzewidywalne, nieliniowe i charakteryzujące się wysoką burzliwością
otoczenia oraz interakcjami. Złożony system adaptacyjny niejako ukierunkowuje
ścieżkę badawczą na poszukiwanie nieformalnych i nieprawdopodobnych zachowań
wewnątrz organizacji i w jej otoczeniu.
Przeważająca liczba koncepcji dotyczących zarządzania zasobami ludzkimi,
jak i przywództwa ukierunkowana jest na działania osoby lub osób i ich kompetencje.
Tradycyjne teorie przywództwa koncentrują się na roli lidera, którego zadaniem jest
określanie przyszłych (pożądanych) stanów i wskazywanie kierunków prowadzących
do ich osiągnięcia. Należy wskazać, że takie podejście nie jest wystarczające do
poznania procesów czy systemów mających miejsce w organizacji. Teoria złożoności
wskazuje, że przyszłe potrzeby są nieznane ponieważ wynikają z bieżących interakcji
i samoorganizacji w systemie, jakim jest organizacja.
Szczególną rolę w teorii złożonego przywództwa pełni przywództwo
adaptacyjne. Trudno sobie wyobrazić, aby organizacja chcąca zapewnić sobie
przewagę konkurencyjną, a w konsekwencji odnieść sukces opierała swoje działania
jedynie na przywództwie administracyjnym. Pożądane jest stosowanie rozwiązań
jakich dostarcza takie przywództwo wspierające zwracające uwagę na zdolność do
integrowania zasobów ludzkich, wspomagania interakcji pomiędzy ludźmi,
106
samoorganizujące się czy elektroniczna grupa robocza)24. Objawiać się to może
działaniem polegającym na wywołaniu napięcia (determinanta przywództwa
adaptacyjnego) poprzez niejednorodność agentów. Niejednorodność ta dotyczy
różnic w umiejętnościach, preferencjach i dążeniach, a konsekwencją tych działań ma
być przystosowanie się agentów do wskazanych różnic. Takie postępowanie ma na
celu ochronę złożonego systemu adaptacyjnego przed biurokracją i formalizacją,
które mogą być hamulcem nie tylko interakcji, ale przede wszystkim transferu wiedzy
innowacyjnej25.
Strona
Bibliografia
1. Anderson P., Complexity theory and organization science, ,,Organization Science”, vol. 10, nr 3,
1999.
2. Avolio B.J., Walumbwa F.O., Weber T., Leadership: Current theories, research, and future
directions, ,,Annual Review of Psychology”, 60, 2009.
3. Brodbeck P., Complexity theory and organisation procedure design, ,,Business Process
Management Journal”, vol. 8, nr 4, 2002.
4. Fontana M., Can neoclassical economics handle complexity? The fallacy of the oil, ,,Journal of
Economic Behavior & Organization”, vol. 76, 2010.
5. Halley, J., Winkler, D., Classification of emergence and its relation to self-organization, ,,Journal
Complexity”, vol. 13, nr 5, 2008.
6. Lichtenstein B.B., Uhl-Bien M., Marion R.,. Seers A, Orton J.D., Schreiber C., Complexity
leadership theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ,,ECO” Issue,
vol 8, nr 4, 2006.
7. Maguire S., McKelvey B., Complexity and management: Moving from fad to firm foundations,
,,Emergence” 2, 1999.
8. Manson S., Simplifying complexity: a review of complexity theory, ,,Geoforum”, vol. 32, 2001.
9. Mesjasz, Cz., Organizacja jako system złożony, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w
Krakowie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 652, 2004.
10. Peltoniemi, M., Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, ,,ECO”,
vol. 8 nr 1, 2006.
11. Pina M., Rego A., Complexity, simplicity, simplexity, ,,European Management Journal”, Elsevier,
vol. 28(2), 2010.
12. Plowman D., Solansky S., Beck T., Baker L.T., Kulkarni M., Travis D., The role of leadership in
emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly” 18, 2007.
13. Plowman, D., Solansky, S., Beck, T., Baker, L., Kulkarni M., Travis D., The role of leadership in
emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly”, vol. 18, 2007.
14. Smith A., Graetz F., Complexity theory and organizing form dualities, ,,Management Decision”,
vol. 44 nr 7, 2006.
15. Smith, A., Complexity theory for organisational futures studies, ,,Foresight”, vol. 7, nr 3, 2005.
16. Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory: Shifting leadership from the
industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007.
17. Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory: Shifting leadership from the
industrial age to the knowledge era, (w:) Uhl-Bien M., Marion R. (ed.) Complexity Leadership, Part
I: Conceptual Foundations, IAP-Information Age Publishing Inc., 2008.
18. Vuori E., Knowledge-Intensive Service Organizations as Agents in a Business Ecosystem,
,,ICSSM”, vol. 2, 2005.
19. Wilczyński A., Znaczenie teorii złożoności w ekosystemie biznesowym, ,,Prace Naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” Nr 168, Wrocław, 2011.
107
wykorzystania wiedzy tłumu czy organizowania sieci powiązań. Uzyskanie
pożądanego poziomu i ilości wiedzy wymaga podejmowania działań promujących
różnorodność ludzi, idei i punktów widzenia zarówno w otoczeniu (sieci)
wewnętrznym organizacji, jak i wśród klientów czy dostawców.
20. Wollin, D., Perry, Ch., Marketing management in a complex adaptive system An initial framework,
,,European Journal of Marketing”, vol. 38, nr 5/6, 2004.
21. Zahara A., Ryan Ch, From chaos to cohesion – Complexity In tourism structures: An analysis of
New Zeland’s regional tourism organizations, ,,Tourism Management”, vol. 28, 2007.
LEADERSHIP IN COMPLEX ADAPTIVE SYSTEMS
Summary
Complexity theory can help us understand the process of organization change and their
environment and focuses on managing human resources as the primary knowledge source. Leadership
plays a particularly important role in knowledge producing. The purpose of this study was to identify the
influence of Complex Adaptive System (CAS) certain behaviours like self-organisation, emergence, coevolution on leadership theory. The framework identifies three types of leadership adaptive,
administrative and enabling leadership. In knowledge era successful leader recognises and create special
behaviour which can affect of agent interactions those generate adaptive capacity.
Keywords: Complexity theory, leadership styles, interactions, emergence, adaptive leadership
Streszczenie
Teoria złożoności odgrywa szczególne znaczenie w zrozumieniu procesów zachodzących w
organizacji i jej otoczeniu. Podstawowy kierunek podejmowanych badań nad umiejscowieniem teorii
złożoności w zarządzaniu stanowią zasoby ludzkie, a tym samym przywództwo, jako funkcja
zarządzania. Przeprowadzone badania wykazały, że współczesne przywództwo powinno być ściśle
powiązane z takimi terminami, jak interakcje, adaptacja i tworzenie wiedzy. Dlatego też podstawowym
stylem przywództwa powinien być styl adaptacyjny. Działania lidera muszą dawać impuls do tworzenia
wiedzy poprzez interakcje pomiędzy elementami systemu, jakim jest organizacja.
Strona
108
Słowa kluczowe: teoria złożoności, style przywództwa, interakcje, emergencja, przywództwo
adaptacyjne
Mgr Rafał Wyszomierski
Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna
Dr hab. Piotr Bórawski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
OCENA OPŁACALNOŚCI WYKORZYSTANIA BIOMASY
Z ROŚLIN ENERGETYCZNYCH
Wstęp
Jednym z ważniejszych sposobów ograniczenie emisji gazów cieplarnianych
jest zastępowanie części tradycyjnych paliw transportowych biopaliwami, zaś węgla
biomasą. Polska ze względu na korzystne warunki klimatyczne i glebowe, opiera
pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych w 80% z biomasy. Należą do niej
surowce pochodzenia rolniczego, głównie te, które ulegają biodegradacji oraz
pochodzące z przemysłu. Najważniejsze znaczenie ma biomasa roślinna. Ma ona
zastosowanie w procesie spalania surowców stałych lub przetwarzania na biopaliwa
ciekłe i gazowe1. Aby biomasa mogła być wykorzystywana w procesie konwersji do
wtórnych nośników energii konieczne jest ponoszenie niskich nakładów materiałowoenergetycznych na jej pozyskanie2. Biomasa może być wykorzystana również do
produkcji ciepła, paliw transportowych czy energii elektrycznej3.
Biomasa jako surowiec wykorzystywany w procesie spalania charakteryzuje
się małą zawartością siarki i popiołu. W wyniku jej spalania zostaje uwolnione ciepło,
a emisja zanieczyszczeń do środowiska jest znacznie mniejsza niż w przypadku
węgla. Jest ona jako surowiec grzewczy szczególnie wskazana dla małych
gospodarstw domowych. Samo spalanie nie zwiększa efektu cieplarnianego ponieważ
jest to proces odnawialny, a wydzielany CO2 krąży w przygodzie w obiegu
zamkniętym4.
I. Niedziółka, A. Zuchniarz, Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy
pochodzenia roślinnego, ,, Motrol 8A” 2006, s. 232-237.
2
M. Stolarski, S. Szczukowski, J. Tworkowski, Efektywność energetyczna produkcji biomasy
wierzby w systemie Eko-salix, ,,Fragmenta Agronomica” 28(1), 2011, s. 62-69.
3
M. Stolarski, S. Szczukowski, J. Tworkowski, Biopaliwa z biomasy wieloletnich roślin
energetycznych, ,,Energetyka i Ekologia”, styczeń 2008, s. 77-80.
4
F. Strzelczyk, A. Wawszczak, Efektywność biomasy jako paliwa energetycznego, ,,Rynek
energii” 5, 2008.
Strona
109
1
Rozwój rynku biomasy może również przyczynić się do redukcji bezrobocia
poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w jednostkach zajmujących się
pozyskiwaniem i przetwórstwem biomasy oraz rozwoju rolnictwa. Aby jednak rozwój
rynku biomasy miał miejsce potrzebna jest odpowiednia polityka wspierająca lokalne
inicjatywy zmierzające do zwiększenia pozyskiwania energii elektrycznej i cieplnej 5.
Można więc stwierdzać, że biomasa przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa
energetycznego kraju rozumianego jako: ,,stanu gospodarki umożliwiającego
pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i
energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań
ochrony środowiska”6.
W Polsce blisko 90% wykorzystywanej energii pochodzi ze spalania węgla,
zaliczanego do nieodnawialnych źródeł energii. Potrzebna jest zatem alternatywa
będąca doskonałym zamiennikiem tego surowca na taki, który będzie łatwo dostępny
na miejscu i tani w pozyskiwaniu7. Mając na uwadze ważne znaczenie produkcji
biomasy dla poprawy bilansu energetycznego Polski w pracy podjęto próbę oceny
efektów ekonomicznych tej działalności. Jest to nowy rodzaj aktywności szczególnie
zalecany gospodarstwom posiadającym wolne od uprawy i słabe jakościowo gleby.
W przyszłości przewiduje się wzrost zapotrzebowania w zakresie paliw gazowych i
energii elektrycznej pozyskiwanych ze źródeł odnawialnych w gospodarstwach
rozwojowych8.
Celem badań było poznanie opłacalności uprawy roślin energetycznych w
Polsce, takich jak: wierzba energetyczna czy topola.
W ramach celu głównego realizowano następujące cele szczegółowe:
1. Jaka jest struktura odnawialnych źródeł energii w Polsce?
2. Jakie są przyrosty topoli i wierzby energetycznej?
3. Jak kształtują się koszty produkcji topoli i wierzby energetycznej?
Przedmiotem badań była struktura odnawialnych nośników energii
w Polsce oraz kalkulacje opłacalności uprawy topoli i wierzby na cele energetyczne.
M. Borgosz-Koczwara, K. Herlender, Bezpieczeństwo energetyczne a rozwój odnawialnych
źródeł energii, ,,Energetyka” marze 2008.
6
Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10.04.1997 r. wraz z późniejszymi zmianami
(Dz.U.153.1504).
7
Z. Ginalski, Uprawa wybranych roślin energetycznych, CDR O/Radom, 2012.
8
Z. Wójcicki, Potrzeby energetyczne i wykorzystanie odnawialnych zasobów energii,
,,Problemy inżynierii rolniczej” 4, 2010, s. 37-47.
Strona
110
5
W toku analizy wyników badań wykorzystano metody tabelaryczne, graficzne
i opisowe. Źródło analiz stanowiły dane pozyskane z magazynu Biomasa oraz bogata
literatura przedmiotu.
Wyniki badań i dyskusja
Pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych w Polsce, w 2013 roku
przedstawiono na rysunku 1. Z informacji wynika, że najważniejszym źródłem
odnawialnych nośników energii w 2013 roku były biopaliwa stałe (80,03%) oraz
biopaliwa ciekłe (8,2%). Ważne znaczenie odgrywa również energia wiatru (6,05%),
energia wody (2,46%) oraz biogaz (2,12%). Pozostałe źródła tj. odpady komunalne,
pompy ciepła, energia geotermalna i słoneczna stanowią około 1% (rys. 1).
Energia słoneczna - solar energy
0,18
Energia geotermalna - geothermal energy
0,22
Pompy ciepła - heat pumps
0,33
Odpady komunalne - municipal waste
0,42
Biogaz - biogas
2,12
Energia wody - water energy
2,46
Energia wiatru - wind energy
6,05
Biopaliwa ciekłe - liquid biofuels
8,2
Biopaliwa stałe - solid biofuels
80,03
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
A. Rubyczyński, A. Teper, P. Małyska, Plantacje roślin energetycznych - korzyści dla
gospodarki i energetyki, „Czysta Energia” - 6/2013, s. 26-29.
9
Strona
W Polsce znajduje się blisko 2 miliony hektarów gruntów o słabej
przydatności do produkcji rolniczej, które mogłyby być przeznaczone na alternatywne
cele, np. po uprawy roślin energetycznych. Według Antoniego Fabera, około 450 tys.
hektarów może być wykorzystywane do zakładania plantacji roślin energetycznych9.
111
Rysunek 1. Pozyskanie energii ze źródeł odnawialnych według nośników w Polsce,
w 2013r.(%)
Figure 1. Obtaining energy from renewable sources by media in Poland, in 2013. (in %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Biomasa” 02(9)/2015
Source: Own study on the basis: „Biomasa” 02(9)/2015
11
Strona
http://www.raportrolny.pl, data dostępu 9.01.2016.
E. Wach, Odnawialne do 2020 roku, ,,Czysta Energia”, 4, 40.
12
http://ekorynek.com/agrobiznes/160-nowe-szanse-dla-rolnictwa-energetycznego, data
dostępu 9.01.2016.
13
E. Głodek, Spalanie i współspalanie biomasy, Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych,
Opole 2010, s.17
10
112
Według danych GUS jedna trzecia użytków rolnych w Polsce (czyli około 5,5
mln ha) to słabe ziemie V i VI klasy, na których tradycyjne rolnictwo balansuje na
granicy opłacalności. W wielu przypadkach bardziej opłacałoby się przeznaczyć je
pod
uprawy
roślin
energetycznych.
Ministerstwo
Gospodarki
w projekcie ustawy o źródłach energii wspomina, że w Polsce na jednego mieszkańca
przypada aż 0,41 ha użytków rolnych. To dwa razy więcej niż
w krajach UE 15. Dlatego też, według resortu gospodarki jesteśmy postrzegani jako
kraj, który może mieć bardzo znaczący udział w produkcji biomasy na cele
energetyczne w Unii Europejskiej.10. Według wytycznych UE z marca 2007 roku kraje
członkowskie powinny zwiększyć do 20% energię ze źródeł odnawialnych i do 10%
zużycia biopaliw do 2020 roku11.
Pierwsze plantacje roślin energetycznych w Polsce zaczęły powstawać
kilkanaście lat temu. Niestety brak doświadczenia w planowaniu takich inwestycji
miał negatywne skutki dla pierwszych plantatorów. Na samym początku rolnicy
nastawili się głównie na uprawę wierzby, ale robili to na ogół na dość małą skalę.
W momencie kiedy UE wprowadziła obowiązkowe ograniczenie emisji CO2
elektrownie i ciepłownie węglowe poszukiwały bardziej ekologicznego surowca12.
Jednym
z
głównych
czynników
sprzyjających
produkcji
biomasy
w Polsce, w tym roślin energetycznych, jest powstawanie nowych elektrowni na
biomasę lub przerabianie na takie paliwo istniejących elektrowni.
Na rysunku 2 przedstawiono spalanie biomasy z podziałem na technologie
w latach 2005-2014. Z informacji wynika, że w Polsce ma miejsce współspalanie
biomasy oraz energia na biomasę. Poprzez współspalanie biomasy rozumie się
procesy łączące ze sobą wykorzystanie odnawialnych źródeł energii z zastosowaniem
energii z paliw kopalnych w procesie spalania13. Natomiast pod pojęciem energii na
biomasę rozumiemy, produkcję czystej energii poprzez spalanie samej biomasy lub
biomasy Agro bez dodatków węgla. Od 2005 roku wykorzystanie energii na biomasę
wzrosła blisko dziesięciokrotnie, co potwierdza rozwój tej formy wykorzystania
biomasy i pozyskiwania energii.
7000000
6000000
5000000
4000000
3000000
2000000
1000000
0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Energia na biomasę - energy for biomass
Współspalanie biomasy - co-firing of biomass
Potencjał biomasy dla instalacji średniej i małej mocy, ,,Czysta Energia”, 10/ 2015.
D. Zych, M. Roik, Polska biośmietnikiem świata, „Biomasa” 03/2015 s. 26.
16
M. Gatkowska, W. Kiryła, SERENE – satelitarny serwis roślin energetycznych, ,,Biomasa”
12/2015. s. 28.
14
15
Strona
Powodem, który może mieć wpływ na obniżenie popytu na biomasę przy
współspalaniu, będzie od 2016 roku nowa ustawa o odnawialnych źródłach energii,
która wprowadzi stopniowe wygaszanie zielonych certyfikatów przy współspalaniu14
W 2016 nastąpi ograniczenie płatności za każdy wyprodukowany zielony certyfikat,
będący dodatkowym środkiem finansowym dla producentów energii15.
Czynnikiem sprzyjającym rolnikom i branży energetycznej jest powstawanie,
Serwisu Monitorowania Plantacji Roślin Energetycznych „SERENE” z inicjatywy
Europejskiej Agencji Kosmicznej, której celem jest wsparcie biomasy produkowanej
lokalnie. System ten przyczyni się w bezpośredni sposób do rozwiązywania
problemów, z jaki będą borykać się gospodarstwa rolne. ,,SERENE” będzie
wykorzystywać dane satelitarne do monitorowania plantacji roślin energetycznych w
czasie rzeczywistym, co da możliwość szacunku ilości biomasy z plantacji, korekcji
przewidywanego plonu w wyniku wystąpienia warunków niekorzystnych, suszy lub
innych zjawisk pogodowych16.
W Polsce istnieją gatunki roślin energetycznych, takie które są i te które mogą
113
Rysunek 2. Spalanie biomasy z podziałem na technologie w latach 2005-2014 w Polsce
(energia elektryczna w MWh)
Figure 2. Biomass combustion technologies with the division in the years 2005-2014 in Poland
(electricity in MWh).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Biomasa” 12/2015
Source: Own study on the basis: „Biomasa” 12/2015.
być wykorzystywane do celów energetycznych. Pierwszymi roślinami
w Polsce, które zostały wykorzystane na większą skalę i które po dziś dzień pełnią
ważną rolę jest wierzba i topola. Gatunki te, mimo że są podobne, to różnią się
wieloma cechami, takimi jak: cyklem plonowania, wielkością plonu,
a więc i energii z hektara oraz wykorzystaniem w celach przemysłowych 17. To właśnie
te dwa gatunki, zaliczane są do ważnych źródeł surowców energetycznych18.
Wierzba to roślina, która występuje w siedliskach dość żyznych
i zapewniających wystarczające ilości wody. W Polsce najbardziej rozsądnym
i skutecznym rozwiązaniem jest uprawa wierzby na gruntach ornych
w zagęszczeniu od 20 do 40 tys. sztuk/1ha UR z wykorzystaniem systemu trzyletniej
rotacji19. Jednym z najlepiej nadających się na cele energetyczne jest gatunek wierzby
krzewiastej
(Salix
viminalis
L).
Jest
to
roślina
wieloletnia
z ilością pędów mogącą sięgać od kilku do kilkunastu. Okres użytkowania plantacji
może wynosić od 15 do 20 lat20, a niektóre gatunki wierzby energetycznej mogą być
użytkowane nawet 30 lat.
Do zalet wierzby należą tanie sadzonki, długi okres użytkowania oraz
w miarę duże plony w trzecim i następnych latach użytkowania, sięgającej 10-13
t/ha/rocznie.21
Topole rozmnażają się generatywnie z nasion oraz wegetatywnie.
Z topoli produkuje się zarówno drewno kawałkowe do kotłów i kominków, jak
i zrębki do kotłowni zautomatyzowanych. Topola to uniwersalne drzewo, do jej zbioru
na zrębki wykorzystywać można takie same maszyny jak do zbioru wierzby.22 Jednak
topola w porównaniu do wierzby lepiej dostosowuje się do warunków klimatycznych,
jest bardziej produktywna oraz odporna na choroby, Drewo uzyskane z uprawy topoli
może mieć różne zastosowania, np. jako biomasa energetyczna, do produkcji papieru,
oraz różnego rodzaju płyt i okien drewnianych. Powoduje to, że wachlarz możliwości
zastosowań topoli jest większy a duża dywersyfikacja produktu zwiększa
A. Rubyczyński, A. Teper, P. Małyska, Plantacje roślin energetycznych - korzyści dla
gospodarki i energetyki, „Czysta Energia” - 6/2013, s. 26-29.
18
I. Niedziółka, A. Zuchniarz, Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy
pochodzenia roślinnego, ,, Motrol 8A” 2006, s. 232-237.
19
M. Stolarski, S. Szczukowski, J. Tworkowski, Efektywność energetyczna produkcji biomasy
wierzby w systemie Eko-salix, ,,Fragmenta Agronomica” 28(1), 2011, s. 62-69.
topola.html, data dostępu 9.01.2016.
Strona
Z. Ginalski, Potencjalne możliwości uprawy roślin energetycznych, ,,Vademecum energetyki
odnawialnej” http://www.instsani.pl/ozebio49.htm, data dostępu 11.01.2016.
21 Z. Ginalski „Uprawa wybranych roślin energetycznych” CDR O/Radom
22
http://www.coach-bioenergy.eu/pl/cbe-usugi/opisy-technologii-i narzędzi/technologii/24020
114
17
bezpieczeństwo produkcji23.
Z tabeli 1 wynika, że osiągalny plon dla cyklu zbiorów co 4 lata w przypadku
topoli jest blisko dwukrotnie większy niż w przypadku wierzby. Kolejnym
czynnikiem wpływającym na efektywność wykorzystania topoli, jest możliwość
szerszego zastosowania jej drewna w przemyśle np. przy produkcji papieru, płyt
MDF, OSB.
Tabela 1. Przyrost naturalny topoli hybrydowej i wierzby energetycznej
Table 1. The natural growth of hybrid poplar and willow
Charakterystyka
Topola hybrydowa
Wierzba energetyczne
Characteristics
Hybrid poplar
Willow
Typ rośliny
Drzewo (jeden solidny pień)
Roślina krzewiasta (kilka
łodyg)
Osiągalny
plon
w
8-25 ton/ha/rok
10-13 ton/ha/rok
przeliczeniu na rok
Osiągalny plon dla cyklu
72-100 ton/ha/rok
40-52 ton/ha/rok
zbiorów co 4 lata
Zastosowanie
Zrębki (cykl 3-4 letni),
Produkcja zrębki (cykl 3-4
drewno kakałkowe, kłody do
letni), wyroby wiklinowe
produkcji papieru, płyty MDF,
OSB
Kaloryczność świeżej zrębki
8-9,1 GJ/t (wilgotność 507,0-9,1 GJ/t (wilgotność 5545%)
45%)
Kaloryczność
zrębki
11,3-12,3 (wilgotność 3510,2-12,3 GJ/t (wilgotność
przesuszonej
30%)
40-30%)
Źródło: http://sadzonki-topoli.pl/ data dostępu 9.01.2016
Source: http://sadzonki-topoli.pl/ data dostępu 9.01.2016
23
D. Samulewicz, Polska energetyka kroczy zieloną drogą, „Biomasa” 02/2015r., s. 11.
Strona
115
Na rysunku 3 przedstawiono opłacalność możliwą do uzyskania z zagajników
krótkiej rotacji topoli w przeliczeniu na 1ha. Najniższy zysk uzyskiwany jest na
samym początku w wysokości 2450 zł. rocznie. Dopiero po upływie 3-4 lat przyrost
masy drewna zwiększy się w porównaniu do wcześniejszych lat średnio o 20t/ha, co
pozwoli na uzyskanie kwoty 70 400 zł po 6 latach zbiorów biomasy.
70,4
65,00
2039
59,85
2035
85
45,50
2031
85
31,15
2027
85
16,80
2023
85
2,45
2019
0
10
65
20
30
40
50
Opłacalność (tys. zł.) - Profitability (th. PLN)
60
70
80
90
plon t/ha- crop t/ha
Rysunek 3. Wynik opłacalności zagajnika krótkiej rotacji topoli w przeliczeniu na 1ha.
Figure 3. Result profitability of short rotation of poplar per 1 / ha.
Źródło: http://sadzonki-topoli.pl/, data dostępu 11.01.2016
Source: http://sadzonki-topoli.pl/, data dostępu 11.01.2016
Na rysunku 4 przedstawiono koszty i zyski z uprawy topoli w ciągu 25 lat. W
ciągu trzech pierwszych lat uprawy trzeba ponieść koszty związane z założeniem
plantacji co sprawia, że na początku jest to działalność mało opłacalna. Dopiero od
czwartego roku uprawy przychody ze sprzedaży biomasy przewyższają koszty. Całe
przedsięwzięcie jest opłacalne i w długim horyzoncie czasowym (25 lat) pozwala na
uzyskanie blisko 70 000 zł/ha zysku.
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
-10000
-20000
Rysunek 4. Kalkulacja opłacalności zagajnika krótkiej rotacji topoli
Figure 4. The calculation of the profitability of short rotation of poplar
Źródło: http://zagajniktopoli.pl/ data dostępu 11.01.2016
Source: http://zagajniktopoli.pl/, data dostępu 11.01.2016
Mimo wielu korzystnych obliczeń finansowych potwierdzających
opłacalność uprawy roślin energetycznych, nie ma dużego zainteresowania ta formą
116
koszty (zł.) - costs (PLN)
Strona
opłacalność (zł.) - profitability (PLN)
A. Rubyczyński, A. Teper, P. Małyska, Plantacja roślin energetycznych – korzyści dla
gospodarki i energetyki, „Czysta Energia”, 6/2013.
25
J. Kuś (red.) Uprawa roślin na potrzeby energetyki, CDR o Radom, 2009.
24
Strona
Podsumowanie i wnioski
Biomasa jest źródłem alternatywnej energii, która ze względu na swe
właściwości i sprzyjające warunki klimatyczne Polski może uzupełniać tradycyjne
paliwa kopalne w zaspokojeniu potrzeb energetycznych. Przy wsparciu rządu i Unii
Europejskiej jest duża szansa na dalszy rozwój sektora biomasy ze szczególnym
uwzględnieniem roślin energetycznych.
W Polsce głównymi nośnikami odnawialnych źródeł energii są biopaliwa
stałe, biopaliwa ciekłe oraz energia wiatru i wody. Oznacza to, że
w naszym kraju istnieją warunki do pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych.
Proces ten powinien być wspierany szczególnie przez odpowiednią politykę na
szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym.
Opłacalność produkcji biomasy na cele energetyczne przy odpowiedniej
zmianie przepisów jest czynnikiem sprzyjającym wykorzystaniu słabo urodzajnych
gleb, które są mało przydatne dla produkcji zbóż. Ich wykorzystanie pod uprawę
biomasy stwarza możliwość zwiększenia dochodów osób chcących zająć się tą
uprawą oraz zwiększyć przychody do budżetu państwa.
Uprawa zarówno wierzby jak i topoli jest opłacalna w dłuższym okresie
czasu. W przeciągu trzech pierwszych lat uprawa tych gatunków wymaga ponoszenia
117
działalności. Wśród znaczących przyczyn zahamowania rozwoju plantacji roślin
energetycznych i niewykorzystania gruntów nieużytkowych można wymienić: złe
doświadczenia rolników z okresu minionej dekady, takie jak zbyt niską rynkową cenę
biomasy Agro, brak doświadczenia rolników w zakładaniu plantacji, nieskuteczną
politykę nieskoordynowaną z potrzebami energetyki24.
Rolnik poszukujący alternatywnego i stabilnego dochodu powinien dążyć do
zakładania możliwie dużych plantacji, nie mniejszych jak 20 ha i nie przekraczających
więcej niż 25% użytków rolnych gospodarstwa. W tym celu bardzo wskazane jest
tworzenie grup producenckich, co pozwoli zwiększyć posiadany areał uprawy
energetycznych poprzez zakładanie plantacji na sąsiednich polach, jak i starać się o
dodatkowe środki finansowe oraz minimalizować koszty zbioru i transportu. Należy
jednak podkreślić, że dla rolników założenie wieloletniej plantacji jest inwestycją,
która musi gwarantować opłacalność produkcji w perspektywie kilku lat. Konieczne
jest układanie wzajemnych relacji pomiędzy producentami biomasy a zakładami
energetycznymi na zdrowych zasadach biznesowych25.
kosztów przewyższających przychody z ich sprzedaży. Dopiero w czwartym roku
uprawy wierzby i topoli przychody przewyższają koszty, co czyni te działalności
efektywnymi w długim okresie czasu.
Bibliografia
1. Borgosz-Koczwara M., Herlender K., Bezpieczeństwo energetyczne a rozwój odnawialnych źródeł
energii, ,,Energetyka” marze 2008.
2. Gatkowska M., Kiryła W., SERENE – satelitarny serwis roślin energetycznych, ,,Biomasa” 12/2015.
3. Ginalski Z., „Uprawa wybranych roślin energetycznych, CDR O/Radom, 2012.
4. Ginalski Z., Potencjalne możliwości uprawy roślin energetycznych, ,,Vademecum energetyki
odnawialnej” http://www.instsani.pl/ozebio49.htm, data dostępu 11.01.2016.
5. E. Głodek, Spalanie i współspalanie biomasy, Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych, Opole
2010.
6. Kuś J. (red.) Uprawa roślin na potrzeby energetyki, CDR o Radom, 2009.
7. Niedziółka I., Zuchniarz A., Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy pochodzenia
roślinnego, ,, Motrol 8A” 2006, s. 232-237.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Potencjał biomasy dla instalacji średniej i małej mocy, ,,Czysta Energia”, 10/2015.
Rubyczyński A., Teper A., Małyska P., Plantacje roślin energetycznych - korzyści dla gospodarki i
energetyki, „Czysta Energia” - 6/2013.
Samulewicz D., Polska energetyka kroczy zieloną drogą, „Biomasa” 02/2015.
Stolarski M., Szczukowski S., Tworkowski J., Efektywność energetyczna produkcji biomasy wierzby
w systemie Eko-salix, ,,Fragmenta Agronomica” 28(1), 2011, s. 62-69.
Stolarski M., Szczukowski S., Tworkowski J., Biopaliwa z biomasy wieloletnich roślin
energetycznych, ,,Energetyka i Ekologia”, styczeń 2008, s. 77-80.
Strzelczyk F., Wawszczak A., Efektywność biomasy jako paliwa energetycznego, ,,Rynek energii” 5,
2008.
Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10.04.1997 r. wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U.153.1504).
Wach E., Odnawialne do 2020 roku, ,,Czysta Energia”, 4, 40.
Wójcicki Z., Potrzeby energetyczne i wykorzystanie odnawialnych zasobów energii, ,,Problemy
inżynierii rolniczej” 4, 2010, s. 37-47.
Zych D., Roik M., Polska biośmietnikiem świata, „Biomasa” 03/2015.
Summary
The possibility of market development of energy crops in Poland was indicated in this work.
In the course of analysis the tabular, graphical and descriptive methods were used. In the study the costeffectiveness of energy crops in Poland with particular emphasis on hybrid poplar and willow was
Strona
PROFITABILITY EVALUATION OF BIOMASS FROM ENERGY CROPS
118
Strony internetowe
1) http://www.raportrolny.pl, data dostępu 9.01.2016.
2) http://ekorynek.com/agrobiznes/160-nowe-szanse-dla-rolnictwa-energetycznego, data dostępu
9.01.2016
3) http://www.coach-bioenergy.eu/pl/cbe-usugi/opisy-technologii-i
narzędzi/technologii/240topola.html, data dostępu 9.01.2016.
counted. The analysis shows the main sources of renewable energy in Poland are solid biofuels, liquid
biofuels, wind and water energy. The market energy for plants has a chance of development in Poland
and its effectiveness can be high in case of appropriate policies at local and national level. The charge
level is the highest in the early years of cultivation. Growing poplar provides higher efficiency compared
to willow.
Key words: profitability, energy crops, topola, wierzba
Streszczenie
W pracy wskazano możliwości rozwoju rynku roślin energetycznych w Polsce. W toku analiz
wykorzystano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. W pracy policzono opłacalność roślin
energetycznych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem topoli hybrydowej i wierzby energetycznej.
Z analiz wynika, głównymi nośnikami odnawialnych źródeł energii w Polsce są biopaliwa stałe,
biopaliwa ciekłe oraz energia wiatru i wody. Rynek roślin energetycznych ma szanse rozwoju w Polsce
a jego efektywność może być wysoka w przypadku odpowiedniej polityki na szczeblu lokalnym i
krajowym. Poziom kosztów jest najwyższy w pierwszych latach uprawy. Uprawa topoli pozwala uzyskać
wyższą efektywność w porównaniu do wierzby.
Strona
119
Słowa kluczowe: zyskowność, rośliny energetyczne, poplar, willow
Dr hab. Katarzyna Brodzińska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
WPŁYW CECH JAKOŚCIOWYCH KAPITAŁU LUDZKIEGO
NA PROCES MODERNIZACJI GOSPODARSTW ROLNYCH
Wstęp
Strona
D. Kołodziejczyk, Wstęp W: Rola instytucji w modernizacji gospodarstw rolnych.
Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po
wstąpieniu do Unii Europejskiej, nr 103, Wyd. IERiGŻ, Warszawa 2008, s. 7.
2
I. Hamerska, S. Roczkowska-Chmaj, Wykształcenie i wiek rolników a wskaźnik postępu
naukowo-technicznego, „Inżynieria Rolnicza” 11 (109), 2008, s. 75-82.
1
120
Przystąpienie Polski do UE i objęcie rolników mechanizmami Wspólnej
Polityki Rolnej (WPR) spowodowało nasilenie konkurencji na rynku produktów
rolnych, ale otworzyło jednocześnie nowy etap w historii polskiego rolnictwa. Tempa
nabrał zapoczątkowany jeszcze w okresie przedakcesyjnym proces modernizacji
gospodarstw rolnych. Niezwykle istotnym wsparciem tego procesu w Polsce są
wdrażane działania pomocowe. Pozwalają one na przeprowadzenie wielu inwestycji
mających na celu poprawę ogólnych wyników gospodarowania. Wsparcie obejmuje
zarówno współfinansowanie inwestycji związanych z wprowadzaniem nowych
technologii, czyli zakup maszyn, urządzeń mających na celu poprawę jakości
produkcji, jak i poprawę infrastruktury technicznej gospodarstw np. przebudowę
budynków inwentarskich itp. Ponieważ koszty związane z wdrażaniem tych
inwestycji są duże i niewielu rolników jest w stanie pokryć je z własnych przychodów,
wsparcie procesu modernizacji jest niezwykle istotne.
Proces modernizacji gospodarstw rolnych zleży od wielu czynników. Jak
podaje D. Kołodziejczyk1 czynniki te można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Do grupy czynników zewnętrznych można zaliczyć politykę państwa, system
mechanizmów WPR oraz sprawność instytucji otoczenia rolnictwa. Natomiast do
drugiej grupy czynników można zaliczyć powierzchnię użytków rolnych, zasoby
ludzkie, zasoby kapitałowe. Jednocześnie autorka podkreśla, że szybkość i
kompleksowość przemian jest zależna od uwarunkowań na płaszczyźnie doradczej,
naukowo-badawczej, środowiskowej i mentalnej. Również w opinii I. Hamerskiej S.
Roczkowskiej-Chmaj2 wstąpienie Polski do Unii Europejskiej wymusiło na
krajowych rolnikach konieczność nowoczesnego gospodarowania, opartego na
wdrażaniu nowych technologii, wytworów nauki, techniki, postępu biologicznego
oraz organizacyjnego. W związku z powyższym czynnik ludzki w procesie
modernizacji gospodarstw rolnych jest szczególnie istotny.
A. Marcysiak, A. Marcysiak, Wpływ cech jakościowych kapitału ludzkiego na wyniki
ekonomiczne gospodarstw rolniczych, „Zeszyty Naukowe SGGW Problemy Rolnictwa
Światowego”, t. 11(XXVI), z. 4, 2011, s. 129-137.
3
Strona
Wyniki badań
Pojęcie kapitału ludzkiego może być rozpatrywane zarówno na poziomie
makro, jak i mikro. Może się ono odnosić do sektora gospodarki, jednostki
gospodarczej, lub konkretnej osoby3. U podstaw jakości kapitału ludzkiego zawsze
jednak pozostaje wiedza. W odniesieniu do sektora rolnego to właśnie wiedza, w
ujęciu poziomu wykształcenia właścicieli gospodarstw rolnych i posiadanych
121
Celem artykułu jest ocena wpływu cech jakościowych kapitału ludzkiego na
proces modernizacji gospodarstw rolnych. Badaniami objęto 62 właścicieli
gospodarstw rolnych zlokalizowanych w dwóch powiatach: puckim (woj. pomorskie)
i zambrowskim (woj. podlaskie). Dobór próby badawczej był celowy i obejmował
właścicieli gospodarstw rolnych modernizujących swoje gospodarstwa. Wszyscy
objęci badaniami rolnicy korzystali ze wsparcia w ramach działań WPR.
Obiekty badawcze zlokalizowano w powiatach rolniczych, zbliżonych pod
względem specyfiki produkcji rolnej. W powiecie puckim gospodarstwa specjalizują
się głównie w chowie bydła mlecznego oraz w produkcji roślinnej. Niewiele
gospodarstw na tym obszarze zajmuje się chowem bydła mięsnego oraz trzody
chlewnej. Również powiat zambrowski zaliczany jest do regionów typowo
rolniczych. Dobre warunki glebowe determinują rolniczy kierunek gospodarki na tym
obszarze i ograniczają inne formy rozwoju. W produkcji rolniczej przeważa produkcja
zwierzęca. Produkcja roślinna dostosowana jest do produkcji pasz dla zwierząt a
najbardziej rozwiniętym kierunkiem produkcji jest chów trzody chlewnej i bydła.
Badania przeprowadzono w ramach badań statutowych prowadzonych w
Katedrze Agrotechnologii, Zarządzania Produkcją Rolniczą i Agrobiznesu UWM w
Olsztynie. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego przy wykorzystaniu
kwestionariusza wywiadu. Zebrany materiał badawczy został przeanalizowany pod
kątem jakości kapitału ludzkiego i jego wpływu na aktywność inwestycyjną oraz
proces modernizacji gospodarstw rolnych.
kwalifikacji rolniczych jest wyznacznikiem jakości kapitału ludzkiego w rolnictwie.
Rola czynnika ludzkiego w rolnictwie zwiększa się w miarę ogólnego rozwoju
gospodarczego, ponieważ jego znaczenie i wpływ na efekty wyraża się przede
wszystkim w umiejętności ciągłego dostosowywania się do zmieniających się
warunków4. W tym kontekście wykształcenie jest też czynnikiem umożliwiającym
wieloaspektowy rozwój obszarów wiejskich oraz zwiększającym absorpcję środków
pomocowych możliwych do otrzymania w ramach stosowanych narzędzi WPR5.
Ludzie lepiej wykształceni nie tylko łatwiej akceptują zmieniające się warunki, ale
też wykazują większą skłonność do poszukiwania i wdrażania nowych rozwiązań6.
Niezależnie jednak od roli kapitału ludzkiego w procesach makrorozwojowych, jego
jakość ma wymiar mikroekonomiczny, przekładający się na efektywność
gospodarowania, a w efekcie na osiągane przychody i związany z nimi poziom życia.
Ważną kwestią są kompetencje jednostek rozumiane jako konglomerat posiadanej
wiedzy (niekoniecznie udokumentowanej formalnie), umiejętności (wiedza
proceduralna - wiem jak i potrafię), postaw (chcę i jestem gotów wykorzystać swą
wiedzę) i cech osobowości7.
Można zaryzykować stwierdzenie, że to właśnie szeroko pojęte kompetencje
są decydującym czynnikiem w procesie modernizacji gospodarstw rolnych. Niemniej
jednak pomoc finansowa w ramach działania wspierającego ten proces uzależniona
jest właśnie od wykształcenia, czyli posiadanych kwalifikacji rolniczych. Większe
wsparcie kierowane jest też do młodych rolników. Te dwie cechy, czyli wiek i
wykształcenie są najczęściej powiązane, ponieważ młodzi rolnicy są zwykle lepiej
wykształceni.
A. Wiatrak, Wiedza i kapitał intelektualny jako źródło nierówności gospodarczych i
społecznych (w:) M.G. Woźniak (red.) Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał
ludzki i intelektualny, cz. 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005, s.
19-30.
5
A. Szeląg-Sikora, M. Kowalska, Kwalifikacje zawodowe rolników a poziom ekonomicznej
efektywności produkcji rolnej, „Inżynieria Rolnicza” 9(97), 2007, s. 212-214.
W. Poczta, A. Mrowczyńska-Kamińska, Regionalne zróżnicowanie wykorzystania kapitału
ludzkiego w rolnictwie polskim (w:) Rozwój zasobów kapitału ludzkiego obszarów wiejskich.
Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008, s.
309-316.
6
Z. Kołoszko-Chomentowska, Wykształcenie ludności rolniczej jako determinanta rozwoju
rolnictw, „Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej”
109, 2008, s. 43-53.
7
S. Whidddett, S. Hollyforde. Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi,
Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, s. 54-68.
Strona
122
4
Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej. Praca zbiorowa pod
kierunkiem W. Poczty. Powszechny Spis Rolny 2010. GUS Warszawa, 2013, s. 162.
9
I. Hamerska, S. Roczkowska-Chmaj, Wykształcenie i wiek rolników a wskaźnik postępu
naukowo-technicznego, „Inżynieria Rolnicza” 11 (109), 2008, s. 75-82.
Strona
8
123
Badania własne wykazały, że rolnicy modernizujący gospodarstwa rolne są
stosunkowo młodzi. Blisko 84% respondentów to właściciele gospodarstw rolnych do
45 roku życia, wśród ogółu rolników ta grupa stanowi zaledwie 37,2% (rys.1). Warto
jednak w tym miejscy podkreślić, że na tle innych krajów UE, nasi rolnicy są
stosunkowo młodzi. Jest on szczególnie wyraźny w południowych krajach UE-15, a
w szczególności w Portugalii, gdzie ponad 46% użytkowników gospodarstw jest w
wieku powyżej 65 lat, a jednocześnie zaledwie 2,6% to osoby do 35 lat. Podobna
sytuacja występuje, spośród nowych krajów członkowskich, w Bułgarii i Rumunii. W
rolnictwie polskim największy jest, na tle pozostałych państw Wspólnoty, odsetek
gospodarstw prowadzonych przez osoby do 35 lat i wynosi 14,7% przy średniej
unijnej na poziomie 6,4%8.
Średni wiek objętych badaniami rolników wynosił nieco ponad 34 lata.
Natomiast w strukturze wiekowej dominowali rolnicy z grupy wiekowej 35-44 lata.
Na taki rozkład mogą mieć wpływ przemiany pokoleniowe zachodzące w sektorze
rolnictwa. Zwracają na to uwagę również inni autorzy. Z badań I. Hamerskiej i S.
Roczkowskiej-Chmaj9 wynika, że okresem wzmożonych działań inwestycyjnych jest
wiek pomiędzy 35 a 50 rokiem życia producentów rolnych. Starsi rolnicy nie są
bowiem już tak skłonni ulegać nowym trendom i innowacjom, zwykle pragną jedynie
przepracować kolejne lata zgodnie z dotychczasowymi praktykami i przekazać
gospodarstwo następcom. Zupełnie w innej sytuacji znajdują się rolnicy w wieku
poniżej 35 roku życia. Tych z kolei ogranicza brak doświadczenia oraz fakt, iż stali
się oni jedynie fizycznymi właścicielami, a decyzje podejmowane są wciąż przez ich
poprzedników - rodziców.
Badania własne: Own
3,2
research
38,7
Spis Rolny;
1,2 12,7
Agricultural Census
0
42
23,3
20
30,7
40
14,5 1,6
21,1
60
80
11
100
poniżej 25 lat; up to 25 years
25-34 lat; 25-34 years
35-44 lat; 35-44 years
45-54 lat; 45-54 years
55-64 lat; 55-64 years
powyżej 65 lat; more than 65 years
120
E. K. Chyłek, Uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich w
Polsce, ,,Monografie i Rozprawy Naukowe IUNG”, z.10, Puławy 2004, s. 39-40.
11
M. Zajdel, Ocena wykształcenia ludności rolniczej w województwie kujawsko-pomorskim,
,,Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., Oeconomica „,282(60), 2010, s. 185-195.
10
Strona
W opinii E. K. Chyłka10 jedną z głównych barier procesów modernizacji
gospodarstw rolnych, obok problemów starzejącego się społeczeństwa jest złe
przygotowanie zawodowe rolników. Trzeba jednak podkreślić, że w ostatnich latach
wskaźniki w zakresie struktury wykształcenia i wieku producentów rolnych znacznie
się poprawiły. Tylko na przestrzeni lat 2002-2010 odsetek osób z wykształceniem
wyższym wśród kierujących gospodarstwami wzrósł z 3,1% do 10,3%, a odsetek osób
poniżej 35 lat z 12,5% do 14,7%.
W kontekście kształtowania się procesów modernizacyjnych uwarunkowania
związane z poziomem wykształcenia i przygotowaniem zawodowym właścicieli
gospodarstw są szczególnie ważne. Wymienione uwarunkowania są wykładnią
potencjału intelektualnego i gospodarczego rolników. Pozwalają one również na
określenie zdolności danych osób do adaptacji innowacji oraz ich gotowości do
przeprowadzenia procesu transformacji wewnątrz swej działalności, w tym przemian
modernizacyjnych. Wykształcenie jest kategorią, która pozwala ocenić w jakim
stopniu dana osoba jest przygotowana pracy w zawodzie. W opinii Zajdla11 badanie
poziomu wykształcenia osób kierujących gospodarstwami rolnymi dostarcza
informacji na temat posiadanej wiedzy, zakresu umiejętności oraz zdolności
przystosowania się do otaczającej rzeczywistości.
Z badań własnych wynika, że pod względem poziomu wykształcenia
respondenci modernizujący swoje gospodarstwa rolne wyróżniają się na tle ogółu
124
Rysunek 1. Struktura wieku rolników (%)
Figure 1. Age structure of farmers (%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada i wyników Spisu Rolnego 2010.
Source: Own survey on the basis of conducted research and results of the Agricultural Census 2010.
gospodarstw rolnych. Ponad 56% to rolnicy z wykształceniem minimum średnim,
wśród ogółu rolników odsetek ten stanowił 37,2% (rys. 2).
Badania własne; Own research
12,9
Spis Rolny; Agricultural Census
10,3
0
35,5
25,4
20
8,1
40,3
6,1
38,6
40
60
3,2
19,6
80
100
120
wyższe; higher
policealne i średnie zawodowe; post-secondary and vocational
średnie ogólnokształcące; secondary
zasadnicze zawodowe; basic vocational
poniżej zawodowego; lower basic
Strona
Analizując poziom wykształcenia objętych badaniami rolników, należy
nadmienić iż pozytywnym zjawiskiem jest wysoki udział osób z wykształceniem
rolniczym. Do tych osób zaliczyć można absolwentów zasadniczych szkół, technikum
oraz szkół wyższych o profilu rolniczym. Udział tej grupy respondentów w stosunku
do całkowitej liczby objętych badaniami rolników wyniósł około 85,5%. Wewnątrz
niej najliczniej reprezentowani byli rolnicy posiadający wykształcenie średnie
rolnicze (35,5%), następnie wykształcenie zawodowe rolnicze (33,9%) oraz
producenci legitymujący się wykształceniem wyższym rolniczym (12,9%). Odsetek
rolników nie posiadających rolniczego przygotowania zawodowego wynosił ok.
14,5%. W odniesieniu do ogółu rolników jest to wskaźnik kilkukrotnie niższy. Z
danych Spisu Rolnego 2010 wynika, że wśród kierujących gospodarstwami rolnymi
aż 59% stanowią osoby bez wykształcenia rolniczego (rys. 3). Ponieważ
wykształcenie rolnicze jest jednym z kryteriów dostępu do uzyskania wsparcia w
ramach działań WPR (Modernizacja gospodarstw rolnych, Ułatwianie startu młodym
rolnikom), oczywistym jest, że wśród beneficjentów tych działań, odsetek
posiadających takie wykształcenie jest stosunkowo wysoki. Starsi rolnicy
kwalifikacje rolnicze mogą udokumentować odpowiednim stażem pracy w rolnictwie.
125
Rysunek 2. Struktura wykształcenia rolników (%)
Figure 2. Education structure of farmers (%)
wyższe; higher
12,9
1,9
policealne i średnie zawodowe; post-secondary
and vocational
zasadnicze zawodowe; basic vocational
33,9
10,9
3,2
kurs rolniczy; agricultural course
brak wykształcenia rolniczego; without
agricultural education
19,7
14,5
0
Badania własne; Own research
35,5
8,5
10
20
59
30
40
50
60
70
Spis Rolny; Agricultural Census
U. Malaga-Toboła, Kierunki produkcji a efektywność technicznej modernizacji gospodarstw
rolniczych, ,,Inżynieria Rolnicza”, 7(95), 2007, s. 129-136.
12
Strona
Jak wynika z badań własnych wszyscy respondenci prowadzili rodzinne
gospodarstwa rolne o towarowym charakterze produkcji. Były to gospodarstwa
stosunkowo duże, jeśli odniesiemy je do średniej w regionie (powiat pucki ok. 40 ha,
powiat zambrowski ok. 33 ha), ale w odniesieniu do przeprowadzonych modernizacji
obszar ten jest niewystarczający. Ponieważ jednym z priorytetów rodzinnych
gospodarstw rolnych jest powiększanie dochodów a zarazem zmniejszenie nakładów
pracy, dla realizacji tych celów niezbędny jest zakup nowego sprzętu rolniczego oraz
zmiany w technologiach produkcji. Z drugiej jednak strony to właśnie brak
możliwości powiększenia areału gospodarstwa jest czynnikiem w znacznym stopniu
ograniczającym rozwój tych gospodarstw. Niemniej jednak pomimo ograniczonych
możliwości powiększenia gospodarstwa i problemów finansowych respondenci
decydowali się na inwestycje.
Na podstawie analizy zakresu modernizacji można stwierdzić, że objęte
badaniami gospodarstwa rolne są w większości w II fazie modernizacji. Zdaniem U.
Malagi-Toboły12 w I fazie modernizacji rolnicy najczęściej dokonują zakupu
ciągników rolniczych, a w fazie II zakupują sprzęt towarzyszący. Z
przeprowadzonych badań wynika, że 35,5% respondentów zakupiło ciągniki rolnicze,
126
Rysunek 3. Struktura wykształcenia rolniczego rolników (%)
Figure 3. Agricultural education structure of farmers (%)
natomiast zdecydowanie częściej dokonywano zakupu sprzętu towarzyszącego (rys.
4). W sumie 52 właścicieli gospodarstw rolnych zakupiło 83 maszyny rolnicze.
budowa obory; cowshed construction
4,8
modernizacja budynków gospodarskich;
modernization of farm buildings
19,4
ciągnik; tractor
35,5
maszyny rolnicze; agricultural equipment
83,9
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
M. Kuboń, S. Tabor, Technika i technologia transportu a postęp techniczny w produkcji
rolniczej, „Inżynieria Rolnicza” 5(123), 2010, s. 97-103.
13
Strona
W tej grupie znalazły się przede wszystkim maszyny uprawowe, w tym pługi
i zestawy uprawowe. Należy jednak zauważyć, iż kupowane były przede wszystkim
pługi obracalne oraz zestawy uprawowe, które w połączeniu z siewnikami stanowiły
agregaty służące do wydajnego, a przez to mniej pracochłonnego siewu zbóż. Kolejną
grupą były maszyny do zbioru zielonek, wśród których dominowały prasy zwijające.
Zwykle zastępowały one wysłużone prasy wysokiego zgniotu. Wśród kosiarek
najczęściej dokonywano zakupu kosiarek o dyskowym zespole roboczym,
zapewniającym niewielkie zapotrzebowanie na moc, a przy tym charakteryzujące się
wysoką wydajnością oraz wytrzymałością. Z kolei wśród przyczep rolniczych
dominowały środki transportu o dużej ładowności (powyżej 8 ton). W opinii M.
Kubonia i S. Tabora13 jest to proces naturalny wywołany zmianami w technologii
produkcji. Zdaniem autorów to właśnie zastosowanie nowoczesnych środków
transportowych, w tym przypadku przyczep o wysokiej ładowności powoduje spadek
nakładów pracy, szczególnie w przypadku produkcji roślin zbożowych i pastewnych.
Warto również podkreślić, że część maszyn takich jak kombajny do zbioru zbóż,
siewniki do kukurydzy czy też część pras zwijających kupowane były z myślą o
świadczeniu usług rolniczych. Taką możliwość rolnicy uzyskali otrzymując wsparcie
127
Rysunek 3. Rodzaje inwestycji w gospodarstwach rolnych (% gospodarstw)
Figure 3. Types of investment in agricultural holdings (% of holdings)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Source: Own survey on the basis of conducted research.
w ramach działania: „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” PROW
2007-2013.
W ramach modernizacji gospodarstw rolnych trzech rolników rozpoczęło
inwestycje związane z budową obór, a co piąty podjął się modernizacji istniejących
już budynków i budowli gospodarskich. Inwestycje budowlane są zdecydowanie
trudniejsze do realizacji, szczególnie jeśli są one współfinansowane ze środków UE.
Co prawda istnieją możliwości zaliczkowego rozliczania refundacji środków, ale i
tak kwestie techniczne (rygorystyczne wymogi projektowe) i rozliczenia są
skomplikowane.
Podsumowanie
Modernizacja gospodarstw rolnych jest praktycznie procesem ciągłym,
wymaga nieprzerwanych inwestycji, a to wiąże się z koniecznością ponoszenia
wysokich nakładów finansowych. W tej kwestii rolnicy mogą liczyć na wsparcie w
ramach działań WPR. Trzeba jednak pamiętać, że obecny okres programowania 20142020 jest prawdopodobnie ostatnim, w którym tak duże środki są przeznaczone na
wsparcie procesu modernizacji gospodarstw. Trudno ocenić, czy i w jakim zakresie
skorzystają z nich rolnicy, którzy takiego wsparcia jeszcze nie otrzymali. Barierą w
tej kwestii są nie tylko finanse (trzeba zainwestować, aby otrzymać refundację
kosztów) i mały areał gospodarstwa, ale również czynnik ludzki. Jak wynika z badań
kwalifikacje społeczno-zawodowe rolników mają znaczny wpływ na
wykorzystywanie dostępnych funduszy unijnych, a zatem i na proces modernizacji
gospodarstw rolnych.
Podsumowując należy stwierdzić, że rolnicy podejmując działania
inwestycyjne w swych gospodarstwach kierują się chęcią unowocześnienia swojego
parku maszynowego. Kupują ciągniki wyższych mocy oraz agregatują je z bardziej
wydajnymi maszynami o lepszych parametrach roboczych, czy też zestawiają je z
całymi agregatami uprawowymi, w celu obniżenia kosztów oraz ograniczenia czasu
pracy. Takie działania z pewnością przyczynią się do poprawy wyników
ekonomicznych tych gospodarstw i umocnią ich pozycję na runku.
Strona
1. Chyłek E. K., Uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce,
Monografie i Rozprawy Naukowe, z. 10, IUNG Puławy, 2004.
2. Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej. Praca zbiorowa pod kierunkiem
W. Poczty. Powszechny Spis Rolny 2010. GUS Warszawa, 2013.
128
Bibliografia
3. Hamerska I., Roczkowska-Chmaj S., Wykształcenie i wiek rolników a wskaźnik postępu naukowotechniczneg, „Inżynieria Rolnicza” 11 (109), 2008.
4. Kołodziejczyk D., Wstęp W: Rola instytucji w modernizacji gospodarstw rolnych. Ekonomiczne i
społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu do Unii
Europejskiej, nr 103, Wyd. IERiGŻ, Warszawa, 2008.
5. Kołoszko-Chomentowska Z., Wykształcenie ludności rolniczej jako determinanta rozwoju rolnictwa,
„Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 109, 2008.
6. Kuboń M., Tabor S., Technika i technologia transportu a postęp techniczny w produkcji rolnicze,
„Inżynieria Rolnicza” 5(123), 2010.
7. Malaga-Toboła U., Kierunki produkcji a efektywność technicznej modernizacji gospodarstw
rolniczych, „Inżynieria Rolnicza” 7(95), 2007.
8. Malaga-Toboła U., Produkcja towarowa a kierunki zmian wyposażenia technicznego rozwojowych
gospodarstwach rolnych, „Inżynieria Rolnicza” 1 (110), 2009.
9. Marcysiak A., Marcysiak A., Wpływ cech jakościowych kapitału ludzkiego na wyniki ekonomiczne
gospodarstw rolniczych, „Zeszyty Naukowe SGGW Problemy Rolnictwa Światowego”, t.
11(XXVI), z. 4, 2011.
10. Poczta W., Mrowczyńska-Kamińska A. Regionalne zróżnicowanie wykorzystania kapitału ludzkiego
w rolnictwie polskim (w:) Rozwój zasobów kapitału ludzkiego obszarów wiejskich. Studia i Prace
Wydziału Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008.
11. Szeląg-Sikora A., M. Kowalska. Kwalifikacje zawodowe rolników a poziom ekonomicznej
efektywności produkcji rolne,. „Inżynieria Rolnicza” 9(97), 2007, s. 212-214.
12. Whidddett S., Hollyforde S., Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Oficyna
Ekonomiczna, Kraków 2003.
13. Wiatrak A., Wiedza i kapitał intelektualny jako źródło nierówności gospodarczych i społecznych (w:)
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny, red. M.G. Woźniak, cz.
2. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005.
14. Zajdel M., Ocena wykształcenia ludności rolniczej w województwie kujawsko-pomorskim, ,,Folia
Pomer. Univ. Technol. Stetin., Oeconomica”, 282(60), 2010.
Key words: modernization, holdings, human capital
Strona
Summary
The objective of this study is assessing the influence that human capital quality, has on the
agricultural farm modernization process. The study was conducted amongst 62 owners of farmlands. The
choice of control group was deliberate. The group comprised of farmers, who in last 5 years have had
their farms modernized, or have been getting financial support given under CAP.
The study has shown that vocational qualifications majorly influence their willingness to use
subsidies, provided by EU and accordingly, the agricultural farm modernization process. What
differentiated the study group from other polish farmers, was their level of formal education, as well as
possessed agricultural qualifications. The group’s farmers were also relatively young people. As much
as 84% of respondents are farmers not older than 45. As part of the investment, they have been purchasing
more efficient agricultural equipment. These investments with no doubt, will prove effective in
improving economic situation of these farms, and will strengthen their position on market.
129
INFLUENCE OF HUMAN CAPITAL QUALITY ON THE PROCESS OF AGRICULTURAL
FARM MODERNIZATION
Streszczenie
Celem artykułu jest ocena wpływu cech jakościowych kapitału ludzkiego na proces
modernizacji gospodarstw rolnych. Badaniami objęto w sumie 62 właścicieli gospodarstw rolnych.
Dobór próby badawczej był celowy i obejmował właścicieli gospodarstw rolnych, którzy w ostatnich 5
latach modernizowali swoje gospodarstwa i korzystali ze wsparcia w ramach WPR.
Badania wykazały, że kwalifikacje zawodowe rolników mają znaczny wpływ na
wykorzystywanie dostępnych funduszy unijnych, a zatem i na proces modernizacji gospodarstw rolnych.
Objęci badaniami rolnicy na tle ogółu kierujących gospodarstwami rolnymi w Polsce wyróżniali się
zarówno poziomem wykształcenia formalnego, jak i posiadanymi kwalifikacjami rolniczymi. Byli też
stosunkowo młodzi, blisko 84% respondentów to właściciele gospodarstw rolnych do 45 lat. W ramach
inwestycji dokonywali zakupu bardziej wydajnego sprzętu rolniczego. Inwestycje te z pewnością
przyczynią się do poprawy wyników ekonomicznych tych gospodarstw i umocnią ich pozycję na rynku.
Strona
130
Słowa kluczowe: modernizacja, gospodarstwa rolne, kapitał ludzki
Dr inż. Robert Rusielik
ANALIZA PORÓWNAWCZA POMIARU PRODUKTYWNOŚCI
CAŁKOWITEJ ROLNICTWA W POLSCE Z WYKORZYSTANIEM
ALTERNATYWNYCH MODELI
Wstęp
Problem pomiaru produktywności w rolnictwie jest istotny zarówno na
poziomie regionalnym jak i na poziomie pojedynczego gospodarstwa. W Polsce jest
to ważne również w kontekście roli polskiego rolnictwa we Wspólnej Polityce Rolnej
UE, a zwłaszcza sposób i efektywność absorbcji napływających środków. W
literaturze krajowej pojawia się coraz więcej opracowań na ten temat
wykorzystujących różne metody pomiaru. Do najpowszechniej wykorzystywanych w
tym celu indeksów należą indeksy produktywności Malmquista. W literaturze
polskiej znajdujemy badania wykorzystujące tę technologię, dotyczące różnych
kierunków rolnictwa, grup przedsiębiorstw i rolnictwa jako sektora gospodarki m.in.
Breummer i in.,1 Latruffe i in.,2 Zawaliska3 , Balcombe i in.,4 Rusielik i Świtłyk,5
B. Brümmer, T. Glauben, G. Thijssen, Decomposition of productivity growth using distance
functions: The case of dairy farms in three European countries, ,,American Journal of
Agricultural Economics”, 2002, 84(3), 628-644.
2
L. Latruffe, K. Balcombe, S. Davidova, K. Zawalinska, Determinants of technical efficiency
of crop and livestock farms in Poland, ,,Applied Economics”, 2004, 36(12), 1255-1263.
3
K. Zawalinska, The Competitiveness of Polish Agriculture in the Context of Integration with
the European Union, Praca doktorska, WNE UW, Warszawa 2004.
4
K. Balcombe, S. Davidova, L. Latruffe, Productivity change in polish agriculture: An
application of a bootstrap procedure to Malmquist indices, Materiały z konferencji: The
Future of Rural Europe in the Global Agri-Food System.,s.24-27, Copenhagen, Denmark
2005.
5
R. Rusielik, M. Świtłyk, Zmiany efektywności technicznej rolnictwa w Polsce w latach 19982006, ,,Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, 2009, t. 96, z. 3, s. 20-27.
Strona
131
1
Kuszewski i Sielska,6 Bezat-Jarzębowska,7 jak i badań porównawczych pomiędzy
różnymi krajami. Pojawiają się również prace wykorzystujące zagregowane indeksy
produktywności do pomiaru produktywności rolnictwa np. O’Donell,8 Hoang,9 a w
Polsce Rusielik, 10 11 gdzie wskazywana jest większa przydatność tego typu indeksów
niż metod zakładających stałe efekty skali (CRS). Brak jest z kolei opracowań
porównujących wyniki zastosowania poszczególnych modeli. Wyniki prezentowane
w niniejszym opracowaniu są próbą porównania wybranych metod pomiaru
produktywności całkowitej.
Materiał i metody
Produktywność całkowitą (TFP total factor productivity) obiektu możemy
zdefiniować jako iloraz efektu i nakładu. Dotyczy to jednak sytuacji
jednowymiarowej. W sytuacji wielowymiarowej, kiedy analizujemy technologię
obiektu o wielu efektach i nakładach TFP możemy zdefiniować jako iloraz
zagregowanego wektora efektów do zagregowanego wektora nakładów. Przy znanych
relacjach cenowych obliczenia nie stwarzają większych problemów. Kiedy tych
relacji nie znamy możemy ten problem rozwiązać wykorzystując indeksy
produktywności (TFP total factor productivity) zaproponowane przez O’Donnella 12,
oparte na relacjach pomiędzy badanymi obiektami. Wykorzystując zaproponowane w
T. Kuszewski, A. Sielska, Efektywność sektora rolnego w województwach przed i po akcesji
Polski do Unii Europejskiej, ,,Gospodarka Narodowa” 3/2012, s.19-42.
7
A. Bezat – Jarzębowska, S. Jarzębowski, Productivity changes over time – theoretical and
methodological framework, ,,Quantitative Methods In Economics” Vol. XIV, No. 1, 2013, pp.
27 – 36., Warszawa 2013.
8
C. J. O’Donnell, Nonparametric estimates of the components of productivity and profitability
change in U.S. agriculture, ,,American Journal of Agricultural Economics” 2012b, 94, 873–
890.
9
V. N. Hoang, Measuring and decomposing changes in agricultural productivity, nitrogen use
efficiency and cumulative exergy efficiency: application to OECD agriculture, ,,Ecological
Modelling”, 2011, 222, 164–175.
10
R. Rusielik, Zmiany produktywności rolnictwa Polski po wstąpieniu do Unii Europejskiej
– analiza z wykorzystaniem indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Rocz. Nauk SERiA”, t. XVI,
z. 4. 246-252, Warszawa 2014a.
11
R. Rusielik, Efektywność i produktywność rolnictwa w Polsce - analiza z wykorzystaniem
indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych” Tom
XV/4, 2014b, 137-148.
12
C. J. O'Donnell, An Aggregate Quantity-Price Framework for Measuring and Decomposing
Productivity and Profitability Change, Centre for Efficiency and Productivity Analysis
Working Papers WP07/2008, University of Queensland.
Strona
132
6
tej publikacji indeksy, mierzące relacje zagregowanych efektów i nakładów pomiędzy
analizowanymi obiektami można między innymi badać zmiany tych indeksów w
czasie. W zależności od przyjętej postaci funkcji indeksy te mogą mieć różny
charakter. Najczęściej wykorzystywane indeksy produktywności to indeksy
Laspeyresa, Paaschego i Fishera jednak wymagają one znajomości wektorów cen
efektów i nakładów jako wag poszczególnych czynników. Można ten problem
rozwiązać przez wykorzystanie różnych zagregowanych funkcji odległości,
kalkulowanych na bazie dostępnych nakładów i efektów. Przykładami wykorzystania
takich zagregowanych funkcji do kompozycji indeksów TFP są indeksy Malmquista,
Hicksa-Moorsteena i Färe-Primonta, które można obliczyć wykorzystując
programowanie liniowe (LP) i założenia metody Data Envelopment Analysis
(DEA)13.
Przyjmując, że: xit  ( x1it ,..., xKit )' i qit  (q1it ,..., qJit )' są wektorami nakładów i
efektów to TFP obiektu i w okresie t to:
TFPit 
Qit
X it
(1)
gdzie Qit  Q(qit ) to zagregowany efekt, X it  X ( xit ) to zagregowany nakład
natomiast Q(.) i X (.) są niemalejącymi, nieujemnymi, liniowo jednorodnymi
funkcjami. Z kolei indeks produktywności, który mierzy TFP obiektu i w okresie t w
relacji do TFP obiektu h w okresie s można przedstawić równaniem:
TFPhs,it 
Qhs,it
TFP it
Q / X it
 it

TFPhs Qhs / X hs X hs,it
(2)
gdzie Qhs,it  Qit / Qhs to indeks wielkości efektów a X hs,it  X it / X hs to indeks
C. J. O’Donnell, DPIN version 3.0: a program for decomposing productivity index numbers,
Centre for Efficiency and Productivity Analysis, University of Queensland, Brisbane 2011.
13
Strona
133
wielkości nakładów. W tym kontekście, wymiarem zmian produktywności będzie
iloraz zmian efektów do zmian nakładów. Indeksy w postaci (2) O’Donell [2008,
2010, 2011] określił jako w pełni multiplikatywne (multiplicatively-complete).
Jak pisano wcześniej w zależności od przyjętej funkcji odległości, indeksy zmian TFP
mogą przyjmować alternatywną postać.
Przyjmując, że
q0 , x0 to wektory efektów i nakładów, t 0 oznacza okres odniesienia
w czasie, natomiast D0 (.), DI (.) to odpowiednio funkcje odległości efektów i
nakładów, oraz że Q(q)  DO ( x0 , q, t0 ) i X ( x)  DI ( x, q0 , t0 ) to indeks Färe-Primonta
(FP) przedstawia równanie (3)14:
TFPhsFP,it 
Z
DO ( x0 , qit , t0 ) DI ( xhs , q0 , t0 )
.
DO ( x0 , qhs , t0 ) DI ( xit , q0 , t0 )
kolei
przyjmując,
że
X ( x)  [ DI ( x, qhs , s) DI ( x, qit , t )]
równanie (4)15:
1/ 2
(3)
Q(q)  [ DO ( xhs , q, s) DO ( xit , q, t )]1/ 2
i
indeks Hicksa-Moorstena (HM) przedstawia
1/ 2
HM
hs,it
TFP
 D ( x , q , s) DI ( xhs , qhs , s) DO ( xit , qit , t ) DI ( xhs , qit , t ) 

  O hs it
D
(
x
,
q
,
s
)
D
(
x
,
q
,
s
)
D
(
x
,
q
,
t
)
D
(
x
,
q
,
t
)
I
it
hs
O
it
hs
I
it
it
 O hs hs

.
(4)
Następnie, zakładając, że Q(q)  DO ( xhs , q, s) i X ( x)  DI ( x, qhs , s) t indeks
Malmquista zorientowany na efekty (OM) można przedstawić za pomocą równania
(5) 16:
TFPhsOM
, it 
DO ( xhs , qit , s) DI ( xhs , qhs , s)
.
DO ( xhs , qhs , s) DI ( xit , qhs , s)
(5)
Funkcje odległości efektów i nakładów zostały estymowane przy wykorzystaniu
metody DEA przez rozwiązanie odpowiednich zadań programowania liniowego.
Do obliczenia alternatywnych indeksów produktywności całkowitej modelu
wykorzystano następujący zestaw zmiennych odzwierciedlających technologię
Na podstawie: C. J. O'Donnell, (2011a). "Econometric Estimation of Distance Functions and
Associated Measures of Productivity and Efficiency Change." Centre for Efficiency and
Productivity Analysis Working Papers WP01/2011, University of Queensland, s. 6.
15
W. E. Diewert, Fisher Ideal Output, Input, and Productivity Indexes Revisited, ,,Journal of
134
Productivity Analysis”, 2011, 3, s. 211-248.
16
C. J. O’Donnell, Measuring and decomposing agricultural productivity and profitability change,
,,Australian Journal of Agricultural and Resource Economics” 54, 2010, s. 540.
Strona
14
produkcji w rolnictwie: efekt - Y1 – wartość skupu produktów rolnych (mln zł);
nakłady – X1 – powierzchnia użytków rolnych (tys. ha), X2 – ilość ciągników w
rolnictwie (tys. szt.), X3 – pracujący w rolnictwie (tys.), X4 – pogłowie bydła (tys.
szt.), X5 - pogłowie trzody (tys. szt.), X6 – nawożenie NPK (tys. t), X7 - nawożenie
CaO (tys. t). Jako technologię reprezentatywną wykorzystano wektory danych
województwa mazowieckiego. Dobór zmiennych oparto na publikacjach (Coelli, Rao
2003) i (O’Donnell, C.J., 2010).
Tabela 1. Statystyki opisowe zmiennych
Table 1. Descriptive statistics
Wyszczególnienie
Description
Wartość skupu produktów rol. (mln zł)
Procurement of agricultural products (mln plz)
Pow.
UR
(tys.
ha)
Agricultural land area (thous. ha)
Ilość
ciągników
(tys.
szt.)
Tractors (thous. units)
Pracujący
w
rolnictwie
(tys.)
Employed persons in agriculture (thous.)
Pogłowie
bydła
(tys.
szt.)
Cattle (thous. heads)
Pogłowie
trzody
(tys.
szt.)
Pigs (thous. heads)
NPK (tys. t)- NPK (thous. t.)
CaO (tys. t)- CaO(thous. t.)
Źródło: badania własne.
Source: Own study.
Y1
Średnia
Mean
3408,3
Min
702,4
Max
10670,0
Odst
St.dev.
2544,3
X1
937,9
377,4
2071,0
453,6
92,2
19,5
222,6
55,2
X3
145,5
32,3
305,7
93,0
X4
362,5
62,9
1084,3
321,2
X5
755,3
145,9
4255,4
925,1
X6
X7
120,4
35,6
37,2
2,2
308,1
106,9
66,5
24,2
X2
Strona
Dla wszystkich województw obliczono indeksy TFP zgodnie z
równaniami (3),(4) i (5). Wyniki obliczeń indeksów produktywności całkowitej dla
wybranych modeli przedstawione są w tabeli 2.
Analizując poziom wskaźników TFP można stwierdzić, że w zależności od
przyjętego modelu występują różnice w wynikach poszczególnych województw. W
roku 2011 najwyższy poziom wskaźnika TFP zanotowano w województwie
Świętokrzyskim zarówno w modelu Malmquista zorientowanego na efekty (OM) jak
i modelu Hicksa-Moorstena (HM). Z kolei przyjmując założenia modelu FärePrimonta (FP) najwyższy poziom wskaźnika zanotowano w województwie
wielkopolskim. Można stwierdzić, że w każdym z analizowanych lat, przy
zastosowaniu modelu FP, województwo wielkopolskie miało najwyższy poziom
135
Wyniki
wskaźnika. W roku 2012 najwyższy poziom wskaźnika TFP dla modelu HM był
również w województwie świętokrzyskim, ale dla modelu OM było to województwo
mazowieckie. Z kolei w roku 2013 dla obydwu modeli było to województwo lubuskie.
Podobne zróżnicowanie w wynikach badań zaobserwowano w przypadku
województw o najniższym poziomie analizowanego wskaźnika. W roku 2011 dla
modeli OM i HM najniższy poziom wskaźnika zanotowano w województwie
łódzkim. Dla modelu FP we wszystkich analizowanych latach najniższy poziom tego
wskaźnika odnotowano w województwie podkarpackim. Z kolei dla modeli OM i HM
w kolejnych latach są to województwa łódzkie i kujawsko-pomorskie oraz lubelskie.
Można również stwierdzić różnice w podstawowych statystykach
dotyczących poszczególnych modeli. Np. w przypadku modelu OM średni poziom
wskaźnika produktywności całkowitej w roku 2011 wynosił 1,324 i malał do poziomu
1,145 w roku 2013. W przypadku modelu HM średni poziom wskaźnika
produktywności całkowitej wzrastał od poziomu 1,081 w roku 2011 do 1,114 w roku
2013. Natomiast w przypadku modelu FP również następuje wzrost produktywności
z poziomu 0,397 w roku 2011 do poziomu 0,476.
Należy dodać, że sam poziom wskaźnika jest również determinowany przez
konstrukcję modelu i nie można porównywać ich wielkości między sobą.
Tabela 2. Produktywność rolnictwa (TFP) w Polsce w latach 2011-2013
Table 2. Total factor productivity (TFP) of Polish agriculture in 2011-2013
Województwo
2011
2012
Voivodeship
OM
HM
FP
OM
HM
FP
OM
2013
DOLNOŚLĄSKIE
1,604 1,154 0,416
1,248 1,105 0,480
1,028
1,067 0,442
KUJAWSKO-POMORSKIE
1,026 0,865 0,507
1,051 0,918 0,624
1,136
1,007 0,684
LUBELSKIE
1,178 0,923 0,370
1,065 0,890 0,406
0,775
0,805 0,402
LUBUSKIE
1,386 1,205 0,416
1,236 1,205 0,431
1,870
1,511 0,460
ŁÓDZKIE
0,967 0,808 0,447
1,055 0,875 0,533
0,916
0,900 0,542
MAŁOPOLSKIE
1,141 1,140 0,180
1,115 0,941 0,210
1,103
1,147 0,221
MAZOWIECKIE
1,366 1,090 0,560
1,911 1,291 0,676
1,342
1,496 0,804
OPOLSKIE
1,327 1,054 0,479
1,180 1,075 0,539
1,052
1,050 0,503
PODKARPACKIE
1,403 1,164 0,134
1,594 1,116 0,174
1,010
1,211 0,179
PODLASKIE
1,305 1,098 0,542
1,388 1,160 0,576
1,738
1,235 0,654
POMORSKIE
1,084 0,931 0,520
1,201 1,029 0,598
1,020
1,025 0,589
ŚLĄSKIE
1,381 1,143 0,387
1,210 1,097 0,441
1,098
1,099 0,449
ŚWIĘTOKRZYSKIE
2,823 1,593 0,261
1,372 1,474 0,311
0,991
1,102 0,305
136
FP
Strona
HM
WARMIŃSKO-MAZURSKIE 1,343 1,104 0,556
1,236 1,093 0,641
1,047
1,067 0,646
WIELKOPOLSKIE
1,253 1,142 0,611
1,249 1,278 0,702
1,644
1,261 0,812
ZACHODNIOPOMORSKIE
1,272 1,087 0,413
1,402 1,115 0,498
1,081
1,070 0,512
Min
0,967 0,808 0,134
1,051 0,875 0,174
0,775
0,805 0,179
Max
2,823 1,593 0,611
1,911 1,474 0,702
1,870
1,511 0,812
Średnia - Average
1,324 1,081 0,397
1,266 1,093 0,459
1,145
1,114 0,476
OM – Malmquist, HM – Hicks-Moorsten, FP - Färe-Primont
Source: Own study.
Strona
137
Na postawie poziomu wskaźników produktywności skonstruowano ranking
poszczególnych województw dla każdego modelu. Analizując pozycje
poszczególnych województw w poszczególnych latach i dla poszczególnych modeli
można stwierdzić, że występują wyraźne różnice (Rysunek 1). W przypadku modeli
OM i HM występuje pewna zgodność (wsp. korelacji w granicach 0,68 – 0,87)
natomiast w przypadku modelu FP nie ma zgodności wyników.
Strona
W poszczególnych latach analizy pozycja województw w rankingu
była zróżnicowana w zależności od przyjętego modelu. Największe różnice pomiędzy
modelami można zaobserwować w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim,
podkarpackim i świętokrzyskim. Przykładowo wg modelu OM województwo
podkarpackie plasowało się w rankingu produktywności na miejscach 3, 2 i 13, wg
138
Rysunek 1. Pozycje województw dla alternatywnych modeli pomiaru produktywności rolnictwa w
Polsce w latach 2011-2013
Figure 1. Positions of voivodships for alternative models of measuring TFP of agriculture in Poland
in the years 2011-2013
Source: own study.
modelu HM na miejscach 3,6 i 5, a wg modelu FP odpowiednio na miejscach 16, 16
i 16.
Podsumowanie
Pomiar produktywności całkowitej działalności rolniczej w Polsce
wykazał, że zastosowanie alternatywnych modeli daje zróżnicowane wyniki tego
pomiaru. O ile w modelach OM i HM można zauważyć pewną zgodność otrzymanych
wyników, co do poziomu wskaźnika i trendów, to porównania do wyników modelu
FP dają sprzeczne informacje. Celem tego opracowania było porównanie wyników
pomiaru produktywności całkowitej przy zastosowaniu alternatywnych modeli.
Pomimo tego, że zastosowane modele należą do tej samej grupy metod to otrzymane
wyniki wskazują, że celowym staje się badanie przyczyn różnic w otrzymanych
wynikach. Wymaga to jednak bardziej pogłębionych analiz założeń poszczególnych
modeli, jak i analiz doboru zmiennych do tych modeli. Poznanie alternatywnych
metod pomiaru produktywności działalności rolniczej przyczyni się do zwiększenia
możliwości analizy tego obszaru gospodarki, a co za tym idzie, da to możliwość
podejmowania racjonalnych decyzji na temat alokacji środków płynących do
rolnictwa.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Balcombe K., Davidova S., Latruffe L., Productivity change in polish agriculture: An application
of a bootstrap procedure to Malmquist indices, Materiały z konferencji: The Future of Rural
Europe in the Global Agri-Food System.,s.24-27, Copenhagen, Denmark 2005.
Bezat – Jarzębowska A., Jarzębowski S., Productivity changes over time – theoretical and
methodological framework, ,,Quantitative Methods In Economics” Vol. XIV, No. 1, 2013, pp. 27
– 36., Warszawa 2013.
Brümmer B., Glauben T., Thijssen G., Decomposition of productivity growth using distance
functions: The case of dairy farms in three European countries, ,,American Journal of Agricultural
Economics”, 2002, 84(3), 628-644.
Diewert, W.E., 1992: Fisher ideal output, input, and productivity indexes revisited, ,,Journal of
Productivity Analysis”, 1992, (3), 211–248.
Coelli, T.J., Rao, D.S.P., Total factor productivity growth in agriculture: a Malmquist index
analysis of 93 countries, 1980-2000, ,,Agricultural Economics”, 2003, 32(s1), 115-134.
Hoang, V.N., Measuring and decomposing changes in agricultural productivity, nitrogen use
efficiency and cumulative exergy efficiency: application to OECD agriculture, ,,Ecological
Modelling”, 2011, 222, 164–175.
Kuszewski T., Sielska A., Efektywność sektora rolnego w województwach przed i po akcesji Polski
do Unii Europejskiej, ,,Gospodarka Narodowa” 3/2012, s.19-42.
Latruffe L., Balcombe K., Davidova S., Zawalinska K., Determinants of technical efficiency of
crop and livestock farms in Poland, ,,Applied Economics”, 2004, 36(12), 1255-1263.
Strona
1.
139
Bibliografia
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
O'Donnell, C. J., An Aggregate Quantity-Price Framework for Measuring and Decomposing
Productivity and Profitability Change, Centre for Efficiency and Productivity Analysis Working
Papers WP07/2008, University of Queensland.
O’Donnell, C.J., Measuring and decomposing agricultural productivity and profitability change,
,,Australian Journal of Agricultural and Resource Economics”, 2010, 54, 527–560.
O’Donnell, C.J., DPIN version 3.0: a program for decomposing productivity index numbers,
Centre for Efficiency and Productivity Analysis, University of Queensland, Brisbane 2011.
O’Donnell, C.J., An aggregate quantity framework for measuring and decomposing productivity
change, ,,Journal of Productivity Analysis” 2012a, 38 (3), 255–272.
O’Donnell, C.J., Nonparametric estimates of the components of productivity and profitability
change in U.S. agriculture, ,,American Journal of Agricultural Economics” 2012b, 94, 873–890.
Rusielik R., Zmiany produktywności rolnictwa Polski po wstąpieniu do Unii Europejskiej –
analiza z wykorzystaniem indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Roczniki Naukowe SERiA”, t.
XVI, z. 4. 246-252, Warszawa 2014a.
Rusielik R., Efektywność i produktywność rolnictwa w Polsce - analiza z wykorzystaniem indeksów
TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych „,Tom XV/4, 2014b,
137-148.
Rusielik R., Świtłyk M., Zmiany efektywności technicznej rolnictwa w Polsce w latach 1998-2006,
,,Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, 2009, t. 96, z. 3, s. 20-27.
Zawalinska K., The Competitiveness of Polish Agriculture in the Context of Integration with the
European Union, Praca doktorska, WNE UW, Warszawa 2004.
A COMPARATIVE ANALYSIS OF TOTAL-FACTOR PRODUCTIVITY MEASUREMENT
OF POLISH AGRICULTURE WITH ALTERNATIVE MODELS
Summary
The purpose of this study was to compare alternative method of Total-Factor Productivity (TFP)
Measurement in agriculture activity (farming). The TFP index calculation period covering 2011-2013.
The data cover the period from 2011 to 2013. The research focus on comparative analysis of Malmquist,
Hicks-Moorsteen and Färe-Primont model. The researches provides a regional analysis of the study. The
results show that there is differences in productivity levels and dynamic of the trend, depending on the
model chosen. This analysis suggests that selecting models and variables requires deeper analysis.
Słowa kluczowe: indeksy produktywności, TFP, rolnictwo
Strona
Streszczenie
Celem badań było porównanie alternatywnych metod pomiaru produktywności całkowitej (TFP)
działalności rolniczej. Obliczono wskaźniki TFP za okres obejmujący lata 2011-2013 wykorzystując
modele Malmquista, Hicksa-Moorsteena i Färe-Primonta. Badania przeprowadzono w układzie
regionalnym. Wyniki pokazują, że występuje zróżnicowanie w poziomie produktywności oraz w
trendach zmian w zależności wybranego modelu. Wykazano celowość głębszych analiz pod względem
doboru modeli i doboru zmiennych.
140
Keywords: productivity indices, TFP, agriculture
DZIAŁ III
POLSKA
– UNIA EUROPEJSKA SĄSIEDZTWO
Strona
POLAND
- THE EUROPEAN UNIONNEIGHBOURHOOD
141
CHAPTER III
Dr hab. Bartosz Mickiewicz, prof. ZUT,
Dr hab. Wojciech Gotkiewicz, prof. UWM,
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
NOWE DZIAŁANIE W ZAKRESIE INWESTYCJI W
GOSPODARSTWACH POŁOŻONYCH NA OBSZARACH
SZCZEGÓLNIE NARAŻONYCH W POGRAMIE ROZWOJU
OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA 2014-2020
Wstęp
G. L., Velthof, J. P., Lesschen, J., Webb , S. Pietrzak , Z. Miatkowski , M. Pinto , J. Kros, O.
Oenema, The impact of the Nitrates Directive on nitrogen emissions from agriculture in the
EU-27 during 2000-2008. Sci Total Environ. 2014 Jan 15;468-469, 2014
2
C. Jordan, R. V. Smith, Methods to predict the agricultural contribution to catchment nitrate
loads: Designation of nitrate vulnerable zones in Northern Ireland, ,,Journal of Hydrology”,
304, p. 316-329, 2005.
Strona
1
142
W rozwiniętych krajach Europy Zachodniej zachodziły procesy związane z
intensyfikacją rolnictwa, które stymulowane były przez wzrost cen i stabilny rynek
zbytu produktów rolnych. Zjawisko powyższe zachęcało producentów rolnych do
stosowania coraz wyższych dawek środków ochrony roślin oraz nawozów
mineralnych, w tym azotowych. Głównym źródłem azotu, poza wspomnianymi
nawozami mineralnymi, były odchody zwierzęce w postaci obornika, gnojówki i
gnojowicy. Obszary, gdzie zjawisko to występowało w największej koncentracji
nazwano Obszarami Szczególnie Narażonymi (OSN) (ang: NVZ NitrateVulnerableZones)1.
Przeprowadzone, liczne badania wskazały, że liczebność inwentarza żywego
stanowiła jedno z głównych obciążeń pochodzenia rolniczego dla środowiska.
Inwentarz ten skoncentrowany na poziomie gospodarstwa rolnego, przyczynia się do
zachwiania równowagi,. między produkcją odchodów zwierzęcych, a dostępnością
gruntów rolnych i wymaganiami upraw. Ten brak równowagi powoduje nadwyżkę
substancji biogennych, których znaczna ilość ostatecznie trafia do wód (azotany i
fosforany) i powietrza (amoniak i tlenki azotu)2.
Kolejną konsekwencją wyższej obsady zwierząt gospodarskich była
konieczność zwiększenia liczby budynków gospodarskich, wzrost ilości
składowanego nawozu naturalnego i jego rozrzucania na glebie, co doprowadzało do
ulatniania się coraz większej ilości amoniaku i depozycji atmosferycznej na
sąsiadujących glebach i wodach. Szczególnie intensywna produkcja zwierzęca jest
prowadzona w Danii, Holandii, Francji i Belgii, gdzie akumulacja szkodliwych
składników jest szczególnie wysoka3.
Według badań Europejskiej Agencja Środowiska, dotyczących udziału
poszczególnych sektorów w zanieczyszczaniu wód, rolnictwo odpowiada za 50-80%
wszystkich obciążeń. Wprowadzane stopniowe zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej,
przyczyniły się do stabilizacji lub zredukowanie pogłowia zwierząt gospodarskich,
przy pewnym wzroście pogłowia trzody chlewnej i drobiu. Tym niemniej nadal
występuje tendencja wzrostu stężenia azotanów, co wymaga dalszych działań
zapobiegawczych4.
Badania wskazują, że kwestie zanieczyszczenia wody azotanami w
praktykach rolniczych stały się bardziej zrozumiałe dla polityków, co doprowadziło
do reformy WPR, a w konsekwencji do wprowadzenia w życie szeregu przepisów i
dyrektyw UE. Wdrożenie Dyrektywy Azotanowej miało istotne znaczenie dla
zahamowanie a w niektórych przypadkach spadek niekorzystnych zjawisk na
obszarach wiejskich5.
Działania związane z inwestycjami na Obszarach Szczególnie Narażonych,
stanowią nowy instrument wsparcia w ramach II filara WPR, obejmującego okres
programowania na lata 2014-2020. Wsparcie adresowane jest do gospodarstw
położonych na obszarach szczególnie narażonych na zanieczyszczanie azotanami
pochodzenia rolniczego. W poprzedniej perspektywie finansowej przypadającej na
lata 2007-2013, nie było wyodrębnionego działania związanego z OSN. Działania
związane z ograniczeniem stosowania azotu realizowane były w programie
rolnośrodowiskowym, w dwóch pakietach: rolnictwo zrównoważone oraz ochrona
Strona
M. R., Grossman, Nitrates from Agriculture in Europe, The EC nitrates directive and its
implementation in England, ,,Boston College Environmental Affairs Law Review” 2007,
Volume 27.
4
A. Suhad, European Community Measures to Reduce Nitrate Pollution - Implementation
Steps Taken in England, Submitted to Blekinge Tekniska Högskola for the Master of European
Spatial planning and Regional Development on the May 2010, 66 p.
5
Assessment of the designation of nitrate vulneralble zones in poland. Contract
2006/441164/MAR/B1 Implementation of the Nitrates Directive (91/676/EEC) Task 3, Alterra
Environmental Sciences Wageningen University & Research Centre Wageningen, November,
108 p., 2007
143
3
Dyrektywa Rady nr 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed
zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego.
6
Strona
Wyniki badań
Dyrektywa Rady 91/676/EWG zwana też Dyrektywą Azotanową, dotycząca
ochrony wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzenia rolniczego, wskazuje,
że chociaż stosowanie nawozów zawierających azot jest niezbędne dla rolnictwa, to
nadmierne stosowanie tego pierwiastka stanowi poważne ryzyko dla środowiska
naturalnego. W związku z tym potrzebne jest działanie w celu kontrolowania
problemu wynikającego z intensywnej produkcji zwierzęcej, a także szersze
uwzględnianie podstawowych celów ochrony środowiska.
Jak wspomniano wcześniej, głównym źródłem zanieczyszczeń wody ze
źródeł rozproszonych są azotany pochodzące z rolnictwa. Z tego względu niezbędne
podjęcie działań dotyczących składowania i rolniczego wykorzystania wszelkich
substancji zawierających związki azotu oraz dotyczących tego praktyk
zagospodarowania gruntów. Za niezbędne uznano, określenie stref zagrożenia oraz
zobligowanie państw członkowskich do ustanowienia i wprowadzenia w życie
programów mających na celu zmniejszenia zanieczyszczenia wody związkami azotu
w tych strefach. Dodatkowo za niezbędne uznano monitorowanie stanu wód i
stosowanie referencyjnych metod pomiarów w odniesieniu do związków azotu.
Zgodnie z Dyrektywą Azotanową za wody zanieczyszczone uznaje się
śródlądowe wody powierzchniowe, a w szczególności wody, które pobiera się lub
zamierza się pobierać na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do
spożycia i wody podziemne, w których zawartość azotanów wynosi powyżej 50 mg
NO/l. Ponadto śródlądowe wody powierzchniowe, wody w estuariach oraz morskie
wody wewnętrzne i morza terytorialnego, wykazujące eutrofizację, którą skutecznie
można zwalczać przez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu. W każdym
gospodarstwie rolnym ilość odchodów zwierzęcych i nawozów sztucznych nie
powinna zawierać więcej niż 170 kg N/ha6.
144
gleb i wód. Natomiast w nowym PROW 2014-2020 wyodrębniono poddziałanie
„Pomoc na inwestycje w gospodarstwach rolnych”, które obejmuje trzy typy operacji,
w tym inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN.
Podstawowym celem tego opracowania jest prezentacja specyfiki nowego
działania związanego z inwestycjami w gospodarstwach położonych na OSN, na tle
rozwiązań prawnych UE. Ponadto przedstawiono sposoby ukierunkowania pomocy
dla beneficjentów, grupy podmiotów uprawnionych do utrzymania wsparcia oraz
wysokość środków przeznaczonych na dofinansowanie inwestycji.
Strona
Rozporządzenie Rady (WE) NR 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia
rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej
(EFOGR) oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia.
8
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia
rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich (EFRROW).
7
145
W Wieloletnich Ramach Finansowych przypadającej na lata 2000-2006, dla
nowo przyjętych krajów (UE-10) opracowano szczegółowe środki wsparcia i nowe
działania obejmujące lata 2004-2006. Wśród nich wprowadzono odrębne działanie
związane z dostosowaniem gospodarstw rolnych do standardów UE. Głównym celem
działania była pomoc i ułatwienie dostosowania gospodarstw rolnych w dziedzinie
ochrony środowiska, zdrowia publicznego oraz dobrostanu zwierząt. W zakresie
poprawy warunków chowu zwierząt, skierowano uwagę rolników na budowę płyt
obornikowych, zbiorników na gnojówkę (gnojowicę), zabezpieczenie wycieku
zanieczyszczeń do wód gruntowych i budowę lokalnych oczyszczalni ścieków.
Ponadto stwierdzono, że należy udostępniać rolnikom wsparcie, aby pomóc im w
uporaniu się z niedogodnościamina obszarach znajdujących się w dorzeczach,
wynikającymi z wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej7.
W latach 2007-2013 finansowanie działań w ramach PROW odbywało się za
pośrednictwem FRROW. Płatności rolnośrodowiskowe udzielane było rolnikom,
którzy zobowiązali się do umiarkowanego stosowania nawozów i środków ochrony
roślin. Środki finansowe przeznaczone były częściowe pokrycie dodatkowych
kosztów lub utraconych dochodów wynikających z przyjętych przez rolników
nowych obowiązków8. Działania związane z płatnościami rolnośrodowiskowymi
miały na celu utrzymanie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, co wiązało
się przede wszystkim z poprawą stanu środowiska naturalnego, odpowiednim
użytkowaniem gruntów oraz ochroną unikalnych zasobów naturalnych obszarów
wiejskich. W programie dwa pakiety skierowane zostały do rolników
funkcjonujących na obszarach OSN a mianowicie pakiet rolnictwo zrównoważone i
ochrona gleb i wód.
W okresie programowania 2014-2020, działanie „Inwestycje w
gospodarstwach położonych na obszarach OSN”, będą objęte nowymi regulacjami,
co oznacza konieczność postępowania zgodnie z oceną presji rolniczej na stan wód
powierzchownych i podziemnych. W związku z tym rolnicy będą otrzymywali
wsparcie, które wpisywało się w priorytet „Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie
ekosystemów powiązanych z rolnictwem i leśnictwem, a w szczególności poprawa
gospodarki wodnej, w tym nawożenia i stosowania pestycydów”.
Państwa
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013
r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz
Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr
1698/2005.
9
Strona
Transpozycja Dyrektywy Azotanowej do prawa krajowego
Zgodnie ze zobowiązaniami podjętymi podczas negocjacji akcesyjnych,
nowe państwa członkowskie miały obowiązek zapewnić transpozycję prawa, a
następnie tworzyć sieć monitorowania zasobów wodnych i wyznaczać strefy
zagrożone zanieczyszczeniem azotanami. Polska po przystąpieniu w 2004 r. do UE,
implementowała unijne regulacje prawne w zakresie WPR, w tym w zakresie zasad
obowiązujących na obszarach szczególnie narażonych. Strefy wrażliwe na
zanieczyszczenie związkami azotu należało wyznaczać na podstawie wyników
monitoringu wskazujących, że wody podziemne i powierzchniowe w tych strefach są
lub mogą zostać zanieczyszczone związkami azotu pochodzenia rolniczego.
Obowiązującym aktem prawnym w zakresie ochrony wód była Dyrektywa Rady
91/676/EWG, która dotyczyła ochrony wód przed zanieczyszczeniami
powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. Zgodnie z dyrektywą
zapobieganie takiemu zanieczyszczeniu powinno odbywać się poprzez szereg działań,
takich jak: 1) monitorowanie wszystkich typów jednolitych części wód (pod kątem
stężenia azotanów i stanu troficznego); 2) określenie wód zanieczyszczonych lub
zagrożonych zanieczyszczeniem na podstawie określonych kryteriów; 3).
wyznaczenie stref zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami, tj. obszarów, z których
mają miejsce spływy do wyżej określonych wód i które przyczyniają się do
zanieczyszczenia; 4), ustanowienie zbiorów zasad dobrej praktyki rolniczej,
wdrażanych dobrowolnie na terytorium państw członkowskich; 5).ustanowienie
146
członkowskie zostały zobowiązane do utrzymania poziomu wydatków z okresu
programowania 2007–2013 i do przeznaczania co najmniej 30% całkowitego wkładu
EFRROW na każdy program rozwoju obszarów wiejskich, dotyczący kwestii
związanych z łagodzeniem zmian klimatu i z kwestiami związanymi ze
środowiskiem. Takie wydatki powinny być dokonywane poprzez płatności rolnośrodowiskowo-klimatyczne i płatności na rzecz rolnictwa ekologicznego oraz
płatności dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi (OSN) lub innymi
szczególnymi ograniczeniami. Pomoc inwestycyjna ma ułatwić gospodarstwom
przeprowadzenie inwestycji w zakresie dostosowań do nowowprowadzonych
rozporządzeń w związku z ustanowieniem obszarów OSN, a także wymogów w
zakresie składowania nawozów naturalnych9.
Dyrektywa Rady nr 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed
11
Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229, USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne.
10
Strona
Proces wyodrębniania obszarów położonych na obszarach OSN
Dyrektywa Azotanowa nakładała na państwa członkowskie wymóg
przedkładania Komisji sprawozdania co cztery lata, począwszy od notyfikacji
Dyrektywy. Sprawozdania te powinny zawierać informacje na temat zasad dobrej
147
programów działania, które zawierają zbiór środków mających na celu zapobieganie
zanieczyszczeniu azotanami i zmniejszanie tego zanieczyszczenia i są obowiązkowo
realizowane w wyznaczonych strefach zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami lub
na całym terytorium; 6), dokonywanie co najmniej co cztery lata przeglądu
wyznaczonych stref zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami i programów działania
połączonego z ich ewentualnymi zmianami10.
Transpozycja Dyrektywy Azotanowej do prawa krajowego nastąpiła
poprzez Ustawę z 2001 r. Prawo wodne oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z
2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie
związkami azotu ze źródeł rolniczych, mających na celu ograniczenie odpływu azotu
ze źródeł rolniczych11. Wykonanie aktów prawnych skierowano do dyrektorów
RZGW w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu
ze źródeł rolniczych oraz OSN, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych
wód należy ograniczyć.
Podstawą wyznaczenia OSN była ocena zanieczyszczenia wód azotanami,
dokonana w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych,
realizowanego zgodnie z programami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Analizę jakości wód podziemnych dokonywano na podstawie wyników Państwowego
Monitoringu Środowiska w oparciu o wyniki badań monitoringu krajowego,
realizowanego na zlecenie GIOŚ. Monitoring środowiska rolniczego był stosunkowo
rozległy, który przeprowadzano w oparciu o 1258 stanowiska monitoringu wód
podziemnych, 2286 stanowisk monitoringu wód płynących, 602 stanowiska
monitoringu jezior i zbiorników oraz 46 stanowisk monitoringu wód przejściowych,
przybrzeżnych i morskich. Z kolei ustalenia dotyczące zakresu wpływu działalności
rolniczej na jakość wód dokonane na podstawie rozpoznania i oszacowania wielkości
i rodzaju produkcji rolniczej oraz na podstawie analizy warunków środowiskowych,
obejmujących: klimat, warunki hydrogeologiczne, rodzaj i zasobność gleb w
składniki pokarmowe (azot i fosfor), ukształtowanie terenu, itp. uwarunkowania
charakteryzujące zlewnię, z której spływają zanieczyszczenia do wód.
12
Dane Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 2015.
148
Strona
praktyki rolniczej, wyznaczonych stref zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami,
wyników monitorowania zasobów wodnych, jak również podsumowanie istotnych
aspektów programów działań opracowanych w związku ze strefami zagrożonymi
zanieczyszczeniem azotanami. Zgodnie z Dyrektywą Azotanową, państwa
członkowskie zobowiązane były do dokonywania przeglądu, a jeśli trzeba także do
zmian na liście stref zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami.
W Polsce w oparciu o dane monitoringu wód 1990-2002 wyznaczono
początkowo w sumie 21 obszarów w sześciu regionach, które określono jako OSN.
Całkowita powierzchnia stref OSN wynosiła 6263 km2, co stanowiło 2% powierzchni
kraju. Ponadto wymogi Dyrektywy nakładały obowiązek opracowania programów,
zmierzających do eliminacji negatywnych zjawisk. Obowiązek wyznaczania OSN
spoczywał na dyrektorach Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej, którzy w
drodze rozporządzenia, stanowiącego akt prawa miejscowego, określali dokładnie
powierzchnie uznane jako zaliczone do stref OSN. Badania przeprowadzone zgodnie
z metodyką Dyrektywy wykazały, że w Polsce występują nieliczne tylko obszary,
które spełniają normy pozwalające zaliczyć je do stref zagrożonych. W kolejnym
okresie sprawozdawczym (2008 r.) dokonano kolejnej weryfikacji obszarów OSN i
okazało się, że liczba wyznaczono obszarów spadła do 19 OSN, które obejmowały
zaledwie 4630,5 km2 czyli 1,49% powierzchni kraju (tab. 1). Przyczyną zmniejszenia
powierzchni OSN w 2008 r. było m.in. wyznaczenie ich w zlewniach rzek według
obrębów geodezyjnych, a nie granic gmin, jak było w 2004 r12.
Równocześnie dla okresu 2008-2012 opracowano programy działania i
wprowadzono 19 nowych wytycznych dla służb gospodarki wodnej, doradców i
rolników. Powyższe działania nie spełniały oczekiwań Komisji Europejskiej, która
wielokrotnie kwestionowała zbyt małe powierzchnie OSN. Co więcej Komisja
Europejska przekazała Polsce argumenty naukowe, potwierdzające, iż istnieje
potrzeba objęcia całego kraju strefą OSN. Z uwagi na fakt, że skutki wyznaczenia
nowych OSN dotyczyły głównie rolników, resort rolnictwa zobowiązał JUNG do
przeprowadzenia badań. Efektem podjętej współpracy było przyjęcie wspólnej
strategii w zakresie wyznaczania OSN w Polsce na lata 2012-2016. W związku z
powyższym w 2012 r. poszczególne RZGW dokonały kolejnej weryfikacji OSN, na
podstawie przekazanej przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ekspertyzy
dokonanej przez JUNG. Konsekwencją weryfikacji było zwiększenie powierzchni
OSN z 4 630,5km2 (1,49% powierzchni kraju) do 13935,1km2 (4,46%), co stanowiło
prawie 3-krotny wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. Nowe OSN stanowiły
jednocześnie 7,53% powierzchni użytków rolnych kraju (tab. 1)13.
208-2012
2012-2016
Pow.
OSN w
km2
Area of
NVZ in
km2
% pow.
RZGW
% of the
area of
RWMA
620,6
1,79
1809,8
5,21
911,1
1,65
3518,2
6,38
925,4
4,53
1344,4
6,58
573,2
0,51
4953,1
4,44
1 600,2
4,05
2309,5
5,84
4 630,5
1,49
13935,1
4,46
Rolnicy funkcjonujący na OSN, mają obowiązek prowadzenia dokumentacji
wszystkich zabiegów agrotechnicznych, a w szczególności związanych z nawożeniem
(termin, rodzaj, zastosowana dawka pod daną uprawę). Dokumentację należy
przechowywać przez okres obowiązywania programu i rok po jego zakończeniu.
13
Dane Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 2015.
% pow.
RZGW
% of the
area of
RWMA
149
Pow. OSN
w km2
Area of
NVZ in
km2
Strona
Tabela 1. Obszary szczególnie narażone w Polsce
Table 1. Nitrate Vulnerable Zones in Poland
Regionalny
2004-2008
Zarząd
Region
Liczba
Gospodarki
obejmujący
Pow.
OSN w
% pow.
Wodnej województwa
OSN w
2012
RZGW
2
Regional
The region
km
Number
% of the
Water
encompassing the Area of
of NVZ
area of
Manageme
provinces
NVZ in
in 2012
RWMA
nt
km2
Authority
Pomorskie,
Gdańskie
11
Kujawsko721,0
2,1
pomorskie
Wielkopolskie,
Poznań
10
Kujawsko728,7
1,32
pomorskie
Zachodniopomors
Szczecin
2
1 098,7
5,38
kie
Łódzkie,
Mazowieckie,
Podlaskie,
WarmińskoWarszawa
19
575,5
0,51
mazurskie,
kujawskopomorskie,
Lubelskie
Dolnośląskie,
Wrocław
6
2 823,30
7,14
Wielkopolskie
Razem
42
6 264,3
2,0
Źródło: dokumenty Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 2015
Source: documentation of National Water Management Authority
Programy działań dla OSN wprowadziły m.in. nakaz budowy, dla
gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą na tych obszarach płyt
obornikowych oraz zbiorników na gnojówkę i gnojowicę o odpowiedniej konstrukcji
i wielkości zabezpieczającej możliwość przechowywania nawozów naturalnych przez
okres co najmniej 6-ciu miesięcy oraz zakaz składowania kiszonek i odpadów
zwierzęcych na niezabezpieczonym gruncie.
Rozporządzenie MRiRW z 2015 r. w sprawie inwestycji w gospodarstwach
położonych na OSN
Rozporządzenie MRiRW z 2015 r. reguluje specyfikę operacji związanej z
OSN, warunki przyznawania pomocy, wysokość i zakres pomocy, kryteria wyboru
operacji oraz tryb przyznawania pomocy i wnioski o płatność. Grupą docelową
pomocy udzielanej w ramach działania mogą być producenci rolni działający, po
pierwsze jako osoba fizyczna, po drugie jako osoba prawna lub prowadząca
działalność w oparciu o umowę spółki cywilnej. Podstawowym wymogiem jest, aby
podmioty ubiegające się o wsparcie, prowadziły w gospodarstwie położonym na OSN
produkcję zwierzęcą14.
W ramach omawianego instrumentu finansowego, producenci rolni mogą
uzyskać wsparcie polegające na dofinansowaniu inwestycji, które służą dostosowaniu
gospodarstw do wymogów wprowadzonych programami działań dla OSN. Drugi
rodzaj wsparcia związany jest z inwestycjami, które nie są bezpośrednio związane ze
spełnieniem wymogów OSN, jednak przyczyniają się do ograniczenia spływu
biogenów do układu wodnego. Wsparcie na inwestycje o charakterze
dostosowawczym mogą być udzielane jedynie w okresie realizacji programu działań
dla danego OSN lub w ciągu 12 miesięcy od daty, gdy dany standard stał się
obowiązkowy, a w przypadku młodych rolników w okresie nieprzekraczającym 24
miesięcy od daty przejęcia gospodarstwa15.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie
szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje
typu „Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN” w ramach poddziałania
„Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2014–2020.
15
Strona
150
14
W rozporządzeniu określono wysokość wsparcia, który w przypadku
producentów rolnych wynosi do 50% kosztów kwalifikowanych, zaś w przypadku
młodych rolników ten poziom wzrasta do 60% kosztów kwalifikowanych. Dostęp do
działania został zróżnicowany w zależności od obsady zwierząt gospodarskich.
Kryteria wyboru pozwalają na preferowanie gospodarstw o większej liczbie zwierząt
utrzymywanych w gospodarstwie w przeliczeniu na DJP. Chodziło o zapewnienie
pierwszeństwa w dostępie do środków gospodarstwom, które ze względu na skalę
prowadzonej produkcji zwierzęcej, będą mogły bardziej przyczyniać się do
obciążenia środowiska związkami azotu pochodzenia rolniczego. Również i w tym
przypadku wyższą punktację uzyskują gospodarstwa młodych rolników. Maksymalna
wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi i na jedno gospodarstwo rolne
określono na poziomie 50 tys. zł.
Pomoc przyznaje się w formie refundacji części kosztów kwalifikowalnych,
do których zalicza się koszty budowy, przebudowy lub zakupu zbiorników do
przechowywania gnojowicy lub gnojówki. Refundacji podlegają koszty budowy płyt
do gromadzenia i przechowywania obornika,zbiorników lub płyt do przechowywania
pasz soczystych. Do aparatury o charakterze innowacyjnym można zaliczyć zakup
aplikatorów nawozów naturalnych w postaci płynnej, zakup wozów asenizacyjnych z
aplikatorami nawozów naturalnych w postaci płynnej oraz podobnego typu
urządzenia16.
Ze względu na to, że w 2014 r. województwo mazowieckie przekroczyło
poziom 75% poziomu PKB na mieszkańca w relacji do średniej unijnej, instrumenty
finansowe ustalone zostały odrębnie dla 15 województw i dla województwo
mazowieckiego. W związku z tym, w przypadku naborów krajowych, informacja o
kolejności przysługiwania pomocy będzie obejmowała kolejność dla województwa
mazowieckiego oraz kolejność dla pozostałych województw łącznie. W operacji typu
inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN przewidziano wysokość
limitów środków w wysokości 37,5 mln euro, w tym dla woj. mazowieckiego 3,6 mln
euro (9,6%) oraz dla pozostałych 15 województw 33,9 mln euro (90,4%)17.
Podsumowanie
17
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, 2015, Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi.
Strona
151
16
152
Strona
Polska należy do nielicznych krajów UE charakteryzujących się niskim
udziałem obszarów OSN w stosunku do powierzchni użytków rolnych. Sytuacja ta
jest pochodną naszej drogi rozwoju rolnictwa, które ze względów społecznogospodarczych przed 1989 r. stosowało mniej intensywne metody produkcji rolniczej.
Zgodnie z Traktatem Akcesyjnym, Polska przystąpiła do implementacji Dyrektywy
Azotanowej. Dokonana przez Komisja Europejska ocena wyznaczenia w Polsce wód
wrażliwych i OSN oraz poprawności zapisów obowiązujących programów działań,
wskazywała na pewne uchybienia metodologiczne. W kolejnych audytach KE
podtrzymała swoje stanowisko dotyczące niewystarczającego wyznaczenia wód
wrażliwych i OSN w Polsce. W opinii KE w kraju nie uwzględniano w pełni stopnia
zanieczyszczenia płytkich wód podziemnych oraz eutrofizacji wód rzek i jezior.
Zdaniem Komisji pominięcie w programach tzw. kryterium eutrofizacji,
doprowadziło do nadmiernego zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego. Uwagi te
zostały wykorzystane w pracach nad weryfikacją wód wrażliwych i OSN oraz w
procesie opracowywania programów działań, zwłaszcza na lata 2012-2016.
W zakresie implementacji działań związanych z OSN, w pierwszych dwóch
okresach programowania rozwoju obszarów wiejskich (2004-2006 oraz 2007-2013)
dokonano tego poprzez płatności rolnośrodowiskowe. W obecnej, wieloletniej
perspektywie finansowej (2014-2020) wyodrębniono specjalne działanie związane z
inwestycjami w gospodarstwach położonych na obszarach OSN.
Większość krajów UE stosuje inną strategię wyznaczania stref OSN w stosunku
do Polski. Według danych Eurostatu z 2013 r. 10 członków UE (np. Niemcy, Austria,
Holandia, Finlandia, itp.) całe terytoria swego kraju uznały jako obszary szczególnie
narażone na azotany. Wysoki poziom zagrożenia określono w Belgii, Rumunii,
Francji i na Węgrzech. Do krajów o niskim udziale obszarów narażonych na azotanu
zaliczono Cypr oraz Portugalię.
Strategia uznawania większych terytoriów krajów za OSN jest nie tylko
odzwierciedleniem rzeczywistego stanu rzeczy, ale także większej możliwości
korzystania z programów działań zawartych w PROW. Jednocześnie kraje te
występują do KE o możliwość skorzystania z odstępstwa od przepisu stanowiącego,
że maksymalna dopuszczalna ilość azotu na hektar rocznie dla nawozów z obornika
wynosi 170 kg, co pozwala im intensyfikować procesy produkcyjne. Warunkami
przyznania odstępstwa są odpowiednie wyznaczenie stref zagrożonych
zanieczyszczeniem azotanami oraz pełna zgodność programów działań z Dyrektywą
Azotanową. Odstępstwa co prawda mają zastosowanie jedynie na czas trwania
programu działań, to jednak stosowanie wyższych stawek od zaleconych może
stanowić zagrożenie dla środowiska naturalnego.
Bibliografia
1. Assessment of the designation of nitrate vulneralble zones in poland. Contract 2006/441164/MAR/B1
Implementation of the Nitrates Directive (91/676/EEC) Task 3, Alterra Environmental Sciences
Wageningen University & Research Centre Wageningen, November, 108 p., 2007
2. Dyrektywa Rady nr 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed
3. Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229, USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne
4. Grossman M., R., Nitrates from Agriculture in Europe, The EC nitrates directive and its
implementation in England, Boston College Environmental Affairs Law Review 2007, Volume 27.
5. Jordan C., Smith R. V., Methods to predict the agricultural contribution to catchment nitrate loads:
Designation of nitrate vulnerable zones in Northern Ireland, ,,Journal of Hydrology”, 304, p. 316329, 2005.
6. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, 2015, Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi.
7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie
szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu
„Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN” w ramach poddziałania „Wsparcie
inwestycji w gospodarstwach rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2014–2020.
8. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w
sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005.
9. Rozporządzenie Rady (WE) NR 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju
obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz
zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia.
10. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju
obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich
(EFRROW).
11. Suhad A., European Community Measures to Reduce Nitrate Pollution - Implementation Steps Taken
in England, Submitted to Blekinge Tekniska Högskola for the Master of European Spatial planning
and Regional Development on the May 2010, 66 p.
12. Velthof G.L., Lesschen J.P., Webb J., Pietrzak S., Miatkowski Z., Pinto M., Kros J., Oenema O.,
The impact of the Nitrates Directive on nitrogen emissions from agriculture in the EU-27 during
2000-2008. Sci Total Environ. 2014 Jan 15;468-469, 2014
Strona
Summary
The increase in prices and a stable market for agricultural products, resulted in the use of increasingly
higher doses of mineral fertilizers, including nitrogen. The main source of nitrogen, besides the said
mineral fertilizers are animal droppings as manure, liquid manure and slurry. Council Directive 91/676 /
EEC called the Nitrates Directive, concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates
from agricultural sources indicates that excessive use of this element constitutes a serious risk to the
environment. The areas where this phenomenon occurs in greatest concentration called Nitrate
153
NEW OPERATION OF INVESTMENT HOLDINGS LOCATED IN NVZ IN RURAL
DEVELOPMENT POGRAMME (2014-2020)
Vulnerable Zones (NVZ). The main aim of this article is to analyze the specifics of the new activities
associated with investments in holdings located in the NVZ, on the background of the EU legal solutions.
Key words: investments, areas particularly vulnerable financial instruments.
Streszczenie
Wzrost cen i stabilny rynek zbytu produktów rolnych, spowodował stosowania coraz wyższych dawek
nawozów mineralnych, w tym azotowych. Głównym źródłem azotu, poza wspomnianymi nawozami
mineralnymi, są odchody zwierzęce w postaci obornika, gnojówki i gnojowicy. Dyrektywa Rady
91/676/EWG zwana Dyrektywą Azotanową, dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniem
azotanami pochodzenia rolniczego wskazuje, że nadmierne stosowanie tego pierwiastka stanowi
poważne ryzyko dla środowiska naturalnego. Obszary, gdzie zjawisko to występuje w największej
koncentracji nazwano obszarami szczególnie narażonymi (OSN). Podstawowym celem artykułu jest
analiza specyfiki nowego działania związanego z inwestycjami w gospodarstwach położonych na OSN,
na tle rozwiązań prawnych UE.
Strona
154
Słowa kluczowe: inwestycje, obszary szczególnie narażone, instrumenty finansowe,
dr hab. Bogusław Stankiewicz, prof. ZUT
dr Agnieszka Brelik
1
C.M. Reed, Medical tourism, The Medical Clinics of North America, (2008), 92 (6), s.
1433-1466,
Strona
Introduction
The global increase in free movement of patients, and health professionals
and medical technology, equity financing and regulatory systems beyond national
borders are the reality, and the movement of patients across borders in search of health
and therapy (treatment) in conjunction with the "industrialization" of trade culminated
in the creation of medical tourism.
Aside from differences of opinions occurring among scholars, academics and
scientific disciplines relating to concepts, definitions, internal structure and the
relationship of medical tourism with other types of tourism, the analysis of massive,
multidisciplinary literature on medical tourism, including in particular an English
literatureallows us to formulate threegeneral comments:
Firstly: Medical tourism can be understood as a specific subset of the broader
concept of the global mobility of tourists (set of global mobility of tourists).
Secondly: If we agree with C.M. Reed that medical tourism, in terms of
macro, may be treated as a new form of a trade or value-added tourism product, and
globally - as is the case in industrial sectors - consists of interconnected growth of
transnational economies in which the strategic companiessituate themselves in
thecountries offering highly developed infrastructure and the productive sectors are
subcontracted to countries with lower labor costs1, it is a global medical tourism
industry, which analytically consists of:
a) the supply side with many key stakeholders, including:
•providers of medical services.
•transport companies and hotels,
155
THE MEDICAL TOURISM - THE FUNDAMENTAL SOCIOECONOMIC PROBLEMS AND CONDITIONS
Strona
The sociological view of tourism - basic approaches and research findings
(sociological background).
Last quarter- century was marked by dynamic social and cultural changes on
a global scale. It is a world of accelerated economic and cultural changes driven by
globalization, rapid technological progress and revolutions in communications and
information. These forces have led on the one hand to increase the pace of life, the
other to shorten the disintegration of space, cultural pluralism, fragmentation of
life.As a result, tourism has changed - the nature and relationship with society - but
also the transformation is subject to sociological approach to the analysis and
interpretation of the phenomenon of tourism.
Thus, society is composed of endless network of various flows,
interconnected nodes, such as stations, resorts, hotels, airports, recreational facilities
156
•organizers of conferences, trade fairs and the media,
•providers of financial products,
•companies and insurance companies,
•brokers
•owners of websites, portals, etc..
•manufacturers of medical equipment and drugs (medical industry)
•providers of services to assist medical tourism,
b) the demand side - a tourist (the patient).
Thirdly,the processes specific to medical tourism (as well as for the whole
tourism) shall takeplace within the broader context ( background) social, economic,
cultural and political understanding which, according to many astute scholars, is the
key to understanding the complexity (heterogeneity) of medical tourism. Indicated
background allows us to understand the problems of definition, categorization and
methodological research, but also thethe discrepancy between the perception of the
medical tourism by the economic practice (economic organizations, business) and
academic environment.
In this article, the attempt has been madeto discuss - to the thinness of the
framework - only certain selected conditions, constituting the background of medical
tourism, being aware that in such a context other fundamental problems can be
considered such as market medical tourism industry, medical tourism, quality, safety
and risk in medical tourism, and ethical and legal issues focusing both around the
entire sector and sub-sectors (sub-domains) of that form of management.
and cosmopolitan city2. The medical tourism hubs endless examples of network flows
are hospitals and clinics in various parts of the world, but also, for example,.:
biomedical town of Singapore (Singapore Biopolis) and Dubai Health Care City
(DHCC), while influential diasporas interacting with the medical tourism market are
a community of immigrants of Mexican origin in the United States and the Indian
diaspora in the UK 3.
However, the increased fear of international terrorism and thegrowth of antiimmigrant sentiment in many countries of Western Europe, caused the situation that
the idea of deterritorialization has been weakened, and there even appear completely
reversed processes. An example of verifying optimism J. Urry is a mega-region of
Schengen. M. Bosworth studies show that the countries forming Schengen have been
limiting so far unfettered movement of tourists and the tools ofhindering the flows are
tightened (more stringent) entry requirements for visitors from outside the region to
prevent illegal immigration and infiltration sources of potential terrorism4.
To sum upthe topic of the mobility of media and information (image),the total
mobility of tourism and social mobility raised by sociologists and representatives of
economic science (the science of tourism), corresponds to the complex ethical issues
and legal, which comes down to the use of the information obtained (eg. by patient )
or even access / lack of access to data. Illustration of this dilemma - whether you have
a full knowledge of the scale, directions transfer patients expenditure and the type of
disease - is a psychiatric tourism, which is a subdomain of medical tourism are
estimates, but the participants, for understandable reasons, are covered by a security
classification (confidential).
Strona
K. Hannam, Tourism geographies, tourist studies and the turn towards mobilities,
,,Geography Compass”, 2008, 2 (1), s. 127-139,
3
D. Cyranoski , (2001), Building biopolis, Nature, 412, s. 370-371, R. K. Crone, Flat
Medicine? Exploring Trends in the Globalization of Health Care, Academic Medicine, (2008),
83, s.117-121, R. Bergmark, D. Barr, R. Garcia, ,Mexican immigrants in the US living far from
the border may return to Mexico for health services., Journal of Immigrantand Minority
Health, 2010, 6, 610-614, C.G. Lee, W.T. Hung, Tourism, health and income in Singapore,
International Journal of Tourism Research, 2008, 12, s. 355-359
4
M. Bosworth, Border control and the limits of the sovereign state, ,,Social and Legal
Studies”, 2008, 17(2),s. 199-215,
157
2
5
W. Nahrstedt Wellness: A new perspective for leisure centers, health tourism, and spas in
Europe on the global health market, w:K. Weiermair & C. Mathies (Eds.), The tourism and
leisure industry: Shaping the future,Haworth Hospitality, Binghampton NY, 2004, s. 181 198,
Strona
Studies on resource of knowledge in psychology from the perspective of
tourism indicates the existence of a huge amount of work devoted to the phenomenon
of medical tourism, and their "ownership" can be broadly characterized as follows:
a) psychology - how rare that the social doctrine to dimension the behavior of
patients / medical tourists - at a given time and space - consistently uses the so-called
research. Kondratieff cycles, describing the long-term economic determinants,
identify the main driving forces that have or will dominate the world economy example: study W. Nahrstedta of wellness tourism using Kondratieff cycles5
[Nahrstedt W., 2004].
b) for the purpose of research, psychology uses its own, not necessarily
compatible with classifications in turism, the typology of medical tourism. Starting
with the definitions and classifications known from the economics literature of
tourism in most publications there is accepted medical tourism division which
contains 3 domain areas
 invasive medical procedures (3 categories), namely:
 Planned operations or treatments initiated because of the will of the patient,
for example cosmetic dentistry,
 Operations or treatments improve quality of life (recommended by doctors)
 Life-saving operations (eg. Illness oncology, cardiology etc.)
 diagnostic procedures (1 category), for example electrocardiogram,
 procedures to improve lifestyle (2 categories), ie.:
 Spa treatments, elimination of addiction, alleviating stress, etc.,
 A non-surgical alternative therapies (eg. Acupuncture, ayurveda, herbal
treatment in special circumstances).
Medical tourism at the crossroads of practice (business) - science (economic
background).
Simplifying the historical context,to cause the emergenceof medical tourism
therehave to becreated conditions to enable the transformation of health care (or
services) in a more tradable commodities on a global level. The occurrence of the
release of healthcare services with a limited extract of the space,emerged in the last
decades of the last century, when the agreements liberalizing free movement of goods
158
Psychological conditions of tourism - selected issues (psychological background)
159
Strona
and services entered into force.The inspirer of this situationwas the World Trade
Organization (WTO), leading to the establishment of the General Agreement on Trade
and Services (General Agreement on Trade in Services), on the basis of which was
concluded many bilateral and multilateral agreements between the countries
concerned.
Current processes in medical tourism are the reverse of previous movements,
while globalization makes possible the international market for patients, hence the
emergence of new, qualitatively different features of the new style of medical tourism.
Belonging to them are:
a) the relatively large number of travelers for medical purposes,
b) change the vector flow on a global scale and continents - currently emitting
countries demand (patients) are the more developed countries, while destinations
(destinations, intake) for developing countries,
c) access to relatively low-cost medical services - made possible by the relative
decreasing of transport prices (mainly flights), its larger capacity, and due to the
emergence of a global information Internet system,
d) the rapid development of the medical industry: pharmaceuticals, medical
devices and the overall dynamic, advances in medicine,
e) taking advantage by some states of internal difficulties in other countries (eg.
USA) in balancing funding for health care with social needs to create their own
development programs, under which medical tourism is a sector leading, and
revenues from medical tourism important part of state revenue.
The question therefore arises, whether the well-knownphenomenasto world
of science mentioned above,that lead to the transformation of patients (who may be
entitled to health services) into consumers,do not cause discrepancies or
misunderstandings between business and science. And here the answer is simple: yes
and there are at least twoareas of the dispute, which impact can not be overstated.
The first area of the dispute - paradoxically definitional dispute: who is a
patient / medical tourist? From the point of view of science - beyond the academic
disputes about the definition of medical tourism, the problem seems to be simple:
anyone who meets the definition of medical tourism is a medical tourist and should
be taken into consideration when drawing up the statistics of the same phenomenon
Problems arise at the stage of determining the types of treatment (therapy) and
determine if all therapies, medical treatment, etc. are related to human health.
According to the OECD definition (and statistical procedures) cosmetic
surgery and rejuvenating lie outside the health of its patients are not medical tourists
and are not included in the statistics.But there are also further exclusions related to
international mobility of tourists and cross-border movement, namely:
•In the group "regular tourists", arethose who during their stay abroad
succumbed to an accident or become ill. Health services for those tourists are funded:
for citizens of the European Health Insurance Card, the other in different ways: from
private insurance with their own funds or reimbursed by insurance schemes of the
country of residence. In general, participants in such events are not medical tourists,
they can be only called a "miserable tourists" or "unlucky tourists".
 long-term residents - according to M. Rosenmoller team6, the EU is slowly
increasing number of citizens who choose to retire in countries other than the
country of origin. Those citizens receiving medical benefits (services) in their
country of residence are not counted for the population of medical tourists.
 patients from countries with common borders - those countries may cooperate
in interstate (cross) financing thehealth care from public funds, these
agreements are concluded between the districts bordering Germany and the
Netherlands, and their patients are not medical tourists7.
 The problem of outsourcing –there are sick patients who choose to go abroad
for treatment through health agencies in the framework of interstate
agreements, the purchase of medical services. Such cases take place when the
country of origin are very long queues awaiting for an operation or does not
have the necessary medical specialists. These patients are counted as "to
multiple medical tourists"8.
There is also the problem of economic practice regarding medical tourism a
legal nature and is associated with the context of the European movement. Tourists
can be classified in two ways:
a) firstly these are citizens who use their rights of access to medical care in EU
member states. They, in certain circumstances, have the right to the care in other
M. Rosenmöller, M. McKee, R. Baeten, (eds.), Patient mobility in the European Union:
learning from experience, European Observatory on Health Systems and Policies,
Kopenhagen, Denmark, 2006
7
M. Rosenmöller, M. McKee, R. Baeten, (eds.), Patient mobility in the European Union:
learning from experience, European Observatory on Health Systems and Policies,
Kopenhagen, Denmark, 2006
8
K. Lowson, P. West, S. Chaplin, J. O‘Reilly, Evaluation of Patients Travelling Overseas:
Final Report,York Health Economics Consortium, York UK, 2002, P. Burge, N. Devlin, J.
Appleby, C. Rohr, J. Grant, Do Patients Always Prefer Quicker Treatment?: A Discrete Choice
Analysis of Patients' Stated Preferences in the London Patient Choice Project, Applied Health
Economics and Health Policy, 2004, 3, s. 183-194,
Strona
160
6
EU countries, and these rights have been defined in a number of judgments of the
European Court of Justice in private9.
b) secondly, there are foreign persons for treatment. In academic ground there are
discussions over the nomenclature of this movement - now used in a number of
terms, eg. An international medical transport10 or even "medical refugees"11.
The second area of the dispute – arethe controversions regarding the size of
the world of the medical industry. Careful observers of the size, quantity and value
formation in medical tourism are perfectly aware, that the primary sources of data,
which are then operatedby both the world of science as well as by business and the
media are studies (reports) of two companies: Deloitte and McKinsey Co. For some
time theyhave a dispute about the accuracy of the estimates, with the participation of
scholars.
The starting point was the report of Deloitte forecasting the number of US
citizens and the world in the role of medical tourists in the future (2010), setting out
that in 2007 (base year) journeys for medical purposes will succumb to 750,000
citizens of the United States of America. This figure has been contested by P. H.
Keckleya and H. R. Underwood, who claimed that in 2010. Number of US citizens
who are medical tourists will fluctuate in the range of 3-5 million. Given the fact that
Americans make up about 10% of the global medical tourism traffic, it gave to the
level of global motion in the range of 30 - 50 million people. A similar allegation underestimation - erected to the global turnover of the global medical industry, which
has been accepted value of 60 billion USD12. Similar allegations also put RK Crone13.
Opponent MacKinsey Co claimed that Deloitte has understated the number of
American medical tourists by the amount of 60-85 thousand, which as explained T.
Ehrbecka team was due to differences having its source in the definition of medical
tourism. The team programmatically accepted that the medical tourist is the only
person who went on the planned operation. It excludes from the calculation of
emigrants, people subjected to unplanned (ad hoc) operations, as well as outpatients.
Strona
L. Bertinato, R. Busse, N. Fahy, H. Legido-Quigley, M. McKee, W. Palm, I. Passarani, F.
Ronfini, Cross-border health care in Europe,WHO, Denmark, 2005
10
J.Y. C. Huat, Medical Tourism/Medical Travel (part one), SMA News, 2006, 38, s. 17-21,
11
A. Milstein, M. Smith, America's New Refugees — Seeking Affordable Surgery Offshore,
New England Journal of Medicine, 2006, 355, s. 1637-1640,
12
P.H. Keckley, H.R. Underwood, Medical Tourism: Consumers in Search of Value, Deloitte
Center for Health Solutions, Washington, 2008
13
R. K. Crone, Flat Medicine? Exploring Trends in the Globalization of Health Care,
Academic Medicine, 2008, 83, s.117-121,
161
9
14
T. Ehrbeck, C. Guevara, P.D. Mango, Mapping the Market for Medical Travel,The
McKinsey Quarterly, Washington DC, 2008
15
L. Carabello, A Medical Tourism Primer for U.S. Physicians, ,,Medical Practice
Management”, 2008, 23, s. 291-294,
Strona
Summary
The sketched view on medical tourism, from the most general terms of its
functioning reveals certain mechanisms and trends, that may concernthe (global
aspects)researcher of medical tourism. This is because of :
 achievement by the global medical tourism dimension resulting in outlook on
the sector in terms of its constant growth. Taking this premise into account one
may say about the constitution within the teachings of the paradigm of growth
of medical tourism,
 medical tourism, which is in fact mutlidisciplinary phenomenon is the subject
of research of many sciences, being objectively the area of differences of
interpretation, methodological and such differences are visible (eg. between
sociology and economic sciences). But the bond linking the different scientific
discipline is to aim for to identify the factors (stimulant activators) at the
entrance represented by the vast majority of research teams. For psychology
this research area is the reason making tourist travel (medical), the assessment
of the psychological effects is on the second plan andfor economic sciences to
identify pro demand growth factors of medical tourism, for legal sciences to
assess how existing legislation favors the globalization of the industry of
medical tourism, and to what extend it limits these processes.
Conversely, the outlined background shows that within the sciences appear
the signs ofcause and effect recognition of medical tourism, which arereflectedin the
emergence of the research trend within the tourism science challenging the existing
162
Similarly, the qualification was as a dental patient not hospitalized - is a medical
tourist or not? According to T. Ehrbeck not14.
In summary, the dispute on the line Deloitte - MacKinse refers to a small
percentage of US citizens (relationships 750,000 - 840,000 medical tourists to the 360
million inhabitants of this country). A much greater cognitive and theoretical
importance are confusions in determining the size of medical tourists in the target
countries for example, an often cited the size of guests (meaning patients) in Thailand
(in 2007) of 1 millionnhas been overestimated two-fold. In fact as L. Carabello agreed,
for medical purposes up to 500,000 tourists came to Thailand, and others were guests
at the spa facilities15.
16
N.G. Cortez, Patients Without Borders: The Emerging Global Market for Patients and the
Evolution of Modern Health Care, Legal Studies Research Paper Number 00-24, Southern
Methodist University (SMU), Dedman School of Law, 2008
Strona
Bibliography
1. Bates B.R., Romina S., Ahmed R.,Hopson, D., (2006), The effect of source credibility on consumers'
perceptions of the quality of health information on the Internet, ,,Informatics for Health and Social
Care”, 31, s. 45-52.
2. BaumanZ., (2000). Liquid Modernity, Polity Press, Cambridge,
3. Bergmark R., Barr D., Garcia R., (2010), Mexican immigrants in the US living far from the border
may return to Mexico for health services., Journal of Immigrantand Minority Health, 6, 610-614,
4. Bertinato L., Busse R., Fahy N., Legido-Quigley H., McKeeM., Palm W., Passarani, I., Ronfini F.,
(2005), Cross-border health care in Europe,WHO, Denmark,
5. Bosworth M., (2008), Border control and the limits of the sovereign state, ,,Social and Legal
Studies”, 17(2),s. 199-215,
6. Burge P., Devlin N., Appleby J., Rohr C., Grant J., (2004), Do Patients Always Prefer Quicker
Treatment?: A Discrete Choice Analysis of Patients' Stated Preferences in the London Patient Choice
Project, ,,Applied Health Economics and Health Policy”, 3, s. 183-194,
7. Carabello L., (2008), A Medical Tourism Primer for U.S. Physicians, ,,Medical Practice
Management”, 23, s. 291-294,
8. Cohen E., CohenS.A., (2012), Current sociological theories and issues in tourism, ,,Annals of
Tourism Research”,39(4), s. 2177-2202,
163
definitions of medical tourism. There are also a bunch of scientists arguing for
redefining the paradigms embedded in the triangle: Health - medical tourism measures to protect health.
The limited framework of this article does not allow to show the positions and
results of research scientists with an economic and health professionals who question
the optimism about high-yield medical tourism and its impact on the overall business
processes. Aggregateaccount socio-economic shows not only the overall benefit to the
economy arising from practicing this form of tourism, but also much higher social
costs of medical tourism. So we can in a sense speak (for BR Copeland) about the
emergence of theglobal tourism industry (even at lower levels), the beginnings of the
phenomenon of "Dutch disease".
One last note: the globalization of medical tourism is not accompanied by
adequate, integrated research system developed within the sciences to deal with the
global analysis of the phenomenon and its components.According toNGCortez
whorightly pointed out the reason for this state of affairs, there are two phenomenas:
a) lack of standardization of definitions of medical tourism and b) lack of reliable data
on global and specific sizes phenomenon16. But this and earlier signaled issues should
be dealt with separate considerations.
164
Strona
9. Cohen I.G., (2011), Medical Tourism and Global Justice, Virginia Journal of International Law
Association, No. 1,v. 52, Richmond VIR,
10. CormanyD., (2008). Taking a pulse on potential medical tourism destinations: Thehospitality and
tourism industries, ,,Medical Tourism Magazine”, 7,s. 34-37.
11. Cormany D., (2013), Motives for Different Types of Medical Travelers: An Analysis of the Current
State of Academic Research on the Topic, University of Nevada, Las Vegas,
12. Cortez N.G., 2008. Patients Without Borders: The Emerging Global Market for Patients and the
Evolution of Modern Health Care, Legal Studies Research Paper Number 00-24, Southern Methodist
University (SMU), Dedman School of Law,
13. Crone R. K., (2008), Flat Medicine? Exploring Trends in the Globalization of Health Care,
,,Academic Medicine”, 83, s.117-121,
14. Cyranoski D, (2001), Building biopolis, Nature, 412, s. 370-371,
15. Dann G.M.S., (1981). Tourist motivation: An appraisal, ,,Annals of Tourism Research” 8(2), s. 187219,
16. Ehrbeck T., Guevara C., Mango P. D., (2008), Mapping the Market for Medical Travel, The
McKinsey Quarterly, Washington DC,
17. Gill J., Madhira B. R., Gjertson D., Lipshutz G., Cecka J. M., Pham P.-T., Wilkinson A.,
Bunnapradist S., Danovitch G. M., (2008), Transplant Tourism in the United States: A Single-Center
Experience, ,,Clinical Journal of the American Society of Nephrology”, 3, s. 1820-1828,
18. GlinosI. A., Baeten R., Helble M., Maarse H., (2010), A typology of cross-border patient mobility.
,,Health & Place”, 16, s. 1145-1155,
19. GnothJ., (1997). Tourism motivation and expectation formation, ,,Annals of Travel Research”, 24(2),
s. 283-304.
20. Hannam K., (2008), Tourism geographies, tourist studies and the turn towards mobilities, Geography
Compass, 2 (1), s. 127-139,
21. Hjarvard S., (2008), The mediatization of society, ,,Nordicom Review”, 29(2), s. 105-134,
22. HuatJ.Y. C., (2006), Medical Tourism/Medical Travel (part one), SMA News, 38, s. 17-21,
23. Hofer S., Honegger F., Hubeli J., (2012), Health tourism; definition focused on the Swiss market
and conceptualization of health(i)ness, ,,Journal of Health Organization Management”, 1 (26), s. 6080,
24. Jensen J.L., (2010),Online tourism: just like being there?,w: B.T. Knudsen & A.M. Waade (Eds.),
Re-investing authenticity: Tourism, place and emotions. Bristol,Channel View, s. 213-225,
25. Kangas B., (2010), Traveling for Medical Care in a Global World, Medical Anthropology: CrossCultural Studies in Health and Illness, 29, s. 344-362,
26. Keckley P.H., Underwood H.R., (2008), Medical Tourism: Consumers in Search of Value, Deloitte
Center for Health Solutions, Washington,
27. Laesser C., (2011). Health travel motivation and activities: Insights from a mature market –
Switzerland, ,,Tourism Review”, 66(1/2), s. 83-89,
28. Lee C.G., Hung W.T. (2010), Tourism, health and income in Singapore, ,,International Journal of
Tourism Research”, 12, s. 355-359,
29. Lowson K., West P., Chaplin S., O‘Reilly J., (2002), Evaluation of Patients Travelling Overseas:
Final Report,York Health Economics Consortium, York UK,
30. Lunt N., Carrera P., (2011), Advice for Prospective Medical Tourists: systematic review of consumer
sites, ,,Tourism Review”, 66, s. 57-67,
31. MarshallL.A., Williams D., (2006), Health information: does quality count for the consumer?,
,,Journal of Librarianship and Information Science”, 38, s. 141-156,
32. Milstein A., Smith M., (2006), America's New Refugees — Seeking Affordable Surgery Offshore,
,,New England Journal of Medicine”, 355, s. 1637-1640,
33. Nahrstedt W., (2004). Wellness: A new perspective for leisure centers, health tourism, and spas in
Europe on the global health market, w:K. Weiermair & C. Mathies (Eds.), The tourism and leisure
industry: Shaping the future,Haworth Hospitality, Binghampton NY, s. 181 -1 98,
34. Natalier K., Willis K., (2008), Taking responsibility or averting risk? A socio-cultural approach to
risk and trust in private health insurance decisions, ,,Health, Risk & Society”, 10,s. 399-411,
35. OECD (2010), Health Accounts Experts, Progress Report,Trade in Health Care Goods and Services
Under the System of Health Accounts,OECD Paris,
36. Peterson G., Aslani P., Williams K.A.,(2003), How do Consumers Search for and Appraise
Information on Medicines on the Internet? A Qualitative Study Using Focus Groups, Journal of
Medical Internet Research, 5,
37. Reed C.M., (2008), Medical tourism, The Medical Clinics of North America, 92 (6), s. 1433-1466,
38. Rosenmöller M., McKee M., Baeten, R., (eds.), (2006), Patient mobility in the European Union:
learning from experience, ,,European Observatory on Health Systems and Policies”, Kopenhagen,
Denmark,
39. UrryJ., (2000). Mobile sociology, ,,British Journal of Sociology”, 51(1), s. 185-203.
40. Urry J., (2007), Mobilities, Polity Press, Cambridge,
41. Whittaker A., (2008), Pleasure and pain: Medical travel in Asia. Global Public Health: An
International Journal for Research, ,,Policy and Practice”, 3, s. 271-290.
42. Ye B.H., Qui H.Z., Yuen P.P., (2011). Motivations and experiences of Mainland Chinese medical
tourists in Hong Kong, ,,Tourism Management”, 32,s. 1125-1127,
43. Zaltman G., (2003). How customers think: Essential insights into the mind of the market, Harvard
School Press Boston,
Słowa kluczowe: turystyka medyczne, tło turystyki medycznej, definicje, turysta medyczny
Strona
Streszczenie: W artykule skoncentrowano się na wybranych zagadnieniach tworzących ogólne tło
funkcjonowania fenomenu przełomu XX i XXI wieków, które definiowane jest jako turystyka medyczna.
Analizę oparto na piśmiennictwie anglojęzycznym, starając się referować wątki artykułu na podstawie
najnowszych prac. Przyjęto za punkt odniesienia zasadnicze problemy dyskusji nad turystyką medyczną
w obrębie socjologii, psychologii oraz styku praktyki gospodarczej z ekonomią turyzmu. Wykazano, iż
w socjologii występuje zjawisko ścierania się poglądów odnośnie globalnej mobilności turystów
medycznych z tendencjami społeczno-politycznymi, które tę mobilność ograniczają. Odpowiednio
uwypuklono jednostronne nastawienie badawcze w psychologii – zainteresowanie motywami
podróżowania, mniejsze znaczenie przypisywane skutkom podróży w celach medycznych. Problemy
istnienia luki na styku ekonomia turyzmu praktyka gospodarcza zilustrowano wskazując na brak
kompatybilności definicji turystyki medycznej z pojęciem „turysta medyczny”, a ponadto wykazano
ograniczoną wiarygodność danych o skali i rozmiarach zjawiska. W części wnioskowej wskazano na
brak jednolitej strategii nauk nad badaniem globalnych i fragmentarycznych aspektów turystyki
medycznej, akcentując zarazem istnienie dwóch zjawisk: fetyszyzacji wzrostu turystyki medycznej oraz
braku wiarygodnych danych o rozmiarach omawianego fenomenu.
165
TURYSTYKA MEDYCZNA - PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA I PROBLEMY
SPOŁECZNO – EKONOMICZNE
Summary. The article focuses on selected issues forming the functioning of the general background of
the phenomenon of the turn of the twentieth and twenty-first centuries, which is defined as a medical
tourism. The analysis was based on the English language literature, trying to consider in the article, only
the trends based on recent work. The reference point of the discussion are the fundamental problems of
the medical tourismwithin sociology, psychology, and contact between the business practice and the
economics of tourism. It is demonstrated that in the sociologyexists the phenomenon of opposing views
on global mobility of medical tourists from the socio-political trends that reduce this mobility. There is
one sided attitude highlighted of research in psychology which is the interest in themes of travel, of lesser
importance attributed to the effects of travel for medical purposes. Problems of a gap between the tourism
economics and the business practice is illustrated by pointing to the lack of compatibility of medical
tourism definition of the term medical tourism, and in addition demonstrated the limited reliability of the
data on the scale and size of the phenomenon. In the conclusion part it is highlighted the lack of a unified
strategy sciences on the study of global and fragmented aspects of medical tourism, stressing at the same
time the existence of two phenomenas: the fetishization of the growth of medical tourism and the lack of
reliable data on the dimensions of this phenomenon.
Strona
166
Keywords: medical tourism, medical tourism background, definitions, medical tourism

henryk kowgier kilka uwag o demografii wsi polskiej w

Transkrypt

Podobne dokumenty

plik do pobrania

Instrukcja obsługi

biur podróży - Dr Izabela Michalska

link do pliku pdf - Break Da Cycle – Filipiny Blog