Spis treści

Spis treści
Wprowadzenie.................................................................................................. 7
1. Miejsce metropolii we współczesnej przestrzeni społeczno-ekonomicznej........................................................................................................ 1.1.Ewolucja paradygmatu rozwoju – od gospodarki przemysłowej do
kreatywnej............................................................................................ 1.2.Metropolizacja przestrzeni społeczno-ekonomicznej........................... 1.3.Oddziaływanie metropolii na region.................................................... 13
13
18
24
2. Metropolie w ujęciu teoretycznym........................................................... 28
2.1.Pojęcie miasta–metropolii.................................................................... 2.2.Przegląd współczesnych koncepcji kształtowania się metropolii........ 2.3.Koncepcja kreatywnych metropolii R. Floridy.................................... 28
39
49
3. Sektor kreatywny a kształtowanie się metropolii................................... 51
3.1.Związki między sektorem kreatywnym a rozwojem metropolii.......... 51
3.2.Przegląd ujęć i definicji sektora kreatywnego...................................... 58
3.3.Instrumenty wspomagające rozwój branż kreatywnych w metropoliach.67
4. Znaczenie kreatywnych klastrów dla rozwoju metropolii..................... 71
4.1.Uwarunkowania sprzyjające powstawaniu kreatywnych klastrów...... 4.2.Gentryfikacja i rewitalizacja centralnych dzielnic metropolii.............. 4.3.Przykłady kreatywnych klastrów w centralnych dzielnicach metropolii.
71
79
84
5. Działania Unii Europejskiej na rzecz rozwoju kreatywnych metropolii.............................................................................................................. 89
5.1.Wymiar miejski polityki spójności Unii Europejskiej.......................... 5.2.Typologia miast europejskich według wskaźnika lizbońskiego........... 5.3.Rekomendacje dla zrównoważonego rozwoju miast w kontekście
kształtującej się gospodarki kreatywnej............................................... 89
93
98
6. Sektor kreatywny a rozwój funkcji metropolitalnych największych
polskich miast............................................................................................. 110
6.1.Potencjał rozwoju sektora kreatywnego w polskich metropoliach...... 110
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 5
2013-06-11 10:14:26
6
Spis treści
6.2.Przykłady rewitalizacji i gentryfikacji polskich dużych miast przez
sektor kreatywny.................................................................................. 127
6.3.Najważniejsze wyzwania dla polityki miejskiej................................... 143
Zakończenie...................................................................................................... 149
Bibliografia........................................................................................................ Spis rysunków.................................................................................................... Spis tabel............................................................................................................ Summary............................................................................................................ Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 6
154
161
162
163
2013-06-11 10:14:26
Wprowadzenie
Człowiek żyje prawdziwie ludzkim życiem dzięki kulturze. […]
Kultura jest właściwym sposobem istnienia i bytowania człowieka. […]
Kultura jest tym, przez co człowiek staje się bardziej człowiekiem: bardziej jest1.
[…] trzeba przestrzegać właściwego stosunku pomiędzy ekonomią a kulturą,
ażeby nie zniszczyć tego dobra, które jest większe, które jest bardziej ludzkie,
na rzecz cywilizacji pieniądza, na rzecz dyktatury jednostronnego ekonomizmu.
W tym bowiem przypadku nieważne jest, czy będzie to dyktatura
pod postacią marksistowsko-totalitarną, czy zachodnio-liberalną2
Jan Paweł II
Kreatywność oparta na nauce i kulturze ma znaczenie. A dzisiaj bardziej niż
kiedykolwiek liczy się dla miast, jest siłą napędową współczesnego społeczeństwa.
Sektor kreatywny stanowi pełnoprawny sektor ekonomiczny, który – jak każdy inny
– generuje wpływ na środowisko miejskie, począwszy od bezpośrednich i pośrednich wydatków, a skończywszy na tworzeniu miejsc pracy. Sektor kreatywny jest
zazwyczaj pracochłonny i oparty na sieci wzajemnych powiązań małych i średnich
producentów, dla których podstawą funkcjonowania jest dostępność wysokiej jakości aktywów, takich jak wiedza, technologia i kultura. Z tych powodów centra miast
stanowią uprzywilejowaną przestrzeń do produkcji i konsumpcji w tym sektorze.
Metropolie zapewniają idealne miejsce pracy dla naukowców i inżynierów, wykładowców uniwersyteckich, poetów i pisarzy, artystów estradowych, aktorów, projektantów mody i architektów, jak również liderów „modnych towarzystw”: autorów
literatury faktu, redaktorów naczelnych i ludzi mediów, a także dla wpływowych
zespołów doradczych i wszelkich innych środowisk opiniotwórczych. Ponadto dla
pozostałych kreatywnych profesjonalistów z dziedzin nowoczesnej technologii,
usług finansowych, prawniczych, zarządzania i medycyny – ludzi, których praca
polega na szukaniu oryginalnych rozwiązań. Dzięki nim ma szansę rozwijać się lokalna gospodarka, tworząc symbiotyczny związek z nauką i kulturą. Oparty na tych
aktywach sektor kreatywny generuje znaczące materialne i niepieniężne efekty ekonomiczne. Pełni miękkie funkcje animacji i poprawy jakości życia, która staje się
elementem konkurencyjności miasta. To pobudza ludzką kreatywność i zdolność do
innowacji. Nowe symboliczne znaczenia i wartości stanowią wkład do innowacyj Cytat z przemówienia Jana Pawła II pt. W imię przyszłości kultury, wygłoszonego w siedzibie
UNESCO, Paryż, 2.06.1980.
2
Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Znak, Kraków 2005, s. 89.
1
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 7
2013-06-11 10:14:26
8
Wprowadzenie
nych koncepcji i procesów produkcji. Metropolia może rozwijać się jako idealne
miejsce dla ludzi i przedsiębiorstw, jako preferowane miejsce sztuki i unikatowej
architektury dla turystów, a jej niepowtarzalna mieszanka kultury może stać się rozpoznawalną marką.
Ponadto sektor kreatywny może przyczynić się do bardziej zrównoważonego
i trwałego rozwoju obszarów miejskich. Kultura jest integralną częścią projektów
rewitalizacyjnych zdegradowanych obszarów miejskich na całym rozwiniętym
świecie. Zapewnia ogromne możliwości rozwoju osobistego i interakcji społecznej
wśród słabszych grup, daje szanse „wykluczonym” osobom rozpocząć ich własne
przedsięwzięcia lub nadrobić zaległości społeczne. Relacja pomiędzy społecznością
i jej kulturą rozciąga się do obaw o bezpieczeństwo i harmonię społeczną. W epoce,
kiedy społeczeństwa stają się wielokulturowe, tożsamości i sposoby życia ulegają
wzajemnej konfrontacji. W wielokulturowej metropolii kultura może być dźwignią,
która pobudza dumę, rozwój osobisty i daje możliwość samorealizacji mniejszościom, a jednocześnie może tworzyć wspólną platformę porozumienia między różnymi grupami. Z tych powodów rozwój kulturowy i planowanie uważane są za wartościowe strategie mające na celu przyspieszenie rozwoju i regeneracji miast.
Metropolie na całym świecie inwestują w obiekty i wydarzenia kulturalne oraz dbają o zachowanie dziedzictwa historycznego, aby przejść do postindustrialnej gospodarki opartej na zaawansowanych usługach, otwartej społeczności i wysokiej jakości
środowisku miejskim.
Teza sformułowana w pracy podkreśla, że sektor kreatywny stanowi fundament
tworzenia nowej struktury gospodarczej miasta, generowania miejsc pracy w nowych obszarach gospodarczych oraz powoduje powstawanie i rozwój nowych funkcji metropolitalnych, których efektem jest kształtowanie się nowoczesnych metropolii w Polsce.
Do weryfikacji postawionej tezy niezbędne są ukierunkowane badania, których
celem jest przede wszystkim usystematyzowanie wiedzy na temat wpływu sektora
kreatywnego na kształtowanie się postindustrialnych metropolii. Osoby odpowiedzialne za kształtowanie polityki miejskiej powinny otrzymać cały obraz znaczenia
sektora kreatywnego jako gospodarczego atutu miasta, zobaczyć, gdzie są problemy
i w jaki sposób może być aktywowana i wzmocniona synergia pomiędzy jego rozwojem a gospodarką lokalną metropolii.
Współcześnie literatura światowa dostarcza obszernej wiedzy o relacjach między sektorem kreatywnym a metropolią. W szczególności dzieła takie jak The creative city C. Laundry’ego, The cultural economy of cities A.J. Scotta oraz The rise of
creative class R. Floridy stanowią fundamenty nowego myślenia o powiązaniach
między kulturą i gospodarką a miejscem. Kultura postrzegana jest w nich jako sposób działania, który jest charakterystyczny dla danej lokalizacji, determinujący przewagę komparatywną w produkcji wyspecjalizowanych towarów i usług. R. Florida
wskazuje, że w globalnej gospodarce umiejętności komunikacji pomiędzy członkami klasy kreatywnej decydują o sile środowiska lokalnego. Ponadto kultura zmienia
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 8
2013-06-11 10:14:26
Wprowadzenie
9
strukturę zarządzania lokalnym procesem wzrostu. Według C. Laundry’ego zarządzanie dynamicznym, skomplikowanym, elastycznym i kreatywnym społeczeństwem wymaga także twórczego podejścia i niestandardowych umiejętności. Natomiast A.J. Scott, identyfikując rolę kultury w kształtowaniu metropolii, opisuje ją
jako „miejski produkt”, którego naturalnym środowiskiem wytwarzania są miasta.
Jednocześnie podkreśla jej kluczową rolę w procesach rewitalizacji miast oraz
w generowaniu wartości poprzez wpływanie na rozwój globalnych funkcji metropolitalnych, zależnych od budowania wizerunku i atrakcyjności miasta.
Pomimo że badania nad rozwojem sektora kreatywnego w metropoliach są coraz
bardziej powszechne także w Polsce, uważa się, że jak dotąd nie ma wystarczającego
postępu w praktycznym zastosowaniu tej wiedzy, która powinna ukierunkować działania polityki miejskiej. Również na poziomie Unii Europejskiej jest to dziedzina
stosunkowo nowa, jednak badania w tym zakresie są bardziej zaawansowane niż
w Polsce. Zarówno w naszym kraju, jak i w innych państwach europejskich zauważa
się trudność w definiowaniu i delimitacji sektora kreatywnego ze względu na złożoność produkcji branż kreatywnych, w tym związanych z kulturą, jak też heterogeniczność podmiotów tworzących ten sektor.
Dotychczasowe badania nad sektorem kreatywnym w metropoliach są spolaryzowane. Z jednej strony prowadzone są analizy panujących trendów i modeli rozwoju. Z drugiej natomiast podejmowane są badania polegające na gromadzeniu danych
statystycznych i ich opracowywaniu w celu odzwierciedlenia znaczenia działalności
kreatywnych jako sektora wzrostu. Zauważa się, że niewiele uwagi poświęca się
wpływowi tego sektora na rozwój miast. Ponadto bardzo często dane statystyczne
zebrane w różnych miastach są nieporównywalne, więc trudno o wykorzystanie ich
w konstruowaniu programów rozwoju miast z uwzględnieniem znaczenia sektora
kreatywnego. W szczególności surowe dane liczbowe dotyczące sektora kreatywnego i kultury trudno w jakikolwiek sposób wykorzystać do obrony działań publicznych bądź do przyciągnięcia inwestorów prywatnych, tym bardziej że zazwyczaj
przede wszystkim sektor kultury (dziedzictwo narodowe) postrzegany jest jako nierentowny.
Jednakże zintegrowanie sektora kreatywnego ze studiami miejskimi pokazuje
w tym obszarze wiele zależności, których nie można interpretować tylko przez pryzmat czysto finansowych analiz. Te wielopłaszczyznowe zależności między sektorem kreatywnym i metropolią mogą odzwierciedlić jedynie wielokryteriowe analizy
jakościowo-ilościowe.
Tytuł monografii w znacznym stopniu determinuje cel badawczy pracy. Celem
tym jest identyfikacja wzajemnych zależności między sektorem kreatywnym a gospodarką metropolii i określenie wpływu tego sektora na kształtowanie się funkcji
metropolitalnych największych polskich miast. Jednak w toku przeprowadzonych
prac badawczych uzyskano także odpowiedź na następujące pytania, które potraktowano jako cele uzupełniające i służące realizacji celu głównego:
1. Jakie jest miejsce metropolii w warunkach kształtującej się światowej gospodarki kreatywnej?
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 9
2013-06-11 10:14:26
10
Wprowadzenie
2. Które ze współczesnych koncepcji rozwoju metropolii dają podwaliny pod
tworzenie się nowej kreatywnej gospodarki w metropoliach?
3. Jakie związki i współzależności występują pomiędzy sektorem kreatywnym
a rozwojem metropolii?
4. Jakie są potrzeby tego sektora i narzędzia pobudzania jego rozwoju?
5. Jaką rolę odgrywają kreatywne klastry w społeczno-przestrzennych przekształceniach centralnych dzielnic metropolii?
6. Jaki jest zakres polityki miejskiej Unii Europejskiej i dostępnych narzędzi
sterowania rozwojem sektora kreatywnego w pożądanym kierunku? Jakie wnioski
wynikają z działań unijnych dla polskich miast?
7. W jaki sposób definiować sektor kreatywny w polskich metropoliach?
8. Jaka jest struktura sektora kreatywnego w poszczególnych największych polskich miastach? Które z branż kreatywnych mają największy potencjał?
9. Jaki jest wkład sektora kreatywnego w regenerację największych polskich
miast?
10. Jakich skutków i wzajemnego wpływu na bieżące i przyszłe trendy rozwoju
polskich metropolii można oczekiwać po działalności sektora kreatywnego?
Powyższe pytania stanowią klucz do zrozumienia znaczenia sektora kreatywnego dla kształtowania się kreatywnych metropolii, które dynamicznie się rozwijają,
przyciągając utalentowanych ludzi i inwestycje.
Udzielenie odpowiedzi na te pytania stanowiło niezmiernie trudne wyzwanie
badawcze. Sformułowanie odpowiedzi spójnych i dających praktyczne możliwości
zastosowania wymaga wiedzy na temat procesów i wpływów generowanych przez
sektor kreatywny na miasto, jak również rozpoznania instrumentów, które można
byłoby wykorzystać do uzyskania synergii między rozwojem tego sektora a kształtowaniem się nowoczesnej gospodarki miejskiej. Przeprowadzone badania mają
charakter analizy porównawczej i opisowej z wykorzystaniem dostępnej możliwie
szerokiej informacji. Metodologia badań opiera się głównie na wielowymiarowej
analizie jakościowej, uzupełniona została analizą ilościową i wykorzystaniem studiów przypadków. W tym celu przeanalizowano najnowszą literaturę zagraniczną,
jak również dorobek krajowy. Szczególne miejsce poświęcono studium przypadków
wpływu sektora kreatywnego na rozwój metropolii światowych i europejskich,
a opisane przykłady wybranych metropolii potraktowano jako wzór dobrych praktyk
dla miast polskich.
Obszar badawczy dla wyżej opisanych analiz stanowi pięć największych polskich miast: Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań i Wrocław. Identyfikacja wzajemnych zależności pomiędzy sektorem kreatywnym a gospodarką metropolii i określenie wpływu tego sektora na kształtowanie się funkcji metropolitalnych przebadano
właśnie w odniesieniu do tych polskich miast, gdyż spełniają one zarówno konieczny warunek zakwalifikowania ich do grona kształtujących się metropolii w warunkach gospodarki nie tylko polskiej, ale i ogólnoświatowej, którym jest liczba mieszkańców powyżej 500 tysięcy, jak i charakteryzują się one wyjątkowością i specyfiką
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 10
2013-06-11 10:14:26
Wprowadzenie
11
miejsca (zwłaszcza centrum miejskiego) ze względu na znaczenie historyczne, kulturalne czy walory architektoniczno-urbanistyczne. Wpływ paradygmatu gospodarki kreatywnej na rozwój funkcji metropolitalnych rozpatrywany jest w kategoriach
możliwości wynikających z potencjału sektora kreatywnego, którym dysponują największe polskie miasta.
Celem rozdziału 1 jest przedstawienie ewolucji paradygmatów rozwoju współczesnej gospodarki światowej: od gospodarki przemysłowej do gospodarki kreatywnej. Na tym tle przedstawiono miejsce i znaczenie metropolii w kształtowaniu się
współczesnej przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Równocześnie przeanalizowano
proces oddziaływania metropolii na otoczenie i jego wpływ na kształtowanie się
ciągłości przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Podkreślona została zwłaszcza rola
funkcji metropolitalnych w kształtowaniu się miast jako iglic rozwoju tejże przestrzeni.
W rozdziale 2 opisano ewolucję kształtowania się przestrzeni miejskiej w okresie od XIX do XXI wieku, uwzględniając znaczenie potencjału kulturowego w tych
przekształceniach. Ponadto zaprezentowano sposoby rozumienia i definiowania metropolii oraz dokonano przeglądu koncepcji teoretycznych ich rozwoju. W szczególności scharakteryzowano koncepcję metropolii kreatywnych.
Rozdział 3 ma istotne znaczenie poznawcze i porządkujące. Dokonano w nim
wielokryteriowej analizy związków występujących między sektorem kreatywnym
a kształtowaniem się metropolii. Uporządkowano i określono takie pojęcia, jak: przemysły kreatywne i kultury, sektor kreatywny, branże kreatywne w Polsce. Zaprezentowano także przykład dostępnych narzędzi rozwoju sektora kreatywnego w metropoliach.
Celem rozdziału 4 jest analiza społeczno-ekonomicznych i przestrzennych przemian zachodzących w metropoliach światowych i europejskich, wynikających ze
zmiany paradygmatu rozwoju gospodarki światowej. Na wybranych przykładach
miast europejskich opisane zostało przekształcanie się miast w centra rozwoju
sektora kreatywnego. Podkreślono rolę sektora kreatywnego, a w szczególności
kreatywnych klastrów, jako instrumentu rewitalizacji miast. Wskazano także na wielowymiarowość procesu gentryfikacji (traktowanego jako społeczny aspekt rewitalizacji) i jego implikacje dla mieszkańców miast oraz polityki miejskiej.
W rozdziale 5 dokonano systematyzacji działań i zaleceń Unii Europejskiej
w zakresie polityki miejskiej, uwzględniając znaczenie kultury i kreatywności dla
poprawy konkurencyjności miast europejskich. Wyszczególniono dokumenty i projekty Unii Europejskiej na rzecz rozwoju kreatywnych metropolii europejskich.
Wskazano na zgodność koncepcji rozwoju kreatywnych metropolii z koncepcją
zrównoważonego rozwoju miast. Zaprezentowano również typologie miast według
wskaźnika lizbońskiego z uwzględnieniem miejsca polskich miast w sieci miast europejskich.
W rozdziale 6 scharakteryzowano potencjał rozwoju sektora kreatywnego w polskich metropoliach zgodnie z przyjętą w rozdziale 3 terminologią. Na przykładach
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 11
2013-06-11 10:14:26
12
Wprowadzenie
przeprowadzonych już z sukcesem programów rewitalizacji wybranych dzielnic największych polskich miast przez sektor kreatywny dokonano analizy kształtowania
się funkcji metropolitalnych w oparciu o ten sektor. Nakreślono także kierunki
i wyzwania dla dalszego rozwoju sektora kreatywnego jako integralnego elementu
polskiej polityki miejskiej. Wykorzystując doświadczenia metropolii europejskich,
sformułowano pożądane kierunki rozwoju sektora kreatywnego, a zwłaszcza najbardziej znaczących jego branż, oraz zalecenia co do stosowanych instrumentów pobudzania tych branż w ramach polityki miejskiej.
Pracę zamyka podsumowanie, obejmujące rozważania i oceny dotyczące przeprowadzonych analiz, które zdaniem autorki mogą stanowić interesujące i ważne, ze
względu na nowy okres programowania polityki spójności, wskazówki dla dynamizacji rozwoju polskich największych miast. Uważa się, że dzięki specyfice sektora
kreatywnego, jego niematerialnym aspektom, wynikającym z kreatywności, również polskie miasta mają szansę znacząco poprawić swoją pozycję w ogólnoświatowej sieci metropolii.
Wpływ sektora..._Pięta-Kanurska.indb 12
2013-06-11 10:14:26