Szczególny - Slavica Wratislaviensia

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3159
Slavica Wratislaviensia CL
•
Wrocław 2009
ANNA KISIEL
Toruń
Szczególny–nieszczególny,
szczególnie–nieszczególnie
– czy pary antonimiczne?
1. Artykuł zawiera analizę relacji zarówno między jednostkami o postaci
szczególny i szczególnie, jak i między nimi oraz ich negatywnymi odpowiednikami.
2. Analizie przymiotnika szczególny poświęciłam osobny tekst [Kisiel
2008b], tam znajduje się szerszy opis tej jednostki. Poniżej podaję obecną propozycję jej eksplikacji, bazującą na rozumieniu nieprostych jednostek konwertywnych z członem czasownikowym wyróżniać (ktośn / cośn wyróżnia się czymśk
i cośk wyróżnia kogośn / cośn) [zob. Kisiel 2008c];
szczególny x ‘taki, który jest ze względu na cośk, czego nie mają pozostałe
elementy zbioru X lub mają w mniejszym stopniu niż x, inny od pozostałych elementów zbioru X i który, jako taki, może sprawić, że y jest inny od pozostałych
elementów zbioru Y, o ile x ma wpływ na to, jaki jest y’, gdzie x – obiekt, któremu przypisywany jest predykat szczególny, y – obiekt, który może być opisany
przez x, cośk – cecha stanowiąca podstawę odróżnienia x od pozostałych obiektów należących do zbioru.
Zasadniczym jej celem jest zdanie sprawy z pewnej, nietypowej dla przymiotnika, „dwuoczności” szczególny, tj. z faktu, że jeżeli obiekt, któremu jest ów
predykat przypisany, odnosi się do innego obiektu (stanowiąc jego cechę fizyczną, właściwość psychiczną bądź w inny sposób służąc do jego scharakteryzowania), to ta predykacja jest rzutowana na ów drugi obiekt, por.
(1) Kasia ma szczególny głos.  ‘Kasia ma głos, który się czymś wyróżnia
i który, jako taki, ją wyróżnia’.
Drugą ważną cechą szczególny wskazaną w eksplikacji, a niezwykle istotną
w dalszych rozważaniach o szczególnie, jest to, że podstawa wyróżnienia (cośk)
nie jest sprecyzowana. Sprecyzowanie jej miałoby swoją konsekwencję w użyciu
innego niż szczególny predykatu (por. rozważania niżej).
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 101
2009-12-09 14:05:25
102
•  Anna Kisiel
2.1. W innym miejscu postawiłam hipotezę mówiącą o istnieniu trzech jednostek o postaci szczególnie [zob. Kisiel 2008a]: przysłówka, intensyfikatora i partykuły. W niniejszym tekście chciałabym ją zweryfikować przede wszystkim w części
dotyczącej istnienia homograficznego przysłówka i intensyfikatora. Partykułowym
szczególnie nie będę się w tym tekście zajmować, jedynie wstępnie zwrócę uwagę
na różnicę między partykułowym i niepartykułowym szczególnie. Zdanie
(2) Podziękował ’jej / ’tobie szczególnie
wypowiedziane (obligatoryjnie!) w szerszym kontekście relacji z podziękowań
skierowanych do różnych ludzi różni się wyraźnie od zdania
(3) Podziękował jej / ci szcze’gólnie.
W pierwszym zdaniu stematyzowany jest dany w kontekście zbiór (ludzi, którym
dziękował) oraz sprawa, o jaką chodzi (dziękowanie), na remat (ty / ona) wskazuje się zaś jako na ten, którego – jeżeli chodzi o ów zbiór – sprawa ta dotyczy
najbardziej. W drugim zdaniu przy stematyzowanej pewnej czynności rematem
jest jej określenie. Równocześnie zdanie to jest w jakimś sensie niepełne. Dużo
lepsze byłoby
(4) Podziękował jej / ci [tak] ’jakoś szcze’gólnie,
w którym jakoś koresponduje ze wspomnianą przy szczególny, a dziedziczoną przez szczególnie niedookreślonością podstawy wyróżnienia, równocześnie
wskazując na fakt poszukiwania najbardziej precyzyjnego określenia przez
nadawcę. Jeszcze lepsze byłoby
(5) Podziękował jej / ci szczególnie gorąco,
gdzie podstawa ta jest częściowo przynajmniej (ale nie w pełni, jak zostanie pokazane niżej) dookreślona.
Stawiam tutaj wstępną hipotezę o istnieniu dwóch szczególnie – partykuły
oraz operatora metapredykatywnego.
2.2. W punkcie wyjścia przyjrzymy się zachowaniu szczególnie przy czasownikach, przymiotnikach i przysłówkach, a następnie ustalimy przekładalności
tych zdań na zdania z frazą nominalną z przymiotnikiem szczególny. Porównajmy zdania serii
(6a) Uśmiecha się szczególnie / strasznie / niezwykle / wyjątkowo kokieteryjnie.
(6a’) szczególnie / strasznie / niezwykle / wyjątkowo kokieteryjny uśmiech
(6b) Uśmiecha się kokieteryjnie.
(6b’) kokieteryjny uśmiech
(6c) Uśmiecha się szczególnie / strasznie / niezwykle / wyjątkowo.
(6c’) szczególny / straszny / niezwykły / wyjątkowy uśmiech
2.2.1. Bez względu na użycie (zob. wyżej), szczególnie może być akcentowane niekontrastywnie. Zauważmy jednak, że tylko w pozycji przy predykacie
stopniowalnym stanowiącym podstawę wyróżnienia szczególnie wchodzi w opoSlavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 102
2009-12-09 14:05:25
Szczególny–nieszczególny, szczególnie–nieszczególnie – czy pary antonimiczne?
•
103
zycję z operatorem zawierającym komponent ‘mniej niż’. W każdym użyciu kontrastuje natomiast z jednostkami wskazującymi na przeciętność, brak odchylenia
od normy, brak wyróżniania się elementu, por.
(7a) Wyglądał szczególnie, a nie zwyczajnie / normalnie / przeciętnie.
*Wyglądał szczególnie, a nie tylko trochę.
(7b) To jest szczególnie przyjemne, a nie zwyczajnie / normalnie / przeciętnie.
To jest szczególnie przyjemne, a nie tylko trochę.
Zauważmy, że możliwość kontrastowania z jednostkami w różny sposób
skalującymi jest właściwa intensyfikatorom, por. np.
(8) Strasznie piękna, a nie przeciętnie / tylko trochę.
(9) Bardzo głupia, a nie przeciętnie / tylko trochę.
Natomiast możliwość kontrastowania z jednostkami odsyłającymi do normy
nie zachodzi dla przysłówków w sposób naturalny. Zdanie
(10) Zachował się głupio, a nie zwyczajnie
jest akceptowalne tylko, jeśli dla osoby, o której mowa, normą jest zachowanie
się w sposób mądry. W innych sytuacjach zaproponowany kontrast musi budzić
wątpliwości. Można ponadto podejrzewać, że w takich zdaniach głupio (bądź
inny przysłówek wypełniający tę pozycję) jest akcentowane kontrastywnie. Niekontrastywnie akcentowanymi przysłówkami wchodzącymi w opozycję z przysłówkami wskazującymi na nieprzekroczenie normy są jedynie nadzwyczajnie,
wyjątkowo, niezwykle i właśnie szczególnie – a więc te, które mówią o przekroczeniu normy.
2.2.2. Szczególnie, w każdej pozycji, jest też stopniowalne (jedynie stopień
wyższy, forma stopnia najwyższego jest jedynie potencjalna), chociaż z ograniczeniami analogicznymi do tych wskazanych dla szczególny [zob. Kisiel 2008b],
por.
(11) Im szczególniej się uśmiechała, tym bardziej zaniepokojony był jej
mąż.
(12) Im szczególniej piękna kobieta, tym większe robi wrażenie na projektantach mody.
Może też być intensyfikowane przez odpowiednie operatory, por.
(13) Karol wyglądał bardzo / strasznie szczególnie.
(14) To była bardzo / dość szczególnie piękna kobieta.
Ta cecha zabrania włączenia szczególnie do klasy intensyfikatorów. Dawnym argumentem za taką kwalifikacją był fakt, że jednostka ta przy przymiotniku i przysłówku implikuje wyższy stopień komentowanego predykatu, por. wewnętrznie sprzeczne
(15) *To jest szczególnie piękna kobieta, ale nie jest ona bardzo piękna.
Jednak jeśli przyjrzymy się zaproponowanej eksplikacji bazowego dla przysłówka szczególnie przymiotnika, zauważymy, że i w nim tkwi informacja o stopSlavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 103
2009-12-09 14:05:25
104
•  Anna Kisiel
niu (por. komponent ‘ze względu na cośk, czego nie mają pozostałe elementy
zbioru X lub mają w mniejszym stopniu niż x’). W przypadku użyć wygląda
szczególnie, uśmiecha się szczególnie, śpiewa szczególnie itd. predykat, który jest
stopniowany (cośk), jest „wyzerowany” – mówi się tu, że to, jak ktoś wygląda,
uśmiecha się, śpiewa wyróżnia się jakoś (na tle wykonywania tej czynności przez
inne osoby bądź przez tę samą w innych sytuacjach), nie informuje się natomiast
o tym, jak. Przypomina to zachowanie przysłówków od bliskoznaczników szczególny, por.
(16) Masował jej plecy niezwykle. v. Masował jej plecy niezwykle czule.
(17) Zachował się wyjątkowo. v. Zachował się wyjątkowo głupio,
gdzie również w pierwszych zdaniach par nie jest sprecyzowane, co było w danej
czynności niezwykłego czy wyjątkowego.
Równocześnie zauważmy, że szczególnie przyprzymiotnikowe (zwane kiedyś przeze mnie intensyfikatorowym) nie służy do tworzenia skali w prosty sposób, zgodny z zasadą „x, bardziej x, jeszcze bardziej x, najbardziej x”, o czym
pisałam w: Kisiel 2008a, por. przywołane tam zdanie
(18) *Ona jest ładna, szczególnie ładna, wręcz piękna. v. Ona jest ładna,
bardzo / strasznie ładna, wręcz piękna.
Wskazuje to na fakt, że szczególnie nie stopniuje samego predykatu ładny,
lecz coś, co składa się na bycie ładnym (nazwiemy kogoś szczególnie ładnym,
gdy ma na przykład w jakiś sposób nietypowe rysy twarzy, które nam się podobają, a o których sądzimy, że nie należą do klasycznego kanonu piękna). Mówi
się zatem, że ta, o której mowa, jest ładna w inny, wyróżniający się sposób, natomiast to, że jest b a r d z i e j ładna jest pochodną tego komponentu bazowej jednostki ktośn / cośn wyróżnia się czymśk, który gwarantuje, że czegośk jest w kimśn
więcej niż w pozostałych ktośn.
2.2.3. Wróćmy teraz do wyjściowej serii zdań i spójrzmy na możliwość
transformacji zdań ze szczególnie na zdania z grupą nominalną ze szczególny.
W wypadku zdań (6b) i (6c) mamy do czynienia z sądem złożonym z sądu niesionego przez predykat czasownikowy i przysłówkowy. Dla szczególnie w (6c)
jest to sąd mówiący o tym, że ten, o kim mowa, uśmiecha się i że w tym jego
uśmiechaniu się jest coś, czego nie ma w innych uśmiechaniach się (innych osób
bądź tej samej w innych sytuacjach) i co sprawia, że ta osoba wydaje nam się
inna od pozostałych osób (bądź od siebie samego w innych, „normalnych” okolicznościach). Dużo ciekawsze jest tu zachowanie tych samych przysłówkowatych (bo czy przysłówków?) jednostek towarzyszących przymiotnikom i przysłówkom. W zdaniu (6a) mamy taką samą koniunkcję jak w zdaniach (6b) i (6c),
koniunkcję z udziałem predykatu uśmiechać się i predykatu kokieteryjnie (dwa
sądy przedmiotowe). Ale pojawia się też sąd dodatkowy, niesiony przez predykat przysłówkowaty. W wypadku strasznie, przykładowego intensyfikatora, jest
to sąd poziomu meta (metazdania), oceniający predykat kokieteryjnie, sąd, który
łączy się (ale już nie w koniunkcji (!), gdyż nie ma tu równorzędności sądów)
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 104
2009-12-09 14:05:25
Szczególny–nieszczególny, szczególnie–nieszczególnie – czy pary antonimiczne?
•
105
z sądem niesionym przez kokieteryjnie (obrazowo można to przedstawić uśmiechać się + (strasznie-kokieteryjnie)). Dlatego też blokowana jest transformacja
strasznie kokieteryjnie i strasznie kokieteryjna na grupę nominalną straszna kokieteria, gdzie predykat przymiotnikowy niesie sąd poziomu przedmiotowego.
W wypadku pozostałych fraz takiej blokady nie ma, por. szczególnie / niezwykle
/ wyjątkowo kokieteryjnie  szczególna / niezwykła / wyjątkowa kokieteria czy
szczególnie / niezwykle / wyjątkowo kokieteryjna  szczególna / niezwykła / wyjątkowa kokieteria.
2.2.4. Spójrzmy jeszcze w kontekście tego, co zostało do tej pory powiedziane, na zdania
(19a) Jest piękna, ale szczególnie. v. Jest piękna, ale strasznie.
(19b) Jest piękna i to szczególnie. v. Jest piękna i to strasznie.
(19c) Jest piękna szczególnie i niepokojąco. v. Jest piękna strasznie i niepokojąco.
W wypadku strasznie nie sposób jednakowo interpretować tę jednostkę
w każdym ze zdań. W (19a) po gwarantującym prawidłowość wnioskowania poprzez odrzucenie błędnej możliwości ale [zob. Wajszczuk 1997, 277] blokowana
jest pozycja dla intensyfikatora, natomiast i to w (19b) przeciwnie – zachęca do
użycia jednostki gradującej. Stąd dla strasznie zdanie (19a) skłonni będziemy odczytać jako ‘piękna, ale tak, że przeraża’, natomiast (19b) – ‘piękna i to bardzo’.
W (19c) dopuszczalne są oba odczytania (widoczne zwłaszcza po podmienieniu
niepokojąco na chociażby zachwycająco). Szczególnie natomiast we wszystkich
tych zdaniach (także w analogicznych zdaniach z np. czasownikiem uśmiecha się
zamiast jest piękna) jest interpretowane jednakowo jako ‘tak, że się wyróżnia’.
2.2.5. Konkludując, wcześniejsze rozróżnienie przysłówka i intensyfikatora
o postaci szczególnie wynikało z nadmiernego skupienia się na rodzaju predykatu
określanego przez tę jednostkę. Powyższe rozważania pokazują, że w każdym
wypadku szczególnie wskazuje, że w komentowanym predykacie jest coś takiego, co go wyróżnia i w rezultacie wyróżnia argument, któremu ów predykat jest
przypisywany (właściwość tę dziedziczy, jak było to powiedziane, po bazowym
przymiotniku). Brak wskazania na podstawę wyróżnienia predykatu jest zapisany
w strukturze semantycznej tej jednostki. Gdyby bowiem podstawa ta była możliwa do sprecyzowania, nadawca nie użyłby jednostki szczególnie, lecz jednostki
jednoznacznie identyfikującej podstawę*.1Zaliczenie szczególnie przyprzymiotnikowego i przyprzysłówkowego do klasy intensyfikatorów wynikało z istnienia
komponentu ‘jest ze względu na cośk, czego nie mają pozostałe elementy zbioru X lub mają w mniejszym stopniu niż x, inny’ w strukturze semantycznej tej
* Wbrew pozorom ograniczenia w łączliwości szczególnie z czasownikiem nie są duże. Uzasadnić można nawet takie użycie przysłówka szczególnie, które „na pierwszy rzut oka” wydaje się
niejasne właśnie z powodu niemożności rozpoznania podstawy wyróżnienia, por. np. Jan zawsze
wąchał szczególnie – całym sobą, pochylony nad danym przedmiotem, skupiony na nim do tego
stopnia, że nikt i nic nie mogło odciągnąć jego uwagi.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 105
2009-12-09 14:05:25
106
•  Anna Kisiel
jednostki. Na podstawie przytoczonych rozważań można zaproponować uznanie
szczególnie, o jakim była mowa, za operator metapredykatywny (podobnie: wyjątkowo, nadzwyczajnie, niezwykle). Niestety, na obecnym etapie badań nie jest
możliwe sprecyzowanie, do jakiej grupy metaoperatorów jednostki te należą.
Być może tworzą oddzielną podgrupę. By odpowiedzieć na to pytanie, należałoby zbadać sposób wyboru przez nie predykatów (mówiąc inaczej, należałoby
sprawdzić, jakiego komponentu w strukturze semantycznej predykatu oczekują).
3. Z powyższych rozważań wynika, że przymiotnik stanowi podstawę semantyczną szczególnie metapredykatywnego, dlatego też i tym razem, tj. badając ich negatywne odpowiedniki, zacznę od analizy przymiotnika. Równocześnie chciałabym zastrzec, że nie jest to w żadnym razie próba wyartykułowania
znaczenia nieszczególny, nieszczególnie – to raczej wstępne obserwacje na temat
niesymetryczności tych jednostek i ich niezanegowanych odpowiedników.
3.1. Pierwszą, nasuwającą się refleksją na temat nieszczególny w porównaniu ze szczególny jest to, że przymiotnik ten – w przeciwieństwie do swojego odpowiednika nienegatywnego – dotyka w jakiś sposób wartościowania. Już chociażby w zdaniu
(20) *To był udany, nieszczególny poranek
wyczuwamy pewien zgrzyt, bo skoro nieszczególny, to nie mógł być udany,
a skoro udany, to nie nieszczególny. Zauważyć można ponadto, że grupa nominalna z tym przymiotnikiem nie wchodzi na pozycję argumentu czasownika implikującego ‘to jest dobre’, por.
(21) *Można pochwalić jego nieszczególny gust.
(22) *Cenię jego nieszczególne poczucie humoru
niedewiacyjne dla szczególny. Obojętność szczególny na wartościowanie pokazują także zdania typu
(23) Jest fenomenalny, choć szczególny.
(24) Jest okropny, choć szczególny.
Ponieważ jednostka ta niesie informację jedynie na temat bycia innym
(i ewentualnie czynienia innym), może pojawiać się w kontekstach wskazujących, że ‘to jest dobre’ oraz że ‘to jest złe’ (więcej na ten temat zob. Kisiel
2008b). Użycie nieszczególny w powyższych zdaniach jest blokowane – w zdaniu
(23) z tego względu, że coś nie może być pozytywnie ocenione (fenomenalny),
mimo że jest ocenione źle (nieszczególny), w zdaniu (24), ponieważ z użyciem
nieszczególny staje się ono tautologiczne (niesie informację, że coś oceniamy źle,
mimo że oceniamy źle (sic!)).
Spójrzmy w tym kontekście także na dialogi
(25) – Jej głos jest nieszczególny.
– A mnie się podoba.
(26) – Jej głos jest szczególny.
– *A mnie się nie podoba.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 106
2009-12-09 14:05:25
Szczególny–nieszczególny, szczególnie–nieszczególnie – czy pary antonimiczne?
•
107
Nieszczególny informuje o tym, że w danym obiekcie nie ma niczego, co by
go korzystnie wyróżniało spośród innych. O ile fakt wyróżniania się jest neutralny aksjologicznie (stąd chociażby komunikacyjna wadliwość odpowiedzi A mnie
się nie podoba, która chce kontrastować z sądem wcześniej niewyrażonym),
o tyle brak wyróżniania korzystnego w oczywisty sposób niesie w sobie ocenę.
Ponadto, nie mówi się o posiadaniu cechy polegającej de facto na braku pewnej
cechy (co więcej, cechy pozytywnej!), jeśli nie budzi to określonych uczuć, por.
(27) *Uważam, że jest nieszczególnym aktorem i go jako aktora lubię.
3.2. Druga obserwacja dotyczy faktu, że odrzucenie możliwości przypisania
predykatu szczególny nie jest równoznaczne z przypisaniem predykatu nieszczególny. Zdania
(28) Jej głos nie jest szczególny.
(29) Jej głos jest nieszczególny
nie są tożsame semantycznie. W obu obiekt, o którym mowa, niczym się nie wyróżnia (nie jest inny) na tle pozostałych obiektów tego typu, jednak w zdaniu (29)
powiedziane jest coś więcej – mianowicie, że obiekt ten nie wyróżnia się niczym
korzystnie, co prowadzi do jego negatywnej oceny przez mówiącego, por. chociażby możliwą kontynuację:
(28’) Jej głos nie jest szczególny. Jest dobry, może zagwarantować jej pracę
w paru filmach, ale prawdziwej kariery z nim nie zrobi
blokowaną dla (29).
To, że nieszczególny mówi o braku korzystnego wyróżniania się, skutkuje
niemożnością użycia tej jednostki w zdaniach typu
(30) *Miał talent, ale nieszczególny,
a więc do określenia tego, co się z natury swojej korzystnie wyróżnia. O tym,
że nie chodzi w nieszczególny jedynie o zwykły brak wyróżniania się, świadczy
niedewiacyjność zdania
(31) Miał talent, ale nie był on szczególny.
Przyjrzyjmy się też dialogowi
(32) – Jej głos jest szczególny.
a – Nie. *Jej głos jest nieszczególny.
b – Nie. Jej głos nie jest [wcale] [jakiś] szczególny. Zwyczajny
zestawionemu z
(33) – To był strzał trafny.
a – Nie. To nie był strzał trafny.
b – Nie. To był strzał nietrafny.
Widać tu, że odrzucenie sądu o szczególności czegoś nie prowadzi do uznania
za prawdziwy sądu o jego nieszczególności (i vice versa, zob. (34c)), lecz sądu
dotyczącego zwyczajności (‘nie jest szczególny, a więc nie wyróżnia się, a więc
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 107
2009-12-09 14:05:25
108
•  Anna Kisiel
jest zwyczajny’). Jest to poparcie tezy, że w nieszczególny jest coś więcej niż ‘nie
wyróżnia się’.
(34) – Jej głos jest nieszczególny.
a – Mówisz, że jej głos jest nieszczególny? Nie podoba ci się? A mnie
się podoba. Jest ciekawy.
b – Jej głos nie jest [wcale] nieszczególny.
c – *Nieprawda, jej głos jest szczególny.
d – Nieprawda. *Nie jest nieszczególny, jest zwyczajny.
Zatrzymajmy się na koniec przy odpowiedzi (d) w przytoczonym dialogu.
Dla zrozumienia zarówno antonimii, jak i sprzeczności, czyli dwóch relacji, jakie
mogłyby zachodzić między szczególny a nieszczególny, istotna jest pewna linearność cechy stopniowalnej. W wypadku sprzeczności linearność cechy w sposób wyczerpujący opisują dwie jednostki, w wypadku antonimii do opisu tego
potrzebne są też jednostki pomiędzy skrajnościami. Że szczególny i nieszczególny nie są jednostkami sprzecznymi, to pokazały przytoczone testy (zob. dialogi
(32)–(34)). Szczególny jako ‘taki, który wyróżnia [się]’, ma swoje przeciwieństwo w jednostkach wskazujących na brak wyróżniania, a więc jednostkach z grupy zwyczajny. Natomiast nieszczególny wskazujący na brak pozytywnego wyróżnienia może szukać przeciwieństwa w jednostkach wskazujących na pozytywne
wyróżnienie, czyli jednostkach typu nadzwyczajny. Tym samym nieszczególny
i szczególny można uznać za quasi-antonimy, tzn. za jednostki mające wspólny
nadrzędny komponent znaczenia (związany z wyróżnianiem) raz rozstrzygnięty
na tak (szczególny), a raz na nie (nieszczególny) oraz pewne dodatkowe, odrębne komponenty (tj. komponent oceny w nieszczególny). Tak postawiona hipoteza
wymagałaby dogłębnej analizy nie tylko jednostek przedstawionych w tym artykule, ale też wszystkich wchodzących z nimi w relacje szeroko rozumianego
przeciwieństwa i podobieństwa.
4. Różnice między szczególnie i nieszczególnie są analogiczne do tych między szczególny i nieszczególny, co jest wynikiem ich pochodności semantycznej
względem odpowiednich przymiotników. Dialogi (35)–(38) pokazują, że odrzucenie jednego z operatorów nie prowadzi do akceptacji drugiego:
(35) – Ona jest szczególnie piękna.
a – Nieprawda, nie jest szczególnie piękna, tylko zwyczajnie, jak to
modelka.
b – Nieprawda. *Właśnie, że jest nieszczególnie piękna.
(36) – Karol wygląda dzisiaj jakoś szczególnie.
a – Nie masz racji, wygląda jak zwykle.
b – *Nieprawda. Przecież wygląda nieszczególnie.
(37) – Ona jest nieszczególnie piękna.
a – Oj, nie jest taka zła, całkiem ładna z niej dziewczyna.
b – Nieprawda. *Właśnie, że jest szczególnie piękna.
(38) – Karol wygląda dzisiaj nieszczególnie.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 108
2009-12-09 14:05:25
Szczególny–nieszczególny, szczególnie–nieszczególnie – czy pary antonimiczne?
•
109
a – Co ty mówisz, wygląda całkiem dobrze.
b – Nieprawda. *Przecież wygląda [jakoś] szczególnie.
Równocześnie daje się zauważyć, że nieszczególnie przyczasownikowe nie
wymaga dookreślenia, zdania typu (39) – w przeciwieństwie do (40) – nie są odbierane jako niepełne, por.
(39) Po alkoholu Paweł zachowuje się nieszczególnie.
(40) Po alkoholu Paweł zachowuje się szczególnie.
Może to być znak leksykalizacji nieszczególnie jako synonimu źle, co potwierdza, że jednostka o takim kształcie może służyć jako odpowiedź w dialogu
(41) – Jak leci?
– Nieszczególnie. / – *Szczególnie.
Ta kwestia wymaga jednak dalszych badań. Można jedynie wstępnie zauważyć,
że nieszczególnie, pochodne od wskazującego na brak korzystnego wyróżniania się nieszczególny, służy odrzuceniu możliwości przypisania danego predykatu pewnemu obiektowi. Skoro bowiem ktoś jest np. nieszczególnie piękny, to
w jego urodzie nie ma niczego, co by go wyróżniło in plus, czyli de facto nie
można mówić, że jest piękny. Jest to, być może, sposób wyjaśnienia wyczuwalnej leksykalizacji nieszczególnie do ‘źle’ – w zdaniach typu (39) niewyrażonym
na powierzchni odrzucanym predykatem jest dobrze.
5. Zaprezentowane w tym artykule rozważania są jedynie wstępem do pełnego opisu jednostek o wskazanych w tytule kształtach. Problem negacji przymiotnikowej ma bogatą literaturę przedmiotu, świadomie tu pominiętą jako mogącą
nadmiernie ukierunkowywać myśl na temat zależności między badanymi jednostkami. Niewątpliwie jednak dalsze rozważania wymagałyby odniesienia do
badań nad negacją w ogóle.
Literatura
Apresjan J.D., 1980, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. Z. Kozłowska,
A. Markowski, Wrocław.
Bednarek A., Grochowski M., 1997, Zadania z semantyki językoznawczej, Toruń.
Kisiel A., 2008, O szczególnych upodobaniach. Łączliwość i semantyka przymiotnika szczególny
w języku polskim, Poradnik Językowy 2008, z. 9, s. 42–53.
Kisiel A., 2009a, Czy istnieją przysłówki o postaci głównie i szczególnie?, Gdańsk [w druku].
Kisiel A., 2009b, Opozycje semantyczne jednostek z członem czasownikowym: odróżniać, rozróżniać, wyróżniać, Linguistica Copernicana 2, 2009, s. 95–113.
Wajszczuk J., 1997, System znaczeń w obszarze spójników polskich. Wprowadzenie do opisu, Warszawa.
Wierzbicka A., 1969, Dociekania semantyczne, Wrocław, s. 84–112 (rozdz. „Negacja – jej miejsce
w strukturze głębokiej”).
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 109
2009-12-09 14:05:25
110
•  Anna Kisiel
Szczególny–nieszczególny, szczególnie–nieszczególnie
– are these antonymous pairs?
Summary
The article presents a preliminary analisys of the language units szczególny, nieszczególny,
szczególnie, nieszczególnie. There are two hypothesis presented in the text. The first one consideres
the exsistence of one unequivocal metapredicative language unit szczególnie (regardless a particle
szczególnie), which is semantically derivative from an adjective szczególny. The second one refers to quasi-antonymy of szczególny, szczególnie and their negative counterparts. Nieszczególny,
nieszczególnie are regarded as bearing a negative evaluation of what is spoken about. The evaluation compound is not however present in a semantic structure of the units szczególny, szczególnie.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 110
2009-12-09 14:05:25