docPrzysposobienie powodujące przeniesienie miejsca zamieszkania
download 
Reklamacja Transkrypt
Przysposobienie powodujące przeniesienie miejsca zamieszkania
Szkolenie dla sędziów orzekających w wydziałach cywilnych, gospodarczych rodzinnych oraz pracy i ubezpieczeń społecznych Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury Dębe, 10 października 2011 r. Dr Piotr Rylski Nierozpoznanie istoty sprawy jako podstawa uchylenia przez sąd drugiej instancji orzeczenia do ponownego rozpoznania w postępowaniu cywilnym w praktyce sądów powszechnych – badania aktowe. Konspekt Wykaz treści I. Wprowadzenie II. Aktualny stan prawny III. Poglądy doktryny i orzecznictwa nierozpoznania istoty sprawy Sądu Najwyższego na pojecie IV. Dotychczasowe badania Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości na temat orzecznictwa sądów apelacyjnych w postępowaniu cywilnym V. Badania aktowe VI. Wstępne wnioski i tezy do dyskusji dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe I. Wprowadzenie Problematyka apelacji w sprawach cywilnych stanowi centralne zagadnienie nauki i praktyki postępowania cywilnego. Prawidłowe funkcjonowanie tej instytucji, jako podstawowego sposobu kontroli legalności i zasadności rozstrzygnięć sądu pierwszej instancji stanowi istotny element zapewniający realizację zasady dwuinstancyjnego postępowania cywilnego i prawa do rzetelnego procesu cywilnego.1 Jednocześnie sposób ukształtowania tego środka odwoławczego może prowadzić do oceny postępowania z punktu widzenia prawa strony do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki. W postępowaniu apelacyjnym splatają się bowiem wszystkie zagadnienia związane z prawem dostępu do sądu, instancyjnością i z szybkością postępowania. Szczególnie istotne jest odpowiednie ukształtowanie przez ustawodawcę i stosowanie w praktyce przepisów o rozstrzygnięciach wydawanych przez sądy rozpoznające apelację. Dotyczy to w szczególności, tych rozstrzygnięć, które zapadają po uwzględnieniu apelacji, czyli orzeczenia zmieniającego i uchylającego orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. Wśród podstaw uchylenia w postępowaniu cywilnym przez sąd apelacyjny orzeczenia sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania szczególne miejsce zajmuje nierozpoznanie istoty sprawy (art. 386 § 4 k.p.c.). Do dziś dnia pojęcie to jest niezwykle sporne w doktrynie. Budzi ono jednak liczne wątpliwości także w praktyce orzeczniczej Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Często – w ramach dyskusji prawniczej - można spotkać zarzut nadużywania tej podstawy uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji przez sądy odwoławcze, co niekorzystnie wpływa na sprawność postępowania cywilnego.2 Zasadne jest więc przeanalizowanie na podstawie akt sądowych sposobu interpretacji przez sądy odwoławcze tego pojęcia. Próbę taką podjęto w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. 1 2 M. Pilich, Wpływ orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego na Kodeks postępowania cywilnego, [w:] Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego, red. T. Ereciński, K. Weitz, Warszawa 2010, s. 353 i n. Por. m.in. D. Ciszewska, Orzeczenia kasatoryjne sądów odwoławczych a przewlekłość postępowania sądowego w sprawach cywilnych, MoP 2005, nr 14, s. 701 i n. 2 Przedmiotem niniejszego opracowania jest prezentacja wyników tego badania przeprowadzonego na próbie blisko 300 orzeczeń wydanych przez wybrane do badania 10 sądów odwoławczych (5 okręgowych i 5 apelacyjnych) w latach 20062007. Badanie to miało dwa podstawowe cele. Z jednej strony chodziło o przeanalizowanie liczby i udziału tej podstawy uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji wśród pozostałych podstaw uchylenia (m.in. nieważności postępowania i braku przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości). Z drugiej strony chodziło o podjęcie próby skatalogowania przypadków, które w praktyce sądowej zostały uznane za przykłady nierozpoznania istoty sprawy. Celem nie było jednak ustalenie wyczerpującego katalogu tych przypadków, ale wskazanie najczęściej spotykane przyczyny w orzecznictwie sądów powszechnych. Zamiarem autora było także skonfrontowanie tych przypadków z dotychczasowym rozumieniem pojęcia nierozpoznania istoty sprawy w doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego i ocena praktycznego funkcjonowania tej podstawy uchylenia w orzecznictwie sądów odwoławczych. Umożliwi to wyprowadzenie wniosków i prezentację postulatów de lege ferenda. Warto wskazać, że problematyka orzekania kasatoryjnego przez sądy odwoławcze w postępowaniu cywilnym była już przedmiotem analizy w ramach badań prowadzonych przez Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości. W niniejszym opracowaniu starano się wykorzystać ten dorobek w możliwie najszerszym zakresie. Zmiany legislacyjne oraz wciąż nierozwiązane kwestie interpretacyjne związane z tym zagadnieniem wymusiły jednak podjęcie kolejnej próby oceny praktycznego aspektu funkcjonowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego w praktyce sądów powszechnych. 3 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe II. Aktualny stan prawny Wprowadzony od 1 lipca 1996 r. model apelacji pełnej (cum beneficio novorum) w postępowaniu cywilnym zakłada, że postępowanie przed sądem drugiej instancji jest kontynuacją postępowania pierwszoinstancyjnego. Sąd drugiej instancji ma więc nie tylko skontrolować legalność i zasadność orzeczenia sądu pierwszej instancji ale także poczynić własne ustalenia faktyczne i prawne co do rozstrzygnięcia, a w razie potrzeby uzupełnić postępowanie dowodowe. Wyraz tego stanowi założenie, że rozprawa apelacyjna stanowi kontynuację rozprawy przed sądem pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.). W związku z tym sąd apelacyjny może czynić własne ustalenia faktyczne i prawne, nawet odmienne od tych, jakie poczynił sąd pierwszej instancji w sprawie i to nawet opierając się wyłącznie na materiale procesowym zebranym w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Ze względu jednak na konieczność zapewnienia koncentracji materiału procesowego już przed sądem pierwszej instancji sąd drugiej instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później (art. 382 k.p.c.). Takie założenie co do charakteru apelacji sprawia, że sąd apelacyjny powinien co do zasady wyrokować w sposób merytoryczny, tj. orzekając co do istoty sprawy, a nie tylko ustosunkowywać się do treści zgłoszonego środka zaskarżenia. W związku z tym podstawowym sposobem rozstrzygnięcia w systemie apelacji pełnej w razie uwzględnienia apelacji jest orzeczenie reformatoryjne, którym sąd drugiej zastępuje orzeczenie sądu pierwszej instancji (art. 386 § 1 k.p.c.). Możliwość orzeczenia kasatoryjnego3, czyli uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania jest zaś bardzo ograniczone. W obecnym stanie prawnym (tj. od 1 lipca 2000 r.) możliwość uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania zachodzi w trzech przypadkach. Po pierwsze, obligatoryjnie, w razie stwierdzenia nieważności postępowania (art. 386 § 1 w zw. z art. 379 k.p.c.). Po drugie zaś fakultatywnie w razie nierozpoznania przez 3 W tym miejscu należy pominąć możliwość uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji i odrzucenia przez sąd apelacyjny pozwu lub umorzenia postępowania (art. 386 § 3 k.p.c.), gdyż rozstrzygnięcia te nie mają charakteru merytorycznego. 4 sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.). O ile przesłanka nieważności postępowania jest czytelna, gdyż ustawa enumeratywnie wskazuje przypadki, gdy do niej dochodzi (art. 379 k.p.c.), a pojęcie konieczności przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości przynajmniej intuicyjnie jest zrozumiałe, o tyle szczególne wątpliwości wzbudza określenie nierozpoznania istoty sprawy. Od lat pojęcie to wzbudza wiele kontrowersji i wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie. Problem ten jest szczególnie istotny z tego względu, że orzeczenia kasatoryjne sądów drugiej instancji nie podlegają kontroli orzeczniczej Sądu Najwyższego, co sprawia że utrudnione jest wykształcenie jednolitej praktyki orzeczniczej w tym zakresie. Może to także rodzić pokusę do nadużywania tej przyczyny uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji. 5 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe III. Poglądy doktryny i orzecznictwa Sądu Najwyższego na pojęcie nierozpoznania istoty sprawy Doktryna Pojęcie nierozpoznania istoty sprawy było obecne już w kodeksie postępowania cywilnego z 1930 r. i wzbudzało w tym okresie liczne spory. Doprowadziły one do wykształcenia dwóch przeciwstawnych sposobów rozumienia tego pojęcia. Z jednej strony część autorów uznawała, że o nierozpoznaniu istoty sprawy można mówić w każdym przypadku nienależytego przeprowadzenia rozprawy i nierozpoznania tego wszystkiego co jest dla sprawy istotne. W ramach tego poglądu do nierozpoznania istoty sprawy zaliczano m.in. niedopuszczenie dowodów ofiarowanych przez strony na fakty mające istotne znaczenie, nienależyte przeprowadzenie tych dowodów, a także błędną ocenę przeprowadzonych dowodów i błędne rozpatrywanie sprawy z punktu widzenia prawa materialnego.4 Ten pogląd stanowił wyraz szerokiego rozumienia instytucji nierozpoznania istoty sprawy. W tym okresie wyrażany był też jednak pogląd, że nierozpoznanie istoty sprawy ogranicza się tylko do błędnej oceny sprawy punktu widzenia prawa materialnego. Chodziło mianowicie o taką sytuację, gdy sąd pierwszej instancji błędnie uwzględnił pewien zarzut, który uczynił zbędnym dalsze badanie istoty sprawy. Do zarzutów takich zaliczano m.in. brak legitymacji czynnej lub biernej, przedawnienie, prekluzję lub brak interesu prawnego przy powództwie o ustalenie.5 Podejście to można to określić mianem wąskiego ujęcia nierozpoznania istoty sprawy. To ostatnie podejście dominowało w orzecznictwie okresu międzywojennego. Powyższe wąskie ujęcie omawianego pojęcia zostało przeszczepione przez całą współczesną literaturę na grunt aktualnego stanu normatywnego. W obecnej doktrynie nie ulega wątpliwości, że od wejścia w życie ustawy z 24 maja 2004 r. pojęcie nierozpoznania istoty sprawy zawarte już tylko w art. 386 § 4 k.p.c. występuje w jednym znaczeniu, jakie poprzednio nadawał mu art. 378 § 2 w poprzednim 4 J. Tauber, „Istota sprawy” z § 2 art. 408 K.p.c., Głos Prawa nr 9/1933, s. 531. M. Allerhand, Nierozpoznanie istoty sprawy (art. 408 § 2 k.p.c.), Polski Proces Cywilny nr 2021/1936, s. 709. 5 6 brzmieniu.6 Oznacza więc, że nierozpoznanie istoty sprawy nie dotyczy już nieprawidłowości w ustaleniu przez sąd pierwszej instancji podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Ten element obejmuje obecnie druga z przesłanek uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji przewidziana w art. 386 §4 k.p.c. stanowiąca o konieczności przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Z tego względu nierozpoznanie istoty sprawy jest w chwili obecnej uznawane w doktrynie za taką sytuację, gdy sąd błędnie oparł wyrok na przesłance unicestwiającej roszczenie, która sprawiła, że dalsze rozpoznanie i rozstrzygnięcie spornego stosunku prawnego lub prawa stało się na użytek konkretnego postępowania zbędne. Może więc ono wynikać z tego, że sąd pierwszej instancji mylnie zastosował prawo procesowe lub prawo materialne i może zachodzić zarówno gdy żądanie strony oddalono, jak i wówczas gdy je uwzględniono. W literaturze podaje się jako przykład sytuacje, gdy sąd oddalił powództwo, uznając żądanie za niemożliwe, gdy uznał za niedopuszczalną zmianę powództwa i orzekł o roszczeniu pierwotnym, gdy uznał roszczenie jeszcze za niewymagalne albo gdy stwierdził brak interesu prawnego w ustaleniu prawa lub stosunku prawnego.7 Orzecznictwo Sądu Najwyższego W bieżącym orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się wąskie ujecie nierozpoznania istoty sprawy, gdyż uznaje się przeważnie, że z sytuacją taką mamy do czynienia, gdy sąd pierwszej instancji nie orzekł merytorycznie o żądaniu strony, zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo pominął merytoryczne zarzuty pozwanego 8. Wskazuje się więc, że polega ono na pominięciu przez sąd pierwszej instancji podstawy roszczenia, tj. przesłanek stanowiących o jego istnieniu. Wyrok oddalający powództwo dotknięty jest takim uchybieniem w razie błędnego stwierdzenia pozytywnej albo istnienia negatywnej przesłanki jurysdykcyjnej. Według orzecznictwa, pojęcie "istoty sprawy", o którym mowa w art. 6 T. Ereciński, Apelacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2009, s. 188; T. Wiśniewski, Apelacja i kasacja, Warszawa 1996, s. 104. Od 1996 r. do 2000 r. pojęcie istoty sprawy występowało w dwóch przepisach: w art. 378 § 2 i 386 § 4 k.p.c., co wzbudzało liczne spory odnośnie wykładni tych przepisów i ich wzajemnej relacji. 7 Zamiast wielu por. T. Ereciński, Apelacja…, s. 190; A. Oklejak, Apelacja w procesie cywilnym, Kraków 1994, s. 119 i n. 8 Wyrok SN z 5.09.2008 r., I CSK 51/08, LEX nr 465963; wyrok SN z 27.03.2008 r., III UK 86/07, LEX nr 461645; wyrok SN z . 7 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej aspektu materialnego i w tej jedynie płaszczyźnie może być oceniany zarzut jej nierozpoznania. Zachodzi ono wówczas, gdy sąd nie zbadał podstawy materialnej pozwu, jak też skierowanych do niego zarzutów merytorycznych i w swoim rozstrzygnięciu nie odniósł się do tego, co jest przedmiotem sprawy9. Zbieżna z tymi poglądami jest również teza wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2002 r., sygn. akt I CKN 486/00 (LEX nr 54355), iż do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie. W orzecznictwie utożsamia się wręcz czasami pojęcie nierozpoznania istoty sprawy z bezpodstawnym uznaniem przez sąd pierwszej instancji, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie10. W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie budzi wątpliwości także, że w obecnym stanie prawnym fakt zaistnienia nierozpoznania istoty sprawy powoduje, że sąd drugiej instancji ma jedynie prawo a nie obowiązek uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.11 9 por. wyrok SN z dnia 12 września 2002 r., sygn. akt IV CKN 1298/00, LEX nr 80271. por. wyroki SN z dnia 9 stycznia 2001 r., I PKN 642/00, OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 409; z dnia 5 lutego 2002 r., I PKN 845/00, OSNP 2004 nr 3, poz. 46; z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 nr 3, poz. 36 z glosą E. Rott-Pietrzyk; z dnia 25 listopada 2003 r., II CK 293/02, LEX nr 151622; z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513; z dnia 24 marca 2004 r., I CK 505/03, Monitor Spółdzielczy 2006 nr 6, s. 45 oraz z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635 11 Por. wyork SN z 29.01.2008 r., II PK 146/07, OSNP 2009, nr 7-8, poz. 87, wyrok SN z 12.11.2007 r., I PK 140/07, NSNP 2009, nr 1-2, poz. 2. 10 8 IV. Dotychczasowe badania Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości na temat orzecznictwa sądów apelacyjnych w postępowaniu cywilnym W ramach Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości już trzykrotnie od 1996 r. były prowadzone badania na temat orzecznictwa sądów apelacyjnych w postępowaniu cywilnym (w latach 2000, 2003, 2005). Były one jednak ukierunkowane na różne cele i prowadzone rozmaitą metodą badawczą. Wnioski wynikające z tych badań mogą jednak stać się punktem wyjścia obecnych badań, gdyż mają one niewątpliwie charakter je uszczegóławiający. Wyniki poprzednio prowadzonych badań doprowadziły do generalnego wniosku, że z roku na rok sądy powszechne rzadziej wydają rozstrzygnięcia kasatoryjne, a znacznie częściej orzeczenia reformatoryjne. Było to zapewne spowodowane odejściem od stosowania dawnych przyzwyczajeń związanych z funkcjonowaniem do 1996 r. systemu rewizyjnego oraz zmianą regulacji normatywnej w zakresie art. 386 § 4 k.p.c. , ale także bardziej zrozumiałą wykładnią przesłanek umożliwiających uchylenie orzeczenie sądu pierwszej instancji przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.12 Znamienne były wyniki badania z 2005 r., odnośnie procentowego udziału orzeczeń kasatoryjnych we wszystkich 10 ówczesnych sądach apelacyjnych w kraju. Poniżej wyniki te zostają zaprezentowane in extenso, przy czym pierwsza liczba oznacza procentowy udział orzeczeń kasatoryjnych w 2003 r., a liczba w nawiasie procentowy udział w roku 1998 : Białystok 5,6 (9,2) Gdańsk 7,9 (21,7) Katowice 7,0 (18,3) Kraków 7,8 (15,3) Lublin 4,6 (12,4) Łódź 5,5 (18,0) Poznań 5,6 (20,6) Rzeszów 11,8 (12,6) Warszawa 12,1 (20,9) 12 Por. E. Warzocha, Orzecznictwo sądów apelacyjnych w zakresie stosowania artykułów 385 i 386 § 1 i 4 Kodeksu postępowania cywilnego, Materiały IWS, Warszawa 2005, s. 21-22. 9 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Wrocław 5,9 (9,0)13 Wyniki te wskazywały na dobrą tendencję orzeczniczą sądów apelacyjnych. Lektura treści uzasadnień orzeczeń uchylających orzeczenie i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania wskazywała jednak na niejednolite rozumienie pojęcia nierozpoznania istoty sprawy. Jak zauważył E. Warzocha „sądy rzadko powołują jako podstawę okoliczność, że sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy. Często w uzasadnieniu wskazuje się, że postępowanie pierwszoinstancyjne nie doprowadziło do wyjaśnienia wszystkich, ważnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności.” 14 Konieczne więc stało się, w ramach prowadzonych obecnie badań, poddanie szczególnej analizie właśnie tej podstawy uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji, gdyż od jej prawidłowego funkcjonowania zależy praktyczne funkcjonowanie systemu apelacji pełnej w systemie prawnym . 13 14 Por. E. Warzocha, Orzecznictwo …, s. 18. Por. E. Warzocha, Orzecznictwo …, s. 19. 10 V. Badania aktowe V.1. Metodologia i badań W celu przeprowadzenia badań Instytut Wymiaru Sprawiedliwości zwrócił się do wybranych metodą doboru celowego 5 sądów apelacyjnych (Gdańsk, Lublin, Katowice, Poznań, Wrocław) i 5 sądów okręgowych (Białystok, Częstochowa, Kielce, Warszawa, Szczecin) o przesłanie po 30 odpisów wyroków wraz z uzasadnieniami uchylających orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania zapadłych w latach 2006-2007. Prośba była skierowana w sądach okręgowych przede wszystkim do wydziałów cywilnych odwoławczych, gospodarczych odwoławczych i ewentualnie rodzinnych odwoławczych (jeśli takie zostały utworzone) zaś w sądach apelacyjnych prośbę skierowano do wydziałów cywilnych. Założeniem było uzyskanie możliwie dużej próby (około 300 orzeczeń) reprezentatywnej dla tego rodzaju badań. Chodziło jednocześnie o wybranie ośrodków znaczących w skali kraju, zarówno pod względem położenia geograficznego, jak i liczby rozpoznawanych spraw. Zakres czasowy wydanych orzeczeń dobrano w ten sposób aby uzyskać orzeczenia w sprawach, które zostały już prawomocnie zakończone, gdyby zaszła potrzeba skorzystania z pełnych akt sprawy. Jednocześnie zależało na tym by wydane orzeczenia były możliwie najnowsze, celem uzyskania możliwie najwyższej aktualności przeprowadzonych badań. Chodziło także o nawiązanie do poprzednich badań instytutu przeprowadzonych w 2005 r. celem uzyskania swoistej „ciągłości wyników badań”. Wszystkie sądy, do których się zwrócono nadesłały orzeczenia wraz z uzasadnieniami. Liczba nadesłanych orzeczeń była jednak zróżnicowana: Sąd Okręgowy w Białymstoku – 21 Sąd Okręgowy w Częstochowie – 30 Sąd Okręgowy w Kielcach – 24 Sąd Okręgowy w Warszawie – 33 Sąd Okręgowy w Szczecinie - 30 11 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Sąd Apelacyjny w Gdańsku - 30 Sąd Apelacyjny w Lublinie – 29 Sąd Apelacyjny w Katowicach – 28 Sąd Apelacyjny w Poznaniu – 30 Sąd Apelacyjny we Wrocławiu – 30 Łącznie nadesłano 286 orzeczeń wraz z uzasadnieniami, w tym 236 wyroków i 50 postanowień co do istoty sprawy wydanych w postępowaniu nieprocesowym. Niektóre sądy nadesłały jednak nie tylko orzeczenia z lat 2006-2007 lecz także z 2008 r. (SO w Kielcach – 1, SO w Szczecinie – 1, SA w Gdańsku – 5). Zapewne w niektórych przypadkach było to wynikiem prostego przeoczenia, w innych zaś, jak wynikało z nadesłanych do Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości pism przewodnich wynikało z tego, że w latach 2006-2007 r. nie została wydana wystarczająco duża liczba orzeczeń uchylających i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania. Niektóre sądy z tego także względu przesłały mniejszą niż 30 liczbę orzeczeń. Tytułem przykładu Sąd Okręgowy w Białymstoku nadesłał jedynie 21 wyroków, wyjaśniając, że są to wszystkie orzeczenia uchylające wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujące sprawę do ponownego rozpoznania, jakie zapadły w latach 20062007. Jak wskazano już wyżej wśród nadesłanych orzeczeń znalazły się jednak nie tylko wyroki ale także postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty zapadłe w postępowaniu nieprocesowym (SO w Częstochowie – 17, SO w Warszawie – 16, SO w Szczecinie – 16, SA w Lublinie - 1). Ze względu na istotny udział tych orzeczeń w całej próbie badanych spraw (ok. 18 %) postanowiono dokonać łącznej analizy orzeczeń w sprawach procesowych jak i nieprocesowych, mimo że orzekanie kasatoryjne w sprawach nieprocesowych wymagałoby zapewne poświęcenia mu całkiem odrębnego opracowania. Uzasadnia to specyfika postępowania nieprocesowego, które ze względu na większy stopień zaangażowania interesu publicznego przewiduje wzmożoną aktywność sądu w dokonywanie ustaleń faktycznych. Trzeba bowiem pamiętać, że instytucje zawarte w Księdze pierwszej kodeksu postępowania cywilnego należy w postępowaniu nieprocesowym stosować 12 odpowiednio (art. 13 § 2 k.p.c.) z zastrzeżeniem wszystkich wchodzących w grę odmienności. Ze względu jednak na niereprezentatywność (orzeczenia pochodziły jedynie z 3 sądów okręgowych i jednego sądu apelacyjnego) nadesłanych orzeczeń w sprawach nieprocesowych nie było możliwe wyprowadzenie oddzielnych, ogólnych wniosków na temat orzekania kasatoryjnego przez sądy odwoławcze w tym trybie postępowania. W ramach poszczególnych podstaw, jeśli zachodziła taka potrzeba zwracano jednak uwagę na pewne odrębności w przypadku orzeczeń zapadłych w postępowaniu nieprocesowym. Warto także wskazać, że niektóre sądy okręgowe nadesłały także orzeczenia wydane w postępowaniu uproszczonym (Sąd Okręgowy w Kielcach – 4, Sąd Okręgowy w Szczecinie -1). Ze względu jednak na nieliczną skalę tych orzeczeń, a także z tego względu że w żadnej z tych spraw uchylenie nie odnosiło się do szczególnej podstawy, o której mowa w art. 505 12 §1 k.p.c. zdecydowano się na omówienie tych orzeczeń w ramach łącznej analizy. 13 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe V.2. Wyniki badań – analiza ilościowa Poniżej zaprezentowano wyniki przeprowadzonych badań. Zawierają one dane pochodzące z 10 sądów w zakresie przesłanych do Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości orzeczeń. Podane poniżej dane prezentują liczbę oraz udział poszczególnych podstaw uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd drugiej instancji wśród wszystkich zbadanych orzeczeń uchylających orzeczenie i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania. Nie odnoszą się one zaś do przyczyn uchylenia rozstrzygnięcia z punktu widzenia stanów faktycznych zakwalifikowanych przez sądy jako nierozpoznanie istoty sprawy. Liczbowe ich skatalogowanie mijałoby się z celem, gdyż niezwykła różnorodność sposobu formułowania w uzasadnieniu orzeczenia przyczyny uchylenia uniemożliwiałoby jednakowe potraktowanie tych przypadków. W ramach analizy ilościowej uwzględniono następujące kategorie: liczba przeanalizowanych spraw, liczbę orzeczeń opartych na nieważności postępowania, liczbę orzeczeń opartych na nierozpoznaniu istoty sprawy, liczbę orzeczeń opartych na konieczności przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, liczbę orzeczeń nie zawierających wskazania przyczyny uchylenia. Wyjątkowo, jeśli w orzeczeniach danego sądu takie przypadki zachodziły umieszczono także liczbę orzeczeń, w których sądy oparły się na obu podstawach wskazanych w art. 386 §4 k.p.c. (nierozpoznanie istoty sprawy oraz konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości). Wyniki zostały zaprezentowane zarówno dla poszczególnych sądów jak i dla wszystkich razem z podziałem na poszczególne lata. 14 Sąd Okręgowy w Białymstoku Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 21 2006 r. – 8 2007 r. – 13 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 6 (28,6 %) 2006 r. – 0 2007 r. – 6 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 9 (42,9 %) 2006 r. – 5 2007r. – 4 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 5 (23,8%) 2006 r. – 2 2007 r. – 3 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 1 (4,8%) 2006 r. – 1 15 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Sąd Okręgowy w Częstochowie Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 30 (w tym 17 postanowień co do istoty sprawy) 2006 r. – 17 2007 r. – 13 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 4 (13,3 %) 2006 r. – 3 2007 r. – 1 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 7 (23,4 %) 2006 r. – 4 16 2007r. – 3 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 3 (10%) 2006 r. – 1 2007 r. – 2 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 16 (53,2%) 2006 r. – 10 2007 r. – 6 17 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Sąd Okręgowy w Kielcach Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 25 2006 r. – 9 2007 r. – 15 2008 r. - 1 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 1 (4%) 2006 r. – 1 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 17 (68 %) 2006 r. – 6 2007r. – 11 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 6 (24%) 2006 r. – 2 2007 r. – 3 2008 r. – 1 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 1 (4%) 2007 r. – 1 18 Sąd Okręgowy w Warszawie Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 33 (w tym 16 postanowień co do istoty sprawy) 2006 r. – 8 2007 r. – 9 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 2 (6 %) 2006 r. – 2 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 22 (66,6 %) 2006 r. – 8 2007r. – 14 19 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 2 (6%) 2006 r. – 1 2007 r. – 1 Dwie przesłanki z art. 386 § 4 łącznie (nierozpoznanie istoty sprawy i konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości): Łącznie – 1 (3%) 2006 – 1 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 6 (18,4%) 2006 r. – 2 2007 r. – 4 20 Sąd Okręgowy w Szczecinie Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 30 2006 r. – 15 2007 r. – 14 2008 r. - 1 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 5 (16,6 %) 2006 r. – 3 2007 r. – 1 2008 r. - 1 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 16 (53,5 %) 2006 r. – 8 2007r. – 8 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 2 (6,6%) 2006 r. – 2 Dwie przesłanki z art. 386 § 4 łącznie (nierozpoznanie istoty sprawy i konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości): Łącznie – 4 (13,3%) 2006 – 1 2007r. – 3 21 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 3 (10%) 2006 r. – 1 2007r. – 2 Sąd Apelacyjny w Gdańsku Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 30 2006 r. – 6 2007 r. – 19 2008 r. - 5 22 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 20 (66,7 %) 2006 r. – 5 2007 r. – 12 2008 r. – 3 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 6 (20,0 %) 2006 r. – 1 2007r. – 4 2008 r. – 1 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 3 (10,0%) 2007 r. – 2 2008 r. – 1 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 1 (3,3%) 2006 r. – 0 2007 r. – 1 23 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Sąd Apelacyjny w Katowicach Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 28 2006 r. – 9 2007 r. – 19 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 8 (28,5 %) 2006 r. – 2 2007 r. – 6 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 15 (53,6 %) 2006 r. – 5 2007r. – 10 24 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 4 (14,3%) 2006 r. – 2 2007 r. – 2 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 1 (3,6%) 2007 r. – 1 Sąd Apelacyjny w Lublinie Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 29 (w tym 1 postanowienie co do istoty sprawy) 2006 r. – 16 2007 r. – 13 25 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 3 (10,6 %) 2006 r. – 2 2007 r. – 1 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 18 (62%) 2006 r. – 10 2007r. – 8 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 3 (10,5%) 2006 r. – 2 2007 r. – 1 Dwie przesłanki z art. 386 § 4 łącznie (nierozpoznanie istoty sprawy i konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości): Łącznie – 1 (3,4) 2006 – 1 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 4 (13,5%) 2006 r. – 2 2007 r. – 2 26 Sąd Apelacyjny w Poznaniu Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 30 2006 r. – 15 2007 r. – 15 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 2 (6,7 %) 2007 r. – 2 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 15 (50,0 %) 2006 r. – 8 2007r. – 7 27 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 6 (20%) 2006 r. – 2 2007 r. – 4 Dwie przesłanki z art. 386 § 4 łącznie (nierozpoznanie istoty sprawy i konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości): Łącznie – 1 (3,3%) 2006 – 1 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 6 (20%) 2006 r. – 4 2007 r. – 2 28 Sąd Apelacyjny we Wrocławiu Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 30 2006 r. – 12 2007 r. – 18 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 0 (0 %) Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 18 (60%) 2006 r. – 6 2007r. – 12 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 8 (26,7%) 2006 r. – 4 2007 r. – 4 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 4 (13,3%) 2006 r. – 2 2007 r. – 2 29 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe 30 WYNIKI ŁĄCZNE Z 10 SĄDÓW Liczba przeanalizowanych spraw łącznie – 286 2006 r. – 115 2007 r. – 164 2008 r. - 7 Nieważność postępowania (art. 386 § 2): Łącznie – 51 (17,8 %) 2006 r. – 18 2007 r. – 29 2008 r. - 4 Nierozpoznanie istoty sprawy: Łącznie – 144 (50,3%) 2006 r. – 61 2007 r. – 81 2008 r. - 2 Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości: Łącznie – 42 (14,7%) 2006 r. – 18 2007 r. – 22 2008 r. - 2 Dwie przesłanki z art. 386 § 4 k.p.c. łącznie (nierozpoznanie istoty sprawy i konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości): Łącznie – 7 (2,4%) 31 dr Piotr Rylski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Nierozpoznanie istoty sprawy – badania aktowe 2006 – 4 2007 – 3 Bez wskazania podstawy uchylenia: Łącznie – 42 (14,8%) 2006 r. – 22 2007 r. – 20 32 VI. Wstępne wnioski i tezy do dyskusji 1. W sposób widoczny najwyższy udział wśród podstaw uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania dotyczy przesłanki „nierozpoznania istoty sprawy”, który oscyluje w okolicy 50% rozstrzygnięć kasatoryjnych. 2. Zadziwia relatywnie duży udział orzeczeń, w których sąd drugiej instancji nie wskazał wyraźnie podstawy uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Wydaje się, że często jest to wynikiem niezrozumienia pojęcia istoty sprawy lub też stwierdzenia uchybień, które z jednej strony nie mogą zostać zakwalifikowane do żadnej z podstaw zawartych w art. 386 § 4 k.p.c., a jednocześnie sąd drugiej instancji nie uznaje się za właściwy do wydania rozstrzygnięcia merytorycznego (np. wadliwości uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji). 3. Przedstawione wyniki muszą prowadzić do pytanie o zasadność wskazywania w uzasadnieniu sądu drugiej instancji obu podstaw uchylenia orzeczenia w art. 386 § 4 k.p.c. W wielu przypadkach bowiem wystąpienie konieczności przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości było konsekwencją stwierdzenia nierozpoznania istoty sprawy. Warto też wskazać, że część z rozstrzygnięć zakwalifikowanych przez sądy jako podstawa polegająca na konieczności przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości w istocie można było zaliczyć jako przesłanka nierozpoznania istoty sprawy. 4. W przeważającej mierze analiza uzasadnień sądów powszechnych wskazuje, że rozumienie nierozpoznania istoty sprawy często odbiega od rozumienia tego pojęcia występującego w doktrynie i w orzecznictwie Sądu Najwyższego – przykłady orzeczeń. W wielu orzeczeniach występuje szerokie rozumienie nierozpoznania istoty sprawy. 5. Pytanie o zasadność poddania orzeczeń sądów drugiej instancji kontroli Sądu Najwyższego. Możliwe sposoby ukształtowania takiego środka zaskarżenia. 33
