Publikacja darmowa

Rejent, rok 8* nr 11 (91)
listopad 1998 r.
Krzysztof Topolewski
Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania
małżeńskiej wspólności ustawowej
Analiza regulacji umowy poręczenia (art. 876-887 k.c.) daje podstawy
do wysunięcia tezy, że ustawodawca obciąża poręczyciela surową odpowiedzialnością. W szczególności twierdzenie to łączy się z treścią art. 881
k.c., zgodnie z którym, w braku odmiennego zastrzeżenia, poręczyciel jest
odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny oraz art. 880 k.c., który przewiduje, że wierzyciel powinien niezwłocznie zawiadomić poręczyciela o
opóźnieniu dłużnika. W tak ukształtowanym stosunku poręczenia wierzyciel może żądać wykonania zobowiązania przez poręczyciela bez potrzeby
podjęcia próby jego realizacji w pierwszej kolejności wobec dłużnika głównego1.
Surowy charakter odpowiedzialności z tytułu poręczenia ujawnia się
szczególnie wtedy, gdy poręczycielem jest osoba pozostająca w małżeńskiej wspólności ustawowej. Fakt ten związany jest z unormowaniem ustroju
majątkowego wspólności ustawowej w polskim k.r.o. Niektóre elementy
tego uregulowania mają istotne znaczenie dla oceny skuteczności poręczenia udzielonego przez jednego z małżonków.
Konstrukcja wspólności ustawowej zakłada istnienie majątku odrębnego każdego małżonka oraz majątku wspólnego małżonków (art. 31 k.r.o.),
1
Zob. np. A. S z p u n a r , O zasadzie akcesoryjności poręczenia, Palcstra 1992, nr 11-12, s.
26; J. M o j a k, [w:] A. J a k u b e c k i, J. M o j a k, E. N i e z b c c k a, Prawne zabezpieczenia kredytów, Lublin 1996, s. 64 - 65; Z. R a d w a ń s k i , J. P a n ó w i c z - L i p s k a, Zobowiązania część szczegółowa, Warszawa 1996, s. 230.
112
Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania..
w którym ich udziały nie są określone. Przepis art. 41 § 1 k.r.o. przewiduje
możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem jest tylko jeden małżonek. Artykuł 41 § 3 k.r.o. stanowi
natomiast podstawę do wyłączenia albo ograniczenia tego prawa ze względu na charakter wierzytelności lub stopień przyczynienia się małżonka
będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego. Według art. 36 i
art. 37 k.r.o. oboje małżonkowie są zobowiązani do współdziałania w
zarządzie majątkiem wspólnym i każdy z nich może samodzielnie wykonywać czynności zarządu. Zgoda drugiego małżonka jest jednak przesłanką
ważności czynności prawnych przekraczających zakres zwykłego zarządu
tym majątkiem, które zostały dokonane tylko przez jednego małżonka.
W praktyce powstała konieczność rozwiązania problemu skuteczności
umowy poręczenia, zawartej przez osobę pozostającą w małżeńskiej wspólności ustawowej, oraz wskazania majątku objętego odpowiedzialnością
wynikającą z tej umowy. Decydujące dla rozstrzygnięcia tego zagadnienia
jest określenie roli drugiego małżonka w ukształtowaniu sytuacji prawnej
poręczyciela. Rozwiązanie przedstawionego wyżej problemu ma istotne
znaczenie praktyczne, ponieważ odpowiedzialność poręczyciela może obejmować majątek wspólny małżonków, który stanowi materialną podstawę
funkcjonowania rodziny. W tej sytuacji istnieje zagrożenie znacznego
uszczuplenia tego majątku w przypadku zaspokojenia długu jego kosztem.
Z drugiej strony interes wierzyciela wymaga, aby poręczenie zabezpieczające jego wierzytelność było skuteczne i niepodważalne oraz aby odpowiedzialność osobista poręczyciela obejmowała jak największy majątek. Problem skuteczności umowy poręczenia zawartej przez jednego z małżonków
był przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. Przyjmowane w nich
sposoby jego rozwiązania ulegały zmianie i spotkały się z różną oceną w
doktrynie. Charakteryzując poglądy dotyczące tego zagadnienia, wyrażone
dotychczas w judykaturze i doktrynie, można stwierdzić, że podstawą różnic zachodzących między nimi jest przyjęcie lub odrzucenie tezy, że udzielenie poręczenia przez osobę pozostającą w małżeńskiej wspólności ustawowej jest czynnością zarządu majątkiem wspólnym małżonków2.
2
Ewolucję orzecznictwa oraz poglądy wyrażone w doktrynie szczegółowo przedstawił A. S z p u n a r , Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997, s. 51 -64.
113
Krzysztof Topolewski
Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach konsekwentnie stoi na stanowisku, że zawarcie umowy poręczenia przez jednego małżonka jest czynnością zarządu majątkiem wspólnym, jeżeli umowa ta - zgodnie z wolą
stron - nie dotyczy tylko majątku odrębnego tego małżonka.
Podstawą takiego poglądu, który w opinii Sądu Najwyższego odpowiada szerokiemu ujęciu zakresu zarządu majątkiem wspólnym małżonków,
jest skutek wynikający z art. 41 § 1 k.r.o. Zarząd ten obejmuje więc nie tylko
czynności bezpośrednio dotyczące składników majątku wspólnego, ale także
powodujące jego obciążenie odpowiedzialnością za zobowiązanie, w którym dłużnikiem jest małżonek3. Pogląd ten spotkał się z głosami aprobaty
w doktrynie4.
Konsekwencją zakwalifikowania umowy poręczenia do czynności zarządu majątkiem wspólnym, która w konkretnej sytuacji przekracza jego
zwykły zakres, jest uznanie zgody drugiego małżonka - według art. 36 §
2 i art. 37 § 1 k.r.o. - za przesłankę ważności poręczenia bądź też za
przesłankę ważnego dokonania zarządu majątkiem wspólnym przez udzielenie poręczenia. Wskazana tu różnica co do skutków zgody małżonka jest
przedmiotem rozbieżności w orzecznictwie. Sąd Najwyższy przyjął początkowo5, że umowa poręczenia zawarta bez takiej zgody jest ważna,
ponieważ jest czynnością zarządu majątkiem odrębnym dłużnika. Wyłączona jest tylko możliwość zaspokojenia wierzyciela z majątku wspólnego,
gdyż w tym zakresie - wobec braku zgody drugiego małżonka - umowa
jest bezskuteczna. To stanowisko zostało następnie zmienione i Sąd Najwyższy uznał, że do skutecznego udzielenia poręczenia zgoda, o której
mówi art. 36 § 2 k.r.o., jest niezbędna6. W tym rozwiązaniu dostrzega się
3
Uchwała SN z dnia 9 lipca 1993 r. 111 CZP 94/93, Monitor Prawniczy 1993, nr 6, s. 172;
uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 25 marca 1994 r. III CZP 182/93, OSNCP 1994, z.
7-8, poz. 146; wyrok SN z dnia 25 kwietnia 1995 r. I CRN 48/95, OSNIC 1995, z. 10,poz. 147;
wyrok SN z dnia 20 czerwca 1997 r. II CKU 47/97, OSNIC 1997, z. 12, poz. 204.
4
M . B ą c z y k , Poręczenie bez zgody małżonka poręczyciela, Prawo Bankowe 1994, nr 1,
s. 87-89; A. S z p u n a r, Glosa do wyroku Sądu Nąjwyższego z dnia 25 kwietnia 1995 r. / CRN
48/95 Rejent 1996, nr 1, s. 103, t e n ż e , Zabezpieczenia osobiste..., s. 61-62.
5
Uchwała SN z dnia 9 lipca 1993 r. III CZP 94/93, Monitor Prawniczy 1993, nr 6, s. 172.
6
Uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 25 marca 1994 r. III CZP 182/93, OSNCP 1994,
z.7-8, poz. 146; wyrok SN z dnia 20 czerwca 1997 r. II CKU 47/97, OSNIC 1997, z. 12, poz. 204.
114
Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania..
realizację celu ochrony rodziny poręczyciela7. W piśmiennictwie wyrażono
pogląd wskazujący na jego trafność8.
Powołana wyżej teza przyjęta we wcześniejszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 1993 r. III CZP 94/939 wydaje się bardziej przekonywająca. Istotnym argumentem jest tu fakt, że odpowiedzialność osobista
dłużnika obejmuje cały jego majątek. W przypadku gdy jest nim małżonek
pozostający w ustroju wspólności ustawowej, odpowiedzialność ta odnosi
się do jego majątku odrębnego oraz na mocy art. 41 § 1 k.r.o. (z wyjątkami
przewidzianymi w art. 41 § 2 k.r.o.) do majątku wspólnego małżonków.
Przepisy art. 36 i art. 37 k.r.o. dotyczą tylko majątku wspólnego. Każdy
z małżonków ma zagwarantowany na podstawie tych przepisów bezpośredni wpływ na skuteczność ważniejszych decyzji dotyczących tego majątku. Sąd Najwyższy stwierdził we wskazanej uchwale, że nie można rygorów właściwych dla zarządu majątkiem wspólnym, określonych w art. 36
i art. 37 k.r.o., stosować do majątków odrębnych.
Tak więc, według tego poglądu, do obciążenia majątku odrębnego - w
szczególności odpowiedzialnością z tytułu poręczenia - zgoda drugiego
małżonka nie jest potrzebna10.
Stanowisko takie zostało przyjęte również przez Sąd Apelacyjny w
Lublinie". Utrzymanie ważności poręczenia zgodnie z tym rozwiązaniem
stanowi zabezpieczenie interesu wierzyciela, nawet jeżeli w praktyce będzie ono słabe ze względu na niewielki rozmiar majątku odrębnego poręczyciela12.
W doktrynie został przedstawiony także pogląd, że zawarcie przez
jednego z małżonków umowy poręczenia nie jest czynnością zarządu
majątkiem wspólnym, ponieważ nie dotyczy konkretnego składnika tego
7
A . S z p u n a r , Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 1995 r. I CRN 48/
95, Rejent 1996, nr 1, s. 98-99, t e n ż e , Zabezpieczenia osobiste..., s. 57; J. M o j a k, op. cit.,
s. 59.
8
1995 r. I CRN48/95, Rejent 1996, nr 1, s. 103, t e n ż e , Zabezpieczenia osobiste..., s. 61-62.
9
Zob. przypis 5.
10
Uchwala opublikowana w Monitorze Prawniczym 1993, nr 6, s. 172.
11
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 13 marca 1997 r. I Aca 42/97 - Apelacja. Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych. Sąd Apelacyjny w Lublinie, 1997, nr 4, s. 44-48.
12
Z. R a d w a ń s k i , Poręczenie. Komentarz do przepisów kodeksu cywilnego, Warszawa
1994, s. 20.
115
M. B ą c z y k , op. cit.
Krzysztof Topolewski
majątku. W takim zobowiązaniu nie istnieje powinność wykonania świadczenia właśnie z majątku wspólnego13. Teza ta odnosi się w ogólności do
zaciągania przez małżonka zobowiązań, które - podobnie jak poręczenie
- łączy z majątkiem wspólnym tylko możliwość zaspokojenia ich z tego
majątku, zgodnie z art. 41 § 1 k.r.o. Zwrócono również uwagę na konsekwencję przyjęcia, że zaciągnięcie tego rodzaju zobowiązania stanowi
czynność zarządu majątkiem wspólnym. W tym przypadku, do zawarcia
umowy poręczenia, przekraczającej - w rozumieniu art. 36 i art. 37 k.r.o.
- zakres zwykłego zarządu, będzie wymagana zgoda drugiego małżonka.
Rozwiązanie to oceniane jest jednak jako nieprawidłowe, ponieważ uważa
się, że podstawą ochrony majątku wspólnego przed odpowiedzialnością w
takiej sytuacji jest art. 41 § 3 k.r.o.14 Jeżeli więc udzielenie poręczenia przez
małżonka nie jest traktowane jako czynność zarządu majątkiem wspólnym,
to mimo braku zgody drugiego małżonka na dokonanie takiej czynności
zabezpieczenie wierzytelności jest skuteczne, a odpowiedzialność z tego
tytułu obejmuje majątek wspólny. Przedstawiony wcześniej kierunek orzecznictwa Sądu Najwyższego wskazuje jednak, że w praktyce aprobowany jest
pogląd odmienny15.
Przy założeniu, że umowa poręczenia jest czynnością zarządu majątkiem wspólnym, rozstrzygnięcie omawianego problemu może zmierzać
jeszcze w innym kierunku niż wyżej wskazane. Próba poszukiwania takiego rozstrzygnięcia związana jest z wątpliwością, czy wymóg zgody małżonka - j a k o przesłanka skuteczności poręczenia udzielonego przez drugiego małżonka - nie stanowi zbyt daleko idącej ochrony majątku wspólnego
małżonków przed odpowiedzialnością poręczyciela. Nowe rozwiązanie
problemu łączyłoby się możliwością zastosowania art. 41 § 3 k.r.o. jako
podstawy odpowiedniej ochrony w tej sytuacji. W związku z tym istnieje
potrzeba rozważenia dopuszczalności takiej interpretacji unormowania
zarządu majątkiem wspólnym, która pozwoliłaby na zastosowanie tego
przepisu. W tym ujęciu problemu kwestia zgody małżonka nie jest związana z przedstawionym wyżej sporem co do kwalifikacji umowy poręcze13
A. D y o n i a k, Glosa do uchwały SN z 9 lipca 1993 r. III CZP 94/93, Monitor Prawniczy
1994, nr 1, s. 22-23 oraz Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów SN z 25 marca 1994 r. III
CZP 182/93, Monitor Prawniczy 1994, nr 9, s. 271-272.
14
182/93, Monitor Prawniczy 1994, nr 9, s. 272; J. M oj a k, op. cit., s. 60.
15
Zob. przypis 3.
116
A.
Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania..
nia jako czynności zarządu majątkiem wspólnym, lecz z analizą relacji
między art. 36 i art. 37 a art. 41 k.r.o.
Niewątpliwie silnym argumentem dla uzasadnienia tezy, że ważność
umowy poręczenia zawartej tylko przez jednego małżonka i będącej czynnością zarząd majątkiem wspólnym może zależeć od zgody drugiego
małżonka (chociażby w zakresie zarządu tym majątkiem), jest treść art. 36
§ 2 i art. 37 § 1 k.r.o. Przyjmuje się, że przepisy te stanowią wyczerpującą
regulację i dotyczą wszystkich czynności objętych pojęciem zarządu majątkiem wspólnym16. Zakwalifikowanie umowy poręczenia do tych czynności - w konkretnym przypadku przekraczających zakres zwykłego zarządu - przesądza ocenę jej skuteczności w świetle wskazanych wyżej
przepisów. Artykuł 41 § 3 k.r.o. staje się wtedy bezprzedmiotowy i w praktyce
nie znajduje zastosowania.
Możliwy do obrony jest jednak pogląd, zgodnie z którym treść art. 36
i art. 37 k.r.o. nie wyczerpuje unormowania skutecznego dokonywania
czynności zarządu majątkiem wspólnym. Przepis art. 41 § 1 k.r.o. powoduje
obciążenie tego majątku odpowiedzialnością za dług jednego z małżonków
i przez to pozwala w praktyce ocenić czynność prawną, z której dług ten
wynika, jako czynność zarządu majątkiem wspólnym małżonków17. W
związku z tym można byłoby przyjąć, że przepis ten również dotyczy zarządu
majątkiem wspólnym. Z kolei art. 41 § 3 k.r.o. uzupełnia regulację art. 41
§ 1 k.r.o. i ma znaczenie dla zakresu odpowiedzialności tym majątkiem.
Wprowadzenie art. 41 § 3 k.r.o. w aktualnym brzmieniu ustawą z dnia 19
grudnia 1975 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.
Nr 45, poz. 234) miało właśnie na celu stworzenie wyjątku od zasady
odpowiedzialności także majątkiem wspólnym małżonków za długi jednego z nich. Ograniczenie albo wyłączenie odpowiedzialności majątkiem
wspólnym, zgodnie z art. 41 § 3 k.r.o., pozwala na złagodzenie tej zasady
i ochronę rodziny dłużnika przed pogorszeniem jej sytuacji majątkowej 18 .
16
Zob. np. J. M oj ak, op. cit., s. 60; A. S z p u n a r , Zabezpieczenia osobiste..., s. 51-52.
Zob. przypis 3.
18
J . I g n a t o w i c z , Doniosłe zmiany w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, NP 1976, nr 4,
s. 545; J . S t . P i ą t o w s k i , Zmiany w prawie rodzinnym, PiP 1976, nr 4, s. 35; A. D y o n i a k,
Odpowiedzialność majątkowa małżonków wobec osób trzecich, Warszawa - Poznań 1980, s. 68.
Zob. także - uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r.
III CZP 46/75, OSNCP 1976, z. 9, poz. 184.
17
117
Krzysztof Topolewski
Przyjęcie zaproponowanej wyżej interpretacji art. 41 § 1 k.r.o. uzasadnia
więc tezę, że art. 41 § 3 k.r.o. również dotyczy zarządu majątkiem wspólnym.
W związku z twierdzeniem, że art. 41 § 1 i § 3 k.r.o. także reguluje
zarząd majątkiem wspólnym małżonków pojawia się problem wskazania
podstawy prawnej ochrony tego majątku przed zrealizowaniem surowej
odpowiedzialności obciążającej poręczyciela-małżonka. Podstawę tę może
stanowić art. 36 § 2 k.r.o. przewidujący konieczność uzyskania zgody w
celu skutecznego zobowiązania się przez małżonka. Oprócz tego istnieje
możliwość ograniczenia prawa zaspokojenia się przez wierzyciela z majątku wspólnego (art. 41 § 3 k.r.o.). Unormowanie, które należałoby zastosować w celu ochrony majątku wspólnego przed odpowiedzialnością poręczyciela, powinno zapewniać zrównoważenie interesów wierzyciela oraz
rodziny poręczyciela. Postulat ten odgrywa istotną rolę przy wyborze
właściwej podstawy tej ochrony.
Przyjmując, że konkretna umowa poręczenia, stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu w rozumieniu art. 36 § 2 k.r.o., należy
zauważyć, że odmowa wyrażenia zgody przez drugiego małżonka na zawarcie tej umowy czyni bezprzedmiotowym zastosowanie art. 41 § 3 k.r.o.
Poręczenie jest wtedy, zgodnie z przedstawionymi wcześniej poglądami19,
bezskuteczne w zakresie zarządu majątkiem wspólnym albo jest bezskuteczne w ogóle. Nie powstaje wówczas zarówno dług, jak i odpowiedzialność, a więc nie istnieje już potrzeba ograniczenia lub wyłączenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym. Takie uregulowanie skuteczności
czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem wspólnym, który
obejmowałby także obciążanie tego majątku przez małżonka odpowiedzialnością w związku z art. 41 § 1 k.r.o., prowadzi do zawężenia zakresu
stosowania art. 41 § 3 k.r.o. Przepis ten może być wtedy instrumentem
ochrony majątku wspólnego jedynie w przypadku odpowiedzialności za
dług jednego z małżonków związany ze zwykłym zarządem tym majątkiem. Pojawia się pytanie, czy ograniczenie w ten sposób stosowania art.
41 § 3 k.r.o. nie sprzeciwia się zasadzie odpowiedzialności majątkiem
wspólnym przyjętej w tym przepisie.
19
118
Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania..
Można w szczególności przedstawić pogląd, że nawet jeżeli zawarcie
umowy poręczenia przez małżonka jest czynnością zarządu majątkiem
wspólnym, to jednak nie w rozumieniu art. 36 i art. 37 k.r.o., które nie
wyczerpywałyby - jak założono wcześniej - regulacji skuteczności zarządu tym majątkiem w szerokim ujęciu. Ochrona majątku wspólnego przed
odpowiedzialnością małżonka jako poręczyciela mogłaby być oparta wówczas nie na art. 36 § 2 i art. 37 § 1 k.r.o., lecz na art. 41 § 3 k.r.o, mimo
że poręczenie będzie czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu
tym majątkiem. W takim wypadku zgoda małżonka na zawarcie umowy
poręczenia nie będzie przesłanką jej skuteczności. Umowa ta powodowałaby także zawsze obciążenie majątku wspólnego małżonków odpowiedzialnością, według art. 41 § 1 k.r.o., niezależnie od braku zgody drugiego
małżonka na udzielenie poręczenia.
W celu uzasadnienia zaproponowanego wyżej rozwiązania należy
zwrócić uwagę na wzajemną relację między art. 36 § 2 i art. 37 § 1 k.r.o.
a art. 41 § 3 k.r.o. Wspólną cechą tych uregulowań jest zapewnienie
małżonkowi wpływu na losy majątku wspólnego, na które może rzutować
sytuacja prawna drugiego małżonka jako dłużnika. Unormowanie art. 36
§ 2 i art. 37 § 1 k.r.o. przyznaje decydujące znaczenie woli małżonka.
Wpływa on bezpośrednio na ważność dokonanej przez drugiego małżonka
czynności prawnej przekraczającej zwykły zarząd majątkiem wspólnym,
która może spowodować zaciągnięcie przez tego małżonka zobowiązania.
Na podstawie art. 41 § 3 k.r.o. możliwe jest natomiast tylko zainicjowanie
przez małżonka postępowania przed sądem, który rozstrzyga kwestię zakresu odpowiedzialności majątkiem wspólnym z tytułu istniejącego już
zobowiązania drugiego małżonka. Pozytywną stroną tego unormowania
jest możliwość obiektywnej oceny i uwzględnienia sytuacj i obu stron umowy
poręczenia, w tym także sytuacji majątkowej rodziny poręczyciela20. Skutek
z art. 37 § 1 k.r.o. pozwala małżonkowi „obronić" majątek wspólny przed
poważnym obciążeniem lub rozporządzeniem jego składnikami samodzielnie przez drugiego małżonka. Wynikająca z tego przepisu sankcja bezsku20
Kierunek interpretacji art. 41 § 3 k.r.o., uwzględniający oprócz interesów rodziny również
interesy wierzyciela, jest przyjęty w doktrynie, np. J. 1 g n a t o w i c z, op. cii., s. 546; H . M ą d r z a k, Przymusowe zaspokojenie wierzyciela z tytułu długu jednego z małżonków, Warszawa
1977, s. 66-67; A. D y o n i a k, op. cii., s. 68-69. Zob. także - uchwala pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75, OSNCP 1976, z. 9, poz. 184.
119
Krzysztof Topolewski
teczności zawieszonej czynności prawnej pozwala uniknąć nie tylko przymusowego zaspokojenia wierzyciela z majątku wspólnego, ale chroni również przed skuteczną i dobrowolną realizacją długu przez małżonka, który
tej czynności dokonał. Przepis art. 41 § 3 k.r.o. odnosi się tylko do możliwości zaspokojenia wierzyciela i nie dotyczy skuteczności czynności
prawnej będącej źródłem zobowiązania, z którym możliwość takiego zaspokojenia jest związana. Małżonek może zatem doprowadzić do ostatecznej nieważności czynności drugiego małżonka przekraczającej zwykły zarząd
majątkiem wspólnym i powodującej zaciągnięcie przez niego zobowiązania, jeżeli odmówi zgody na dokonanie takiej czynności (art. 37 § 1 k.r.o.).
Natomiast w przypadku, gdy małżonek jest już dłużnikiem - drugi małżonek może żądać wyłączenia bądź ograniczenia przez sąd dpowiedzialności
majątkiem wspólnym za jego dług (art. 41 § 3 k.r.o.).
Artykuł 37 § 1 k.r.o. podważa skuteczność obciążenia bądź rozporządzenia składnikiem majątku wspólnego. Umowa poręczenia zawarta przez
małżonka nie wskazuje z reguły z jakiej masy majątkowej - majątku
odrębnego czy też majątku wspólnego - ma pochodzić przedmiot świadczenia wynikającego z tej umowy. Związek poręczenia z majątkiem wspólnym, jak wskazał Sąd Najwyższy21, wynika z art. 41 § 1 k.r.o. i dotyczy
tylko kwestii zaspokojenia się przez wierzyciela z tego majątku. Potencjalne zagrożenie realizacją odpowiedzialności majątkiem wspólnym i zaspokojeniem z aktywów wchodzących w jego skład jest więc podstawą uznania
poręczenia za czynność zarządu tym majątkiem. Oczywiście zagrożenie to
nie musi się urzeczywistnić i można zastanowić się nad potrzebą ochrony
przed nim, zgodnie z art. 36 § 2 k.r.o., już na etapie powstawania stosunku
poręczenia. Gdyby poręczyciel wykonał zobowiązanie wyłącznie kosztem
swojego majątku odrębnego albo z tego majątku nastąpiło zaspokojenie
wierzyciela, wówczas umowa poręczenia utraci związek z majątkiem
wspólnym małżonków i ostatecznie nie będzie czynnością zarządu tym
majątkiem. Wydaje się, że art. 37 § 1 k.r.o. mógłby być zastosowany dopiero
wtedy, gdy poręczyciel dobrowolnie wykonał świadczenie kosztem majątku
wspólnego w okolicznościach uzasadniających ocenę, że takie rozporządzenie składnikiem majątku wspólnego przekracza zwykły zarząd. Wów-
21
120
Zob. przypis 3.
Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania..
czas należałoby przyjąć, że taka czynność - jeżeli jest to czynność prawna22
- wymaga dla swojej ważności zgody drugiego małżonka. Odmowa wyrażenia tej zgody nie przesądzałaby jeszcze, że wierzyciel nie może żądać
zaspokojenia z majątku wspólnego. Odpowiedzialność poręczyciela obejmuje bowiem wciąż ten majątek zgodnie z art. 41 § 1 k.r.o. Drugi małżonek
może wtedy skorzystać z uprawnień wynikających z art. 41 § 3 k.r.o.,
żądając w postępowaniu klauzulowym, na podstawie art. 787 § 2 k.p.c.,
ograniczenia lub wyłączenia zaspokojenia się przez wierzyciela z majątku
wspólnego. Wniosek tej treści może być również zgłoszony w procesie
wytoczonym przez wierzyciela przeciwko obojgu małżonkom23.
Możliwa jest także sytuacja, w której egzekucja byłaby skierowana do
majątku odrębnego małżonka i tylko nieznacznej części majątku wspólnego, która nie może być uznana za przedmiot czynności przekraczającej
zakres zwykłego zarządu. Rozmiar odpowiedzialności za cały dług uzasadniałby natomiast zakwalifikowanie umowy poręczenia do czynności przekraczających ten zakres. Zastosowanie w tej sytuacji art. 37 § 1 k.r.o.
pozbawia wierzyciela prawa zaspokojenia nawet z niewielkiej części majątku
wspólnego. Gdyby jednak stan majątku odrębnego małżonka, który zawarł
umowę poręczenia, spowodował konieczność skierowania egzekucji przede
wszystkim do majątku wspólnego, to wtedy powstanie możliwość skorzystania z art. 41 § 3 k.r.o. Na tle konkretnego stanu faktycznego znaczna
wysokość długu z umowy poręczenia mogłaby być potraktowana jako cecha
charakterystyczna wierzytelności, decydująca o zastosowaniu tego przepisu. W ten sposób zostanie zrealizowany cel ochrony majątku wspólnego
22
Spomc w doktrynie jest zagadnienie, czy spełnienie świadczenia jest czynnością prawną, czy
faktyczną. Przeważa pogląd, że powyższa kwalifikacja zależy od konkretnego świadczenia - Z. R a d w a ń s k i, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 1997, s. 231.W. C z a c h ó r s k i , kwalifikuje spełnienie, np. świadczenia pieniężnego, jako czynność prawną (Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1998, s. 208). Sąd Najwyższy przychylił się w wyroku z dnia 28 września 1993 r.
(1 CRN 74/93, OSNCP 1994, z. 7-8, poz. 162) do stanowiska, że spełnienie świadczenia jest
czynnością prawną. Zwraca się uwagę w piśmiennictwie, że ocena ważności czynności zarządu
dotyczy tylko czynność prawnych, np. F. Z e d 1 e r, Dochodzenie roszczeń majątkowych od małżonków, Warszawa 1976, s. 58; J. S t. P i ą t o w s k i, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódż 1985, s. 411; A. S z p u n a r, O zarządzie majątkiem wspólnych małżonków, NP 1989, nr 10-12, s. 65-66.
23
Zob. np. J. 1 g n a t o w i c z, op. cit., s. 546-547; F. Z e d 1 c r, op. cit., s. 98-99; H . M ą d r z a k , op. cit., s. 71; A. Dy on i ak,op. cit.,s. 72; J. P i e t r z y k o w s k i , [w:] Kodeks rodzinny
i opiekuńczy z komentarzem, Warszawa 1993, s. 256-257.
121
Krzysztof Topolewski
przy założeniu, że umowa poręczenia stanowi czynność zarządu majątkiem
wspólnym małżonków, lecz nie w rozumieniu art. 36 i art. 37 k.r.o.
W podsumowaniu powyższych rozważań można stwierdzić, że istnieją
argumenty uzasadniające przyjęcie rozwiązania, w którym art. 41 § 1 i §
3 k.r.o. stanowiłby, obok art. 36 i art. 37 k.r.o., element unormowania zarządu
majątkiem wspólnym małżonków. Istnieją także podstawy do przyjęcia, że
ochrona majątku wspólnego małżonków przed odpowiedzialnością małżonka-poręczyciela przewidziana w art. 41 § 3 k.r.o. jest lepszym rozwiązaniem niż stosowanie w praktyce art. 36 § 2 i art. 37 § 1 k.r.o. Przepis
art. 41 § 3 k.r.o. pozwala uwzględnić interesy majątkowe małżonków i
wierzyciela jednego z nich. Nie zawęża automatycznie pola odpowiedzialności, jak w przypadku wystąpienia sankcji z art. 37 § 1 k.r.o., tylko do
majątku odrębnego dłużnika przy założeniu, że brak zgody małżonka na
zawarcie umowy poręczenia nie wpływa na jej skuteczność, a tylko wyłącza możliwość zaspokojenia z majątku wspólnego. Jeżeli natomiast
przyjmuje się, że zgoda małżonka decyduje o skuteczności poręczenia, to
zastosowanie art. 41 § 3 k.r.o. zamiast art. 37 § 1 k.r.o. pozwoli utrzymać
poręczenie w mocy, niezależnie od zgody drugiego małżonka w tej kwestii.
Regulacja art. 41 § 3 k.r.o. uwzględnia także udział dłużnika w tworzeniu
majątku wspólnego. Przepis ten bowiem stwarza możliwość objęcia odpowiedzialnością z tytułu poręczenia majątku, który dłużnik faktycznie uzyskał i który w częściach może wchodzić w skład majątku odrębnego i
majątku wspólnego. Argumentem jest tu również wspomniany wyżej fakt,
że to właśnie art. 41 § 3 k.r.o. ma stanowić, zgodnie z intencją ustawodawcy, podstawę ochrony majątku wspólnego jako wyjątek od zasady odpowiedzialności tym majątkiem za dług tylko jednego małżonka. Artykuł 41 §
1 k.r.o. zawierający tę zasadę ma przecież kluczowe znaczenie dla oceny
poręczenia udzielonego przez małżonka jako czynności zarządu majątkiem
wspólnym.
Przyjęcie zaproponowanej wyżej argumentacji umożliwia więc zastosowanie art. 41 § 3 k.r.o. zamiast art. 36 § 2 i art. 37 § 1 k.r.o., w celu
ochrony majątku wspólnego małżonków przed odpowiedzialnością jednego
z nich jako poręczyciela przy założeniu, że zawarcie umowy poręczenia
stanowi czynność zarządu majątkiem wspólnym, przekraczającą w konkretnym przypadku jego zwykły zakres.
122