Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji w kontekŹcie

Zesz yty
Naukowe nr
721
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Jolanta Maroƒ-Zajàc
Studium Doktoranckie Wydzia∏u Ekonomii
i Stosunków Mi´dzynarodowych
Polityczne i ekonomiczne
implikacje dla Turcji
w kontekÊcie negocjacji
akcesyjnych w latach 2005–2015
1. Wprowadzenie
Turcja ubiega∏a si´ o cz∏onkostwo w UE (wówczas EEC) ju˝ w 1959 r., a jej
petycja zaowocowa∏a zawarciem Association Agreement w 1963 r., na podstawie
którego zarówno Unia, jak i Turcja stopniowo tworzy∏y uni´ celnà a˝ do 1995 r.1
By∏a ona traktowana jako wa˝ny krok w kierunku pe∏nej akcesji Turcji, lecz w bli˝ej nieokreÊlonym terminie. Unia przyzna∏a Turcji preferencyjne c∏o wraz z pomocà finansowà, jednak stopniowy proces obustronnych redukcji ce∏, jak równie˝
znoszenie barier celnych zosta∏y spowolnione w latach 70. ze wzgl´du na ekonomicznà i politycznà sytuacj´ kraju. Dopiero w 1987 r. Turcja wystàpi∏a o cz∏onkostwo w Unii, lecz nie podj´to dalszych negocjacji akcesyjnych ze wzgl´du na
wewn´trzne zmiany w strukturze unijnej, jak równie˝ transformacje w Europie
Wschodniej i Zwiàzku Radzieckim. Niemniej Unia by∏a przygotowana do rozszerzenia wspó∏pracy gospodarczej i nie negowa∏a szans Turcji na cz∏onkostwo. Przyj´cie nowych paƒstw Europy Ârodkowej i Wschodniej do struktur Unii Europejskiej wp∏yn´∏o na dalsze odwlekanie decyzji o akcesji Turcji, a prze∏om nastàpi∏
dopiero na spotkaniu Komisji Europejskiej w Helsinkach w 1999 r., wówczas Turcja uzyska∏a status paƒstwa kandydujàcego. Obecnie posiada ona status paƒstwa
partnerskiego, co oznacza, ˝e wspó∏pracuje z Unià nad warunkami przyj´cia acquicommunitaire. Czynnikiem ró˝niàcym status Turcji od statusu innych paƒstw
kandydujàcych jest brak konkretnej daty przyj´cia do Unii, wiadomo jedynie, ˝e
1
„Eubusiness” 2004, nr 13, December.
Jolanta Maroƒ-Zajàc
100
Tabela 1. Wskaêniki makroekonomiczne Turcji w 2003 r.
Jednostki
Wyszczególnienie
Turcja
Bu∏garia
EU-10
Rumunia
EU-25
Wskaêniki ekonomiczne
PKB (kurs walutowy)
mld euro
212,3
PKB w PPP (Purchasing Power Parity) mld euro
443,3
878,0
52,9
Per capita
6256
11 839
6 761
7 030
22 278
euro
437,6
17,6
50,4
9 732,6
152,5 10 172,9
Wzrost PKB w 2002 r.
%
5,8
3,6
4,3
4,9
0,9
Wzrost PKB w 2003 r.
%
28,0
32,9
9,3
9,0
18,8
Procent sektora publicznego w PKB
Nadwy˝ki bud˝etowe
%
–8,8
–5,7
0,0
–2,3
–2,7
D∏ug brutto
%
87,4
42,2
46,2
21,8
63,1
18,4
–
5,6
14,1
–
48
50
33
33
96
StabilnoÊç nominalna
Stopa inflacji (ceny konsumenta)
pod koniec roku
Âredni poziom cen
%
EU-15 =
= 100
Rynek pracy
Zatrudnienie 2002 r.
mln osób
20,1
28,8
2,7
9,2
199,3
Udzia∏ sektora rolnego
%
32,8
13,0
9,6
36,5
5,4
Udzia∏ przemys∏u
%
23,9
31,7
32,7
29,5
25,9
Udzia∏ us∏ug
%
43,3
55,3
57,7
34,0
68,7
Stopa bezrobocia
%
10,8
14,3
13,7
8,0
9,0
Miesi´czne wynagrodzenie
pracowników po kursie walutowym
euro
534
739
145
179
2 543
Miesi´czne wynagrodzenie
pracowników w PPP
euro
1 116
1 483
439
542
2 658
Handel zagraniczny, rachunek bie˝àcy, bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne
Export towarów % PKB
%
22,0
–
37,9
31,0
–
Import towarów % PKB
%
26,6
–
50,4
38,9
–
Bilans towarów % PKB
%
–4,6
–
–12,5
–7,9
–
Rachunek bie˝àcy % PKB
%
–0,8
–
–8,5
–5,8
–
euro
267
1 937a
450
376
6 089
Zagraniczne inwestycje bezpoÊrednie
(per capita) 2002 r.
a
z wyjàtkiem Malty i Cypru
èród∏o: www.database; AMECO, MFW, Eurostat, Employment in Europe 2003; Economic
Forecast, European Commission, Spring 2004.
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
101
b´dzie to mo˝liwe dopiero pomi´dzy 2010 r. a 2015 r., z klauzulà odrzucenia kandydatury Turcji w przypadku niespe∏nienia wszystkich kryteriów kopenhaskich2.
Poprawka wprowadzona w Nicei w 2000 r., dotyczàca iloÊci g∏osów i ich podzia∏u w The Council of Ministry, nie uwzgl´dni∏a Turcji, co nale˝y rozumieç, i˝ UE-15 nie przewidywa∏a cz∏onkostwa Turcji w ciàgu najbli˝szych 12 lat. Dnia 17
grudnia 2004 r. ustalono, ˝e rozpocz´cie negocjacji akcesyjnych nastàpi 3 paêdziernika 2005 r. i mogà one trwaç nawet 10–15 lat.
2. Zmiana charakteru gospodarki tureckiej na model
wolnorynkowy
Gospodarka turecka a˝ do poczàtku lat 80. mia∏a charakter zamkni´ty, polityka handlowa ochrania∏a rynek turecki przed wp∏ywami zagranicznymi m.in.
poprzez drastycznà redukcj´ importu. Reformy zainicjowane w latach 80. mia∏y na celu wprowadzenie polityki otwartego handlu i rynku. Kiedy Turcja przystàpi∏a do unii celnej 1 stycznia 1996 r., w ramach umowy wszystkie towary
przemys∏owe z wyjàtkiem produktów ECSC (European Coal and Steel Community) mia∏y ulec wolnej od restrykcji dystrybucji pomi´dzy Turcjà i UE, natomiast w przypadku produktów ECSC Turcja podpisa∏a z Unià FTA w lipcu
1996 r., skutkiem czego od 1999 r. sta∏y si´ one równie˝ produktami bezc∏owymi w handlu Unii z Turcjà od 1999 r. Turcja wdra˝a Community’s Common
Customs Tariff tylko na import towarów przemys∏owych z krajów pozaunijnych. W kwestii polityki handlowej Turcja uczyni∏a du˝y post´p: przyj´∏a unijne prawo o konkurencji, za∏o˝y∏a Rad´ ds. Konkurencji, przyj´∏a zasady dotyczàce ochrony w∏asnoÊci intelektualnej i przemys∏owej, ustanowi∏a Biuro
Patentowe oraz przyj´∏a wi´kszoÊç standardów wobec unijnych produktów. Dane dotyczàce tureckiego handlu towarami, np. w 2000 r., wykazujà, ˝e eksport
tureckich, towarów wyniós∏ 27,3 mld dolarów amerykaƒskich, natomiast import
– 54 mld3. Eksport do UE-15 wyniós∏ 52,5% ca∏ego eksportu, zaÊ import z UE
– 48,9%. SpoÊród krajów UE-15 Niemcy sà najwa˝niejszym partnerem handlowym Turcji z wynikiem 18,8% w zakresie eksportu i 13,2% w zakresie importu. Bioràc pod uwag´ handel z CEEC 10 (The Central and Eastern European
Countries), 40% importu z UE stanowi w∏aÊnie import z Niemiec4.
Turcja jest krajem, którego handel opiera si´ g∏ównie na produktach wytwarzanych w ma∏ych warsztatach i rodzinnych przedsi´biorstwach. Taka konstrukcja handlu wyjaÊnia, dlaczego kluczowymi towarami eksportowymi sà
g∏ównie te wyprodukowane przez tanià, niewykwalifikowanà si∏´ roboczà, np.
tekstylia, odzie˝, podczas gdy import koncentruje si´ na towarach, do produkZ. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska (po Amsterdamie i Nicei), Temida 2, Bia∏ystok
2001, s. 14–15.
3 World Trade Report, WTO, 2003.
4 Economist Intelligence Unit, Country Data, 2004.
2
Jolanta Maroƒ-Zajàc
102
cji których niezb´dne sà wysokie kwalifikacje i du˝y nak∏ad finansowy, np.
maszyny, sprz´t telekomunikacyjny czy produkty zautomatyzowane. Jednak˝e
w ciàgu ostatniej dekady eksport maszyn i produktów zautomatyzowanych
wzrós∏ znaczàco, znacznie szybciej ni˝ eksport tekstyliów i odzie˝y, podczas
gdy w imporcie zaznaczy∏a si´ tendencja odwrotna. Takie same wnioski mo˝na wysnuç z analizy handlu Turcji z UE, chocia˝ przewa˝a handel tymi taƒszymi, mniej skomplikowanymi produktami. Na korzyÊç Turcji z pewnoÊcià przemawia produkcja rolna, produkty rolne, takie jak owoce, warzywa, a tak˝e
˝elazo, stal, tekstylia, odzie˝, surowce naturalne i towary nie wymagajàce du˝ego nak∏adu pracy; na niekorzyÊç z kolei przemawiajà produkty wymagajàce
du˝ych nak∏adów, o czym najdobitniej Êwiadczy ogromny import netto produktów zaawansowanej technologii (rys. 1).
z Turcji do UE
Inne
produkty
Tekstylia
i odzie˝
Sprz´t
transportowy
Maszyny
Inne
pó∏produkty
Chemikalia
˚elazo
i stal
Wyroby
górnicze
Produkty
rolnicze
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
z UE do Turcji
Rys. 1. Handel pomi´dzy Turcjà a Unià Europejskà w 2000 r. (w mld USD)
èród∏o: OECD, „Miesi´cznik Statystyczny Handlu Mi´dzynarodowego” 2001, czerwiec.
W zakresie handlu nale˝y zauwa˝yç znaczny deficyt wynoszàcy 26,7 mld
USD, w tym 12,1 mld USD w handlu z UE. Jednak˝e powy˝sza statystyka nie
obejmuje znacznego handlu tranzytowego prowadzonego przez mieszkaƒców
ró˝nych rejonów by∏ego Zwiàzku Radzieckiego, którzy przyje˝dzajà do Turcji, kupujà tam towary i przywo˝à je do swoich paƒstw. Handel tranzytowy dostarcza 3–4 mld euro eksportu netto. RzeczywiÊcie turystyka generuje najwi´kszà cz´Êç eksportu, z dochodem z exportu rz´du 7 mld i nadwy˝kà z us∏ug
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
103
turystycznych w znacznej mierze przyczynia si´ do równowa˝enia deficytu
handlowego5.
Tureckie stawki celne na∏o˝one na import towarów przemys∏owych z UE
wynoszà 0% (rys. 2), natomiast przeci´tna stawka celna na import towarów rolniczych z UE wynosi 11,1%. Odkàd Turcja podpisa∏a umow´ o wolnym handlu (FTA) z krajami EFTA, Izraelem oraz wi´kszoÊcià CEEC, które posiada∏y
FTA z UE, stawki celne stosowane w imporcie towarów przemys∏owych importowanych z tych paƒstw równie˝ wynoszà 0%. Ponadto odkàd Turcja przyj´∏a unijny system celny wobec towarów przemys∏owych pochodzàcych z krajów trzecich, tureckie stawki celne na towary przemys∏owe z tych paƒstw
automatycznie zosta∏y dostosowane do unijnych, np. przeci´tna stawka celna
na import wyrobów z ˝elaza i stali z paƒstw trzecich wynosi 13,9%, a na wyroby tekstylne – 7,7% (rys. 2)6.
20
15
10
UE
Inne
produkty
Tekstylia
i odzie˝
Sprz´t
transportowy
Maszyny
Inne
pó∏produkty
Chemikalia
˚elazo
i stal
Produkty
rolnicze
0
Wyroby
górnicze
5
inne paƒstwa
Rys. 2. Stawki celne na import z Unii Europejskiej i innych paƒstw
èród∏o: OECD, „Miesi´cznik Statystyczny Handlu Mi´dzynarodowego” 2001, czerwiec.
Analizujàc dost´p tureckich produktów eksportowych do unijnego rynku
nale˝y zauwa˝yç, ˝e UE znios∏a nominalne c∏o na import produktów przemys∏owych z Turcji we wrzeÊniu 1971 r. z wyjàtkiem produktów tekstylnych. Ponadto handel w ramach ECSC zosta∏ ochroniony przez UE dzi´ki zastosowaniu bariery bezc∏owej oraz Êrodków antydumpingowych7.
World Trade Report, WTO 2003.
IMF Government Finance Statistics, 05.12.2004.
7 Bariery te zosta∏y w du˝ym stopniu wyeliminowane poprzez stworzenie uni celnej w 1995 r.
5
6
Jolanta Maroƒ-Zajàc
104
3. Transformacja sektora rolnego
Rolnictwo stanowi wa˝nà cz´Êç gospodarki tureckiej, ze wzgl´du na fakt,
˝e dostarcza ok. 14% PKB oraz 33% ogó∏u miejsc pracy (dane adekwatne dla
EU-15 to 1,7% i 4,3%). Turcja daje zatrudnienie w sektorze rolniczym w przybli˝eniu takiej liczbie pracowników jak EU-15, wi´cej ni˝ 7 mln osób i przyczyni si´ do zwi´kszenia obszarów rolniczych UE o 32%8.
Handel produktami rolnymi pomi´dzy UE a Turcjà stanowi stosunkowo
niewielkà cz´Êç handlu, a eksport owoców i warzyw jest subsydiowany, jego
wi´kszoÊç stanowi eksport Êwie˝ych i przetworzonych owoców i warzyw, podlegajàcych normalnym procedurom celnym i obecnie mocno chronionych. Sama Turcja przyzna∏a niewiele preferencyjnych ce∏ na produkty rolne importowane z UE, np. wysokie c∏a sà na∏o˝one na podstawowe produkty CAP, zbo˝a,
zbo˝a przetworzone, cukier, produkty z cukru, produkty mleczne, mi´so oraz
oliw´. Z drugiej strony, UE traktuje import z Turcji bardzo preferencyjnie, wiele produktów rolnych jest wprowadzanych na unijne rynki bez c∏a, natomiast
bariery celne istniejà w wi´kszoÊci w formie kontyngentów celnych, gdy import w ramach kontyngentu jest bezc∏owy. Szacuje si´, ˝e ok. 70% importu
z Turcji nie podlega ocleniu ani innym barierom importowym9.
Do czasu wprowadzenia reform dotacje dla rolników stanowi∏y znaczne obcià˝enie dla tureckich podatników i wynosi∏y ok. 5% PKB. Dane te wskazujà,
˝e akcesja Turcji b´dzie mia∏a prawdopodobnie wa˝ne spo∏eczne i polityczne
skutki dla ca∏ej gospodarki tureckiej, a dowodem tego jest fakt, i˝ Turcja b´dzie musia∏a zreformowaç swojà polityk´ rolnà wed∏ug wymagaƒ CAP, jak
równie˝ b´dzie uprawniona do finansowej pomocy z jej strony10.
Jak wiadomo, obecnie ceny w UE sà obni˝ane do poziomu cen na Êwiatowym rynku, a rolnicy otrzymujà rekompensat´ poprzez dop∏aty bezpoÊrednie
na podstawie iloÊci zwierzàt i ziemi. Faktem jest, ˝e CAP faworyzuje g∏ównie
rolników i produkty rolne z UE-6, czyli zbo˝a, buraki cukrowe, produkty mleczarskie i wo∏owin´, natomiast owoce, warzywa, drób, wieprzowina, które sà
wa˝nymi produktami nowszych, po∏udniowych cz∏onków Unii, nie otrzymujà
takich dotacji. Unia zadeklarowa∏a, ˝e rolnicy z krajów CEEC nie zostanà wy∏àczeni z dop∏at bezpoÊrednich, ale oÊwiadczy∏a, i˝ dop∏aty bezpoÊrednie zostanà wprowadzone w krajach CEEC w wysokoÊci 25%, 30% i 35% obecnego
systemu, w latach 2004, 2005 i 2006. Po 2006 r. dop∏aty bezpoÊrednie zostanà
zwi´kszone o kilka procent w taki sposób, aby w 2013 r. nowe paƒstwa cz∏onkowskie osiàgn´∏y poziom pomocy adekwatny w danym okresie. Ze wzgl´du
8
CEEC-10 oraz Turcja zwi´ksza obszar rolniczy Unii o 78%.
G.W. Harrison, T.F. Rutherford, D.G. Tarr, Economic Implications for Turkey of a Customs
Union with the European Union, „European Economic Review” 1997, vol. 41, s. 861–870.
10 Raporty Komisji Europejskiej z lat 2000, 2001; Organization for Economic Co-operation
and Development. Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation, Paris
2001; The Common Agricultural Policy, red. C. Ritson, D. Harvey, CAB International, Wallingford 1997.
9
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
105
na fakt, ˝e do 2013 r. dotacje mogà poch∏onàç wysoki procent unijnego bud˝etu, niemal pewne jest, i˝ system dotacji ulegnie zmianie.
Priorytetowe dla tureckiej polityki rolnej jest utrzymanie sta∏ego poziomu
cen. Przed wdro˝eniem reform paƒstwowe przedsi´biorstwa i spó∏dzielnie rolne otrzymywa∏y odgórne, administracyjne polecenia, np. skupu zbó˝, tytoniu,
herbaty, buraków cukrowych od rolników, po cenach ustalanych przez administracj´ rzàdowà, znacznie wy˝szych od Êwiatowych oraz chronionych c∏em importowym. Drugim kluczowym elementem polityki rolnej by∏o przydzielanie
ró˝nych subsydiów, grantów i ulg obni˝ajàcych koszty nawozów, nasion, pestycydów czy wody. Uprawa tytoniu, orzechów, herbaty, buraków cukrowych
by∏a kontrolowana na wiele sposobów, a rolnicy otrzymywali bezp∏atne lub za
symbolicznà cen´ badania, szkolenia i inne us∏ugi.
Obecne reformy rolne w Turcji sà wynikiem: porozumienia zawartego w ramach Rundy Urugwajskiej GATT o handlu p∏odami rolnymi, staraƒ Turcji, aby
przyjàç CAP, oraz warunków programu MFW11. W ramach reformy program
dop∏at do kosztów produkcji, subsydiowania nak∏adów i ró˝nego rodzaju grantów b´dzie stopniowo redukowany i zastàpiony bezpoÊrednimi op∏atami dla
rolników na podstawie iloÊci ziemi; c∏o równie˝ ulegnie stopniowej redukcji.
Dop∏ata do dochodu przys∏uguje gospodarstwom do 20 ha i ocenia si´, ˝e ca∏kowita dotacja wyniesie ponad 2 mld euro. Kolejnà integralnà cz´Êç programu
reform stanowi prywatyzacja paƒstwowych przedsi´biorstw w sektorze rolniczym. JeÊli równie˝ ta reforma si´ powiedzie, to Turcja b´dzie mia∏a polityk´
rolnà na wzór CAP, a wówczas wysokie ceny interwencyjne i ochrona przed
Êwiatowym rynkiem zostanà zastàpione bezpoÊrednimi dop∏atami do dochodu,
s∏abszà ochronà i cenami zbli˝onymi do cen Êwiatowych. Wdro˝enie programu
wymaga równie˝ reform administracyjnych na du˝à skal´, np. znaczne inwestycje sà niezb´dne do usprawnienia rejestru gospodarstw, zbierania danych
o rolnictwie, podnoszenia poziomu us∏ug weterynaryjnych i sanitarnych itp.
Ca∏okszta∏t tureckich reform mo˝na postrzegaç jako konsekwencj´ akcesji,
jak równie˝ jako potrzeb´ redukcji publicznych wydatków. Doprowadzi ona do
znacznej wydajnoÊci, ale te˝ znacznego obni˝enia dochodu rolników. Ni˝sze,
administrowane ceny oraz eliminacja subsydiów do nak∏adów z pewnoÊcià nie
zostanà zrekompensowane bezpoÊrednià dotacjà do dochodu. Szacuje si´, ˝e
ca∏kowita pomoc, liczona na hektar uprawianego pola, spadnie z 295 dolarów
do 68 dolarów na hektar, wliczajàc w to bezpoÊrednie dotacje do dochodu12.
Pomimo ˝e redukcja wydaje si´ du˝a, jest ona jednak niewielka w stosunku do
ca∏kowitego dochodu gospodarstwa. W kwestii wartoÊci produkcji rolnej ca∏kowita pomoc w 2000 r. wynios∏a 13%, co nale˝y porównaç ze Êrednià w UE
– 38% w 2000 r.13 Obecne redukcje cen w Turcji nie sprowadzajà cen do noPor. E. Jantoƒ-Drozdowska, Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars boni et aequi,
2004, s. 157–160.
12 OECD, 2000.
13 Turkey, OECD, Paris 2001.
11
106
Jolanta Maroƒ-Zajàc
wego poziomu CAP. Nale˝y równie˝ rozwa˝yç dotacje CAP dla tureckich rolników, które sà w wi´kszoÊci, nie ca∏kowicie, niezale˝ne od poziomu dochodu
beneficjenta.
4. Reformy w sektorze bankowym
Akcesja do Unii bedzie wymaga∏a od Turcji zliberalizowania sektora us∏ug
i przemys∏u ci´˝kiego, stanowiàcego w przybli˝eniu 65% PKB. Na przyk∏adzie
sektora bankowego i energetycznego mo˝na przeanalizowaç efekty liberalizacji gospodarki tureckiej.
Jednà z g∏ównych przyczyn kryzysu walutowego w Turcji by∏a niekorzystna struktura sektora bankowego. Banki paƒstwowe boryka∏y si´ z szeregiem
problemów, by∏y wykorzystywane przez rzàdy do wielu niekomercyjnych
dzia∏aƒ, takich jak: dop∏aty do rolnictwa, redystrybucja dochodu, rozwój przemys∏owy, miejski i infrastruktury; ponosi∏y one tak˝e nieodzyskane potem
koszty z tytu∏u ce∏, ponoszone w imieniu rzàdu i nazywane stratami celnymi.
Banki przemys∏owe pokrywa∏y swoje potrzeby finansowe po˝yczkami rynkowymi o wysokim oprocentowaniu i krótkim terminie sp∏aty14.
Ponadto sektor bankowy napotka∏ problemy wynikajàce z wysokiego deficytu sektora publicznego i zmian stóp procentowych. Banki prywatne odkry∏y,
˝e finansowanie deficytu publicznego jest coraz bardziej op∏acalne, udzia∏ rzàdowych papierów wartoÊciowych w aktywach banków krajowych znacznie
wzrós∏. W latach 90. banki zacz´∏y po˝yczaç fundusze za granicà i skupowa∏y
za nie obligacje. Banki, które by∏y bezbronne nie tylko wobec zmian w stopach
procentowych, ale równie˝ wobec wahaƒ walutowych, nie doceni∏y ryzyka
w∏aÊciwego dla nazbyt rozbudowanych inwestycji w papierach rzàdowych oraz
otwarcia rynku tureckiego dla zagranicznych instytucji finansowych. Ponadto,
podczas kryzysu w 1994 r. rzàd podjà∏ drastyczne Êrodki, aby uchroniç gospodark´ przed za∏amaniem. Najbardziej kontrowersyjne by∏o wprowadzenie pe∏nej (100-procentowej) paƒstwowej gwarancji na depozyty15. Gwarancja okaza∏a si´ skuteczna w finalizowaniu goràczki bankowej oraz przy przenoszeniu
depozytów z prywatnych banków do banków paƒstwowych. Jednak˝e obawa
przed ponownym kryzysem bankowym powstrzyma∏a w∏adze przed porzuceniem tego tymczasowego Êrodka na rzecz rozsàdnego planu ubezpieczenia depozytów. W dodatku ta decyzja doprowadzi∏a banki do podejmowania zwi´kszonego ryzyka i wzbudzi∏a poczucie moralnego zagro˝enia. Istnia∏y równie˝
problemy zwiàzane z prawem bankowym, gdy˝ w Turcji brakowa∏o w∏aÊciwych urz´dów nadzorczych, odpowiedniego prawodawstwa, systemu i instytucji regulacji, a istniejàce ju˝ przepisy by∏y nieodpowiednio wdra˝ane.
14 http://www.blackwell-synergy.com/servlet; European Commission, 2001 Regular Report on
Turkey’s Progress towards Accession, European Commission, Brussels 2001, s. 120–126.
15 „Trend” 2004, grudzieƒ.
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
107
Turcja podj´∏a pewne dzia∏ania ju˝ w 1999 r. w celu zreformowania systemu
kontroli i nadzoru systemu bankowego, zrestrukturyzowania banków prywatnych i paƒstwowych, podczas gdy parlament uchwali∏ nowe prawo bankowe
ustanawiajàce BRSA (Agencja Kontroli i Nadzoru Bankowego), która przej´∏a
kontrol´ i nadzór nad bankami, dotychczas w kompetencji Ministerstwa Skarbu
i Banku Centralnego. W przypadku banków paƒstwowych MS zapewnia∏o ruchome oprocentowanie tym bankom, które zabezpiecza∏y straty celne, i wzmacnia∏o ich baz´ kapita∏owà. Nowe prawo zabrania bankom paƒstwowym zajmowania si´ stratami celnymi, pomoc banków paƒstwowych nie mo˝e przekraczaç
za∏o˝eƒ bud˝etowych i muszà si´ one w pe∏ni stosowaç do regulaminu bankowego. Z drugiej strony, banki prywatne, które odnotowa∏y znaczne straty w nast´pstwie kryzysu walutowego, albo zosta∏y przej´te przez Fundusz Ubezpieczenia
Depozytów Oszcz´dnosciowych (SDIF), albo musia∏y wzmocniç swojà wartoÊç
netto i struktur´ bilansu. Równie˝ baza kapita∏owa banków pod zarzàdem SDIF
zosta∏a wzmocniona poprzez dop∏yw funduszy rzàdowych i podj´to Êrodki u∏atwiajàce fuzje banków i przygotowanie banków paƒstwowych do prywatyzacji16.
Ustawa o bankach z grudnia 1999 r. nakaza∏a, aby za∏o˝enie banku majàcego byç firmà akcyjnà podlega∏o autoryzacji wydawanej przez BRSA. Ka˝dy
bank kandydujàcy w Êwietle ustawy ma byç za∏o˝ony jako firma akcyjna, ma
mieç za∏o˝ycieli o nienagannej reputacji oraz mieç doÊwiadczenie w sektorze
bankowym i wystarczajàcy kapita∏ wyp∏acalny w gotówce, nie mniejszy ni˝
14,3 mln dolarów. Wed∏ug tej ustawy banki mogà wyjÊç z systemu poprzez
przej´cie, fuzj´ lub likwidacj´. Fuzje mogà byç realizowane jedynie dzi´ki pozwoleniu Rady Nadzorczej BRSA. Ustawa wymaga równie˝ poparcia Agencji
ds. Konkurencji dla fuzji przekraczajàcych 20% ca∏oÊci aktywów systemu bankowego. Wed∏ug artyku∏u 14(3) ustawy Rada Nadzorcza BRSA mo˝e uniewa˝niç licencj´ dla banku na przeprowadzanie operacji bankowych do czasu
spe∏nienia wszystkich warunków zawartch w artukule 14(2)17.
Obecnie banki muszà utrzymaç i zatrzymaç 8% wskaênika standardu kapita∏u, na podstawie skonsolidowanej i nieskonsolidowanej, w celu zapewnienia,
˝e banki posiadajà w∏aÊciwy kapita∏ na wypadek strat wynikajàcych z istniejàcych i potencjalnych zagro˝eƒ. Wymagania dotyczàce skonsolidowanego raportu finansowego umo˝liwiajà kwartalnà weryfikacj´ dostosowania banku do
wymagaƒ wynikajàcych z ustawy. Podczas oceniania wskaênika adekwatnoÊci
kapita∏u banki sà zobowiàzane do zapisywania w ci´˝ar dzia∏alnoÊci takich zagro˝eƒ rynkowych jak ryzyko zwiàzane z: wymianà walut, zmianà oprocentowania, zmianà stóp procentowych, zmiennoÊcià cen papierów wartoÊciowych.
Ponadto rzàd wymaga, aby banki ustanowi∏y wewn´trznà kontrol´ i system zarzàdzania ryzykiem oraz przedsi´wzi´∏y Êrodki s∏u˝àce poprawie b∏´dów doty16
http://ideas.repec.org: http://blackwell-synergy.com/servlet.
Je˝eli BRSA stwierdzi, ˝e bank ma niewystarczajàce aktywa lub nie spe∏nia wymagaƒ co do
minimalnego kapita∏u i nie wykazuje staraƒ co do usprawnienia dzia∏ania, to wówczas mo˝e odebraç licencj´.
17
108
Jolanta Maroƒ-Zajàc
czàcych po˝yczek nieodzyskanych oraz na∏o˝enia limitów udzielania po˝yczek. Wraz z nowelizacjà prawa bankowego na∏o˝ono wi´ksze limity na wszelkie zobowiàzania bilansowe zainteresowanych stron, a w szczególnoÊci firm
nale˝àcych do tej samej grupy. Akcjonariusze banku i mened˝erowie stali si´
osobiÊcie odpowiedzialni za z∏e zarzàdzanie i nadu˝ycia w zarzàdzaniu Êrodkami banku. Ze wzgl´du na fakt, ˝e mened˝erowie banku mogà podejmowaç
próby zmniejszenia z∏ych inwestycji w raportach lub wyolbrzymiç ich kapita∏,
BRSA wymaga, aby banki wprowadzi∏y mi´dzynarodowe standardy ksi´gowoÊci i audytu. Powy˝sze dane ukazujà, ˝e tureckie wymagania z 2002 r. odpowiadajà tym obowiàzujàcym w UE, w zakresie standardów dotyczàcych wymaganego kapita∏u, klasyfikacji po˝yczek, wymagaƒ zabezpieczenia, limitów
nara˝enia na ryzyko, kredytowania oraz wymagaƒ dotyczàcych p∏ynnoÊci i zarzàdzania ryzykiem rynkowym18.
G∏ównym za∏o˝eniem reformy legislacyjnej i nadzoru by∏o wprowadzenie re˝imu kontroli i nadzoru w tureckim sektorze finansowym adekwatnego do standardów UE; zosta∏o ono w du˝ym stopniu zrealizowane. Najwa˝niejszà sprawà,
która pozosta∏a do zrealizowania, jest prywatyzacja banków paƒstwowych. Turcja zdecydowa∏a si´ na sprywatyzowanie dwóch najwi´kszych banków paƒstwowych w ciàgu trzech lat, wycofanie licencji jednego paƒstwowego banku, wznowienie prywatyzacji kolejnego du˝ego banku paƒstwowego, kiedy pozwolà na
to warunki19. Obecnie priorytetem pozostaje Êcis∏e wprowadzenie zasad BRSA
zarówno w bankach paƒstwowych, jak i prywatnych w ca∏ej Turcji.
Analiza danych dotyczàcych tureckiego sektora bankowego ujawnia, ˝e
w 2001 r. prywatne banki stanowi∏y ok. 53,6% ca∏oÊci aktywów sektora bankowego, a pi´ç najwi´kszych banków posiada∏o 36,1% ca∏oÊci aktywów. Podczas gdy udzia∏ zagranicznych banków wyniós∏ 2,6%, udzia∏ banków paƒstwowych wyniós∏ 27,2%, a banków zarzàdzanych przez SDIF – 11,7%. Zatem
banki zagraniczne pod wzgl´dem ich udzia∏u w ca∏oÊci kredytów i depozytów
nadal pozostajà w Turcji bardzo liczne.
Wraz z wstàpieniem Turcji do UE konkurencja w sektorze finansowym
wzroÊnie, kiedy Turcja uzna uprawnienia instytucji nadzorczych krajów cz∏onkowskich Unii i wprowadzi do swojego systemu legislacyjnego zasad´ kontroli. Udzia∏ kapita∏u banków zagranicznych w ca∏kowitym kapitale bankowym
w latach 1988–1995 wyniós∏ Êrednio 77% w Grecji, 31% w Hiszpanii, 61% na
W´grzech, 51% w Czechach i 1% w Turcji20. Wraz z liberalizacjà rynku finansowego proporcja zagranicznych banków w Turcji znacznie wzroÊnie przyczyniajàc si´ do kosztów dostosowania w tym sektorze. Zwi´kszona konkurencja
poprawi jakoÊç i dost´pnoÊç us∏ug finansowych na rynku domowym, umo˝liwi wdro˝enie nowoczesnych technologii i us∏ug bankowych, poprawi dost´p
European Commission, 2001 Regular Report...
Banki paƒstwowe, o których mowa, to Ziraat Bank oraz Halk Bank. Rzàd wycofa∏ licencj´
dla Emlakbank i wznowi prywatyzacj´ Vakifbank, kiedy warunki rynkowe na to pozwolà.
20 Economist Intelligence Unit, Country Data, 2004.
18
19
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
109
paƒstwa do kapita∏u mi´dzynarodowego, obni˝y ceny i doprowadzi do wi´kszej oferty instrumentów finansowych. Niektóre banki tureckie skorzystajà
z dost´pu do wi´kszych rynków koncentrujàc si´ na czynnoÊciach, które zapewnià im stosunkowà przewag´. Inne mogà zostaç zmuszone do fuzji z bankami zagranicznymi lub do opuszczenia rynku21.
5. Reformy w sektorze energetycznym
W 2001 r. Turcja ustali∏a moc generowania energii na ok. 28,8 GW. W ciàgu
ostatniej dekady zu˝ycie energii wzrasta∏o rocznie Êrednio o 9% osiàgajàc 126,5
TWh, a prognozy przewidujà wzrost popytu na energi´ Êrednio 8–10% w skali
roku. Rozwój b´dzie wymaga∏ rocznej inwestycji ok. 3 mld USD w produkcj´,
przesy∏anie i dystrybucj´ energii. Turecki sektor energetyczny jest zdominowany przez przedsi´biorstwa paƒstwowe. Dwie najwi´ksze firmy to TEAS, firma
paƒstwowa produkujàca i wysy∏ajàca energi´, oraz TEDAS – paƒstwowy dystrybutor energii22. TEAS zosta∏ ostatnio podzielony na trzy firmy zajmujàce si´ produkcjà, handlem i przekazem energii. W tym sektorze prywatyzacja by∏a prowadzona ju˝ od pewnego czasu. Istniejà pywatne firmy, które wesz∏y do sektora
poprzez BOT (build-operate-transfer). Dostarczajà one ok. 21% wyprodukowanej energii. W dodatku istniejà cztery prywatne firmy dystrybucyjne aktywne
w azjatyckiej cz´Êci Istambu∏u, Kayseri, Adana i Antalyii. Ponadto zlicytowano
pi´ç kontraktów BOT na produkcj´ energii oraz podpisano pozwolenie na dzia∏alnoÊç z oÊmioma ciep∏owniami i czternastoma okr´gami dystrybucji.
Pomimo faktu, ˝e prywatyzacja jest uwa˝ana za proces legalnego transferu
majàtku z rzàdu do prywatnego operatora, wraz z niewàtpliwymi korzyÊciami
pojawiajà si´ zagro˝enia. Kiedy firmy prywatne ponoszà ryzyko, mo˝na si´
spodziewaç, ˝e prywatyzacja doprowadzi do sprawnego i efektywnego dzia∏ania sektora.Wed∏ug obecnych przepisów w Turcji, prywatni operatorzy w sektorze energetycznym ponoszà ryzyko zwiàzane z budowà, jak równie˝ z kosztami eksploatacyjnymi. Prywatny operator podpisuje d∏ugoterminowy kontrakt
na zakup energii z paƒstwowym przedsi´biorstwem energetycznym, wed∏ug
którego ten ostatni zobowiàzuje si´ kupowaç energi´ np. przez 10 lat po sta∏ej
cenie w walucie obcej. Podczas gdy cena waha∏a si´ Êrednio pomi´dzy 8 i 9 centów amerykaƒskich za kWh przez okres pi´ciu do dziesi´ciu lat dzia∏ania wed∏ug projektów BOT, projekty BOO (build-operate-own) osiàgajà ni˝sze ceny23. Kontrakt tego typu, zagwarantowany przez Ministerstwo Skarbu, zapewnia
inwestora, ˝e projekt przyniesie zysk bez wzgl´du na zapotrzebowanie energetyczne w przysz∏oÊci. W rezultacie rzàd bierze na siebie ryzyko handlowe. Od21
MFW Government Finance Statistics, 5.12.2004.
European Commission, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession, European Commission, Brussels 2003.
23 Dane Banku Âwiatowego.
22
110
Jolanta Maroƒ-Zajàc
notowano znaczne problemy z takimi umowami, np. wysoki koszt zakupu energii narazi∏ TEAS na znaczne straty i ewentualnà odpowiedzialnoÊç. Finansowa
sytuacja TEAS i TEDAS jest s∏aba cz´Êciowo ze wzgl´du na wysokie koszty
kontraktów BOT, obejmujàce koszty zakupu TEAS, przekraczajàcych póêniejsze ceny sprzeda˝y do TEDAS, ustalonych przez rzàd. Na poczatku 2001 r. turecki parlament wyda∏ prawo liberalizujàce rynek energetyczny, aby zakoƒczyç
rzàdowe praktyki monopolistyczne w tym sektorze; w grudniu 2003 r. parlament opublikowa∏ szereg ustaw liberalizujàcych turecki sektor energetyczny,
a w lutym 2004 r. rzàd podniós∏ podatki na benzyn´ bezo∏owiowà i gaz, aby
zwi´kszyç zyski dla bud˝etu zgodnie z zaleceniami MFW.
Nowe prawo o energetyce wprowadza za∏o˝enie nowej, niezale˝nej instytucji ds. regulacji rynku energetycznego (Energy Market Regulatory Authority).
Podstawowe funkcje regulujàce obejmujà ustalenie cennika, monitoring rynku
oraz dost´p do wszelkich kwestii spornych. Wraz z wprowadzeniem nowego
prawa, rzàd wprowadzi∏ model rynkowy na wzór unijnego, który przeniesie
wi´kszoÊç zadaƒ dostawy i dystrybucji energii wraz z towarzyszàcymi zagro˝eniami rynkowymi do sektora prywatnego, wyeliminuje potrzeb´ podpisywania dodatkowych umów na zakup energii z gwarancjà paƒstwa, zminimalizuje
koszty dzi´ki konkurencji wsród producentów i dystrybutorów na wzór rynku
unijnego. Rzàd w wiekszoÊci wycofuje si´ z produkcji energii i jej dystrybucji.
Firmy produkujàce energi´ podpisujà stosowne kontrakty bezpoÊrednio z firmami dystrybucyjnymi bez gwarancji paƒstwa, a rola rzàdu sprowadzona zosta∏a do wyznaczania polityki w tym sektorze, posiadania systemu transmisji
i kontrolowania, aby zasady by∏y respektowane, a ceny ustalane na podstawie
zasad konkurencyjnoÊci. Wraz z wprowadzeniem prawa o energetyce, re˝im
kontroli sektora energetycznego osiàga poziom mi´dzynarodowy i spe∏nia standardy UE. Obecnie Turcja napotyka g∏ówne problemy jeszcze z czasów starego systemu, lecz wraz z pe∏nym wprowadzeniem nowego systemu spodziewa
si´ ona zysków oraz poprawy jakoÊci us∏ug24.
6. Prognozy dotyczàce sytuacji na rynku pracy po akcesji
Turcji
Dochód per capita (wed∏ug PPP) w Unii jest obecnie trzykrotnie wi´kszy
ni˝ w Turcji. Up∏ynie prawdopodobnie kilka dekad, zanim Turcja osiàgnie poziom dochodów porównywalny z unijnym, a dysproporcja w dochodach nadal
pozostanie silnym bodêcem migracyjnym dla tureckiej ludnoÊci. Turecka migracja do Europy Zachodniej szczególnie nasili∏a si´ w latach 60. ubieg∏ego
wieku, lecz sta∏y nap∏yw trwa nieprzerwanie, w szczególnoÊci do Niemiec
i w mniejszym stopniu do Holandii. Okres aktywnego naboru zagranicznej si∏y
24
Ze wzgl´du na ró˝ne kontrakty BOT i BOO podpisane w przesz∏oÊci, wprowadzenie konkurencji w sektorze b´dzie wymaga∏o d∏u˝szego czasu.
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
111
roboczej w wielu obecnych paƒstwach UE w latach 50. i 60. skoƒczy∏ si´ po
pierwszym kryzysie naftowym w latach 1973–1974. Od tego czasu polityka
imigracyjna stawa∏a si´ sukcesywnie bardziej restrykcyjna, a imigranci byli
w wi´kszoÊci krewnymi poprzednich imigrantów, uchodêców i azylantów.
Wi´kszoÊç migrantów z Turcji osiad∏a w Niemczech, gdzie obecnie mieszka 2,1
mln ludnoÊci tureckiego pochodzenia. Holandia stanowi∏a drugi kraj docelowy,
z liczbà 250 tys. tureckich imigrantów i ich potomków. Perspektywa imigracji
z Turcji na du˝à skal´, jak równie˝ imigracji z innych paƒstw kandydujàcych,
jest êród∏em obawy w paƒstwach unijnych, gdzie istnieje przekonanie, i˝ wp∏ynie ona na obni˝enie stawek, podwy˝szy poziom bezrobocia, wywo∏a niepokoje spo∏eczne, a nawet polityczne zawirowania. Wolna migracja z pewnoÊcià nie
nastàpi w przypadku Turcji bezpoÊrednio wraz z pe∏nym cz∏onkostwem w Unii,
lecz dopiero po okresie przejÊciowym25.
T. Boeri i H. Bruckner26 przygotowali szacunkowy model imigracji do Niemiec z UE-15, Norwegii, Turcji, USA oraz by∏ej Jugos∏awii. Wybór Niemiec
zosta∏ podyktowany faktem, ˝e spoÊród ca∏ej UE-15 paƒstwo to posiada najwi´kszà liczb´ ludnoÊci tureckiej – stàd nale˝y si´ spodziewaç, i˝ przyciàgnie
najwi´kszà liczb´ potencjalnych imigrantów, po drugie dane o przep∏ywie migracji i towarów przed latami 90. w pozosta∏ych krajach UE-15 sà zbyt skromne. Boeri i Bruckner oszacowali, w jaki sposób fala migracji zale˝y od ró˝nic
w poziomie dochodu, zatrudnienia w kraju rodzinnym i za granicà, liczby migrantów z ojczystego kraju, restrykcji w migracji i specyfiki danego kraju, np.
ró˝nic j´zykowych, odleg∏oÊci i instytucji. Decyzja o migracji jest przewa˝nie
podyktowana perspektywà wy˝szych zarobków i uwarunkowana indywidualnymi predyspozycjami do znalezienia zatrudnienia w kraju docelowym na
wzór tego w kraju ojczystym. To z kolei, przypuszcza si´, jest oparte na przesz∏ych i teraêniejszych przeci´tnych wskaênikach zatrudnienia, które z ma∏à
poprawkà sà zbli˝one do liczby wczeÊniejszych migrantów, na ró˝nicy pomi´dzy rozwojem w kraju rodzinnym a docelowym, na barierze j´zykowej, umowach regulujàcych migracj´, np. umowach o gastarbeiterach.
Fale migracji sà odbierane jako krótkoterminowe poprawki do d∏ugoterminowej równowagi, w której migracja koƒczy si´, a iloÊç migrantów osiàgn´∏a
poziom równowagi zale˝ny od poziomu pensji, wysokoÊci wskaênika zatrudnienia, restrykcji migracyjnych i specyfiki danego kraju27. D∏ugoterminowa
równowaga równie˝ jest oszacowana, przez co ukazane sà d∏ugoterminowe relacje pomi´dzy iloÊcià migrantów i objaÊniajàcymi zmiennymi. Istnienie d∏ugoterminowej równowagi wzmacnia przypuszczenie, ˝e tendencje migracyjne
sà zakorzenione w mentalnoÊci obywateli i historii kraju; równowaga zostaje
25 Na przyk∏ad w przypadku Grecji, Portugalii i Hiszpani okres przejÊciowy wyniós∏ 7 lat. Austria,
Finlandia i Szwecja nie podlega∏y ˝adnym restrykcjom migracyjnym, kiedy sta∏y si´ cz∏onkami UE.
26 T. Boeri, H. Bruckner, The Impact of Eastern Enlargement on Employment and Labour
Markets in the EU Member States: Final Report, European Integration Consortium, Berlin 2000.
27 Prognozy i model sà szczegó∏owo opisane w: T. Boeri, H. Bruckner, op. cit.
Jolanta Maroƒ-Zajàc
112
osiàgni´ta, kiedy osoby o najwi´kszej motywacji wyjecha∏y, a pozostali ci
mieszkaƒcy, dla których wyjazd nie by∏ wart ryzyka. Ocena równania migracji
Boeri i Brucknera mo˝e byç wykorzystana do przewidywania wolnej migracji
z Turcji do Niemiec od 2000 r. do 2030 r. JeÊli chodzi o wzrost liczby ludnoÊci, u˝yto prognoz podanych przez Bank Âwiatowy w bazie danych wskaêników rozwoju Êwiata. Za PKB przyjmuje si´ wzrost stopy PKB dla Niemiec
równy Êredniej z lat 1990–2000. PKB i wskaênik przyrostu naturalnego daje
wskaênik przyrostu PKB per capita 1,7%. Dla Turcji przyj´to wy˝szy wskaênik wzrostu PKB. Prognozy sà oparte na za∏o˝eniu, ˝e ka˝dego roku ró˝nica
w dochodzie per capita zmniejsza si´ o 1%, 2% lub 3%. Oznacza to, ˝e PKB
per capita w Turcji wzrasta o ok. 9%, 12% lub 15% na poczàtku okresu i ok.
3% na koƒcu. Ârednia stopa wzrostu wynios∏a 5% przez ostatnich 5 dekad.
Mo˝na przyjàç, ˝e wzrost PKB musi wynieÊç ok. 2 punkty proc., a PKB per
capita – 5,5%. W 2000 r. liczba tureckich imigrantów wynios∏a 2,2 mln,
Tabela 2. Liczba ludnoÊci w latach 2003, 2015, 2025 i 2050 (w tys.)
Wyszczególnienie
2003
2015
2025
2050
Turcja
Niemcy
Francja
UK
W∏ochy
Hiszpania
Polska
Rumunia
Holandia
EU-25
EU-28 (wraz z Turcjà)
Turcja jako % EU-28
71 325
82 467
60 144
59 251
57 423
41 06
38 587
22 33
16 149
454 187
555 743
12%
82 150
82 497
62 841
61 275
55 507
41 167
38 173
21 649
16 791
456 876
567 842
14,4%
88 995
81 959
64 165
63 287
52 939
40 369
37 337
20 806
17 123
454 422
570 832
15,5%
97 759
79 145
64 230
66 166
44 875
37 336
33 004
18 063
16 954
431 241
552 318
17,7%
èród∏o: UN Population Division, World Population Prospects: 2002.
Tabela 3. LudnoÊç turecka w paƒstwach UE (w tys.)
Kraj
Niemcy
Francja
Holandia
Austria
Belgia
UK
Dania
Szwecja
Liczba ca∏kowita
NarodowoÊç turecka
LudnoÊç naturalizowana w UE
2642
370
270
200
110
70
53
37
1912
196
96
120
67
37
39
14
730
174
174
80
43
33
14
23
èród∏o: Eurostat, Federal German Statistics Office, Turkish Studies Center, Essen 2003.
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
113
a w 2030 r. mo˝e osiàgnàç nawet 3,5 mln, przy za∏o˝eniu, ˝e nie zostanà wprowadzone ˝adne restrykcje migracyjne (tabele 2 i 3).
7. Unijne transfery bud˝etowe do Turcji
Struktura obecnego unijnego systemu dochodów i wydatków polega na tym,
˝e bogate paƒstwa cz∏onkowskie transferujà Êrodki do krajów ubogich. Nie
wszystkie zamo˝ne paƒstwa przekazujà równe kwoty, niektóre oddajà proporcjonalnie wi´cej ni˝ inne, podczas gdy ubogie kraje otrzymujà nieproporcjonalnà cz´Êç transferu. Turcja i CEEC-10 to kraje biedne w stosunku do UE-15. Wiele uwagi poÊwi´cono skutkom bud˝etowym dla powi´kszenia Unii na
przeÊwiadczeniu, i˝ dalsze rozszerzanie b´dzie bardzo kosztowne dla UE-15.
Obecni beneficjenci unijnego bud˝etu obawiajà si´, ˝e ich transfery zostanà zredukowane, natomiast przekazujàcy (netto) obawiajà si´, i˝ b´dà ponosiç wi´ksze
nak∏ady. Dochody pochodzà z trzech êróde∏: dochodów z VAT w paƒstwach
cz∏onkowskich, ce∏ pobieranych przez paƒstwa cz∏onkowskie oraz podatku zwiàzanego z PKB paƒstw cz∏onkowskich. Ca∏kowity udzia∏ w bud˝ecie Unii zosta∏
ustalony, a jego górna granica wynosi∏a 1,27% PKB rocznie do 2006 r. – wtedy
skoƒczy∏ si´ d∏ugoterminowy bud˝et. Unijne wydatki majà dwa g∏ówne cele:
CAP28 oraz dzia∏ania strukturalne skierowane do ubogich paƒstw i regionów. Sà
one oparte na kryteriach poziomu dochodu, zacofania cywilizacyjnego oraz problemów strukturalnych konkretnych regionów i paƒstw. Dotacje regionalne sà
udzielane przez tzw. fundusze strukturalne. Przyk∏adowo, aby móc ubiegaç si´
o dotacj´ zakwalifikowanà jako „Objective 1” dany region musi wykazaç poziom dochodu per capita mniejszy ni˝ 75% Êredniej unijnej. Blisko 70% wydatków strukturalnych przypada na t´ kategori´. Fundusz SpójnoÊci wydaje skromne sumy, ok. 2% ca∏oÊci bud˝etu, niemniej jest wa˝ny dla paƒstw-odbiorców,
wÊród których najwi´ksze kraje to Grecja, Portugalia, otrzymujàce ekwiwalent
ponad 2% ich PKB, oraz Hiszpania, która otrzymuje ponad 1%.
Jednym ze sposobów obliczenia udzia∏u Turcji w unijnym bud˝ecie b´dzie
oszacowanie tzw. bazy podatkowej, tzn. dochodu z VAT i ce∏, PKB oraz poziomu, do którego tureckie rolnictwo i regiony b´dà uprawnione do pomocy ze strony CAP, funduszy strukturalnych oraz Funduszu SpójnoÊci. Obliczenia prawdopodobnie wyka˝à du˝y transfer netto dla Turcji ze wzgl´du zarówno na obszar
sektora rolnego, jak i na poziom ubóstwa i zacofanie cywilizacyjne Turcji wzgl´dem paƒstw UE-15. Prawdopodobnie UE-15 nie przyjmie Turcji jako cz∏onka,
jeÊli oka˝e si´ to zbyt kosztowne. Akcesja Turcji nastàpi ju˝ po akcesji CEEC-10, Cypru i Malty, które by∏y ubogie w dniu akcesji, z wyjàtkiem Cypru, i majà stosunkowo du˝e sektory rolnicze. Kiedy Unia ustali nowe zasady przyznawania dotacji unijnych oraz wp∏ywy do bud˝etu, wówczas rozwa˝y wp∏yw przyj´cia nowych paƒstw na unijny bud˝et. Poniewa˝ paƒstwa cz∏onkowskie b´dà
28
Od 1993 r. CAP stopniowo przechodzi od dotacji cenowych do dotacji przychodów.
114
Jolanta Maroƒ-Zajàc
oddawaç stosunkowo wysokà kwot´ netto po powi´kszeniu UE jeszcze wed∏ug
obecnych zasad, prawdopodobnie b´dà wnioskowaç o zmian´ zasad, aby zredukowaç kwot´ redystrybucji od paƒstw bogatych do biednych.
DoÊwiadczenie poprzednich akcesji pokazuje, ˝e zasady sà zmieniane, jeÊli
paƒstwo do∏àczajàce do struktur jest potencjalnym wp∏acajàcym (netto) lub jest
poszkodowanym odbiorcà CAP bàdê funduszy strukturalnych w ramach ju˝
istniejàcych zasad. Dla przyk∏adu, UK dysponuje stosunkowo ma∏ym sektorem
rolniczym, otrzymuje relatywnie niewielkà dotacj´ CAP i po d∏ugiej dyskusji
wywalczy∏ sta∏y zwrot nadp∏aty, korekt´ bud˝etowych nierównoÊci za swój
wk∏ad, z kolei Portugalia i Hiszpania otrzyma∏y stosunkowo ma∏e fundusze
z CAP, gdy˝ ich sektor rolniczy wytwarza stosunkowo ma∏o zbó˝, zatem po
akcesji postanowiono ograniczyç sum´ wydawanà przez CAP na rzecz wydatków z Funduszu Strukturalnego, z czego skorzysta∏y Portugalia i Hiszpania.
Austria, Finlandia i Szwecja nie mia∏y ubogich regionów uprawniajàcych do
du˝ej dotacji ze strony funduszy strukturalnych, jednak˝e w trakcie negocjacji
warunków akcesyjnych zdo∏a∏y wynegocjowaç pomoc finansowà dla s∏abo zaludnionych regionów alpejskich i arktycznych29.
Analizujàc dotychczasowe funkcjonowanie unijnych bud˝etów nale˝y zauwa˝yç, ˝e biedne kraje cz∏onkowskie znacznie zyskujà ze wzgl´du na fakt, i˝
dop∏aty sà proporcjonalne do dochodu per capita. Dzia∏ania strukturalne sà
skierowane na pomoc biednym krajom i regionom, aby zwi´kszyç ich dochód
w stosunku do paƒstw i regionów bogatszych. Jakie zasady tworzenia bud˝etu
zostanà ustalone po akcesji CEEC-10, Cypru, Malty i Turcji, b´dzie uzale˝nione od iloÊci g∏osów oraz zasad g∏osowania. Pewne jest, ˝e akcesja wszystkich
paƒstw kandydujàcych wymaga znacznych zmian w unijnym bud˝ecie. Istnieje wiele mo˝liwoÊci, a jednà z nich stanowi zwi´kszenie wp∏ywów brutto w celu umo˝liwienia wi´kszych transferów netto pomi´dzy krajami cz∏onkowskimi, inna z kolei proponuje obni˝enie kwoty redystrybucji poprzez redukcj´
dzia∏aƒ strukturalnych.
8. Wnioski
Przy∏àczenie Turcji do Unii b´dzie wymaga∏o osiàgni´cia przez ten kraj stabilizacji makroekonomicznej, przyj´cia CAP, liberalizacji us∏ug oraz kluczowych sektorów przemys∏owych. Integracja z pewnoÊcià b´dzie dla Turcji korzystna, gdy˝ wyeliminuje przejawy gospodarki zamkni´tej dla konkurencji
zagranicznej, podniesie wydajnoÊç alokacyjnà gospodarki, co z kolei uczyni
kraj lepszym miejscem do inwestowania. Ponadto akcesja Turcji u∏atwi dost´p
W pracy: R.E. Baldwin, J.F. Francois, R. Portes, The Costs and Benefits for Eastern
Enlargement: The Impact on the EU and Central Europe, „Economic Policy” 1997, przedstawiono
bardzo szczegó∏owy opis, w jaki sposób kryteria uprawnieƒ i schematy wydatków zosta∏y dostosowane w trakcie kolejnych akcesji.
29
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
115
tego kraju do funduszy strukturalnych. Zwi´kszone inwestycje w infrastruktur´ niewàtpliwie przyczynià si´ do ekonomicznego rozwoju; do korzyÊci nale˝y zaliczyç równie˝ korzyÊci z integracji monetarnej oraz migracji tureckiej si∏y roboczej do UE (tabela 4).
Tabela 4. Porównanie wst´pnych warunków ekonomicznych Turcji, Bu∏garii, Polski
i S∏owenii (wybrane wskaêniki ekonomiczne na rok przed przystàpieniem
do negocjacji akcesyjnych)
Wyszczególnienie
Turcja Bu∏garia Rumunia Polska S∏owenia
Rok przed rozpocz´ciem negocjacji akcesyjnych
2004
1999
1999
1997
1997
PKB per capita (PPP) w euro
6 256
5 120
4 980
7 410
12 600
5,8
2,3
–1,2
6,8
4,8
–8,8
–0,9
–1,9
–2,6
–1,2
Sektor publiczny: d∏ug brutto (UE def.) w % PKB
87,4
79,3
24,0
44,0
21,6
Stopa inflacji (ceny konsumenta) pod koniec
roku, w %
18,4
7,0
54,8
13,2
8,8
Rolnictwo
32,8
25,8
41,8
20,5
12,7
Przemys∏
23,9
28,9
27,6
31,9
40,1
Us∏ugi
43,3
45,4
30,7
47,5
47,2
Stopa bezrobocia
10,8
15,7
6,8
11,2
7,4
Bilans towarów w % PKB
–4,6
–2,2
–3,5
–0,5
–0,1
Rachunek bie˝àcy w % PKB
–0,8
–4,8
–4,0
–4,0
0,2
Zagraniczne inwestycje bezpoÊrednie w euro
267
292
243
342
1007
Stopa wzrostu PKB (sta∏e ceny) w %
Sektor publiczny (skonsolidowany)
Nadwy˝ka bud˝etowa (UE def.) w % PKB:
Udzia∏ w zatrudnieniu:
èród∏o: www.databases, AMECO, MFW, Eurostat, Employment in Europe 2003,
Commission: Economic Forecast, Spring 2004.
European
Jednak˝e wszystkie dobrodziejstwa wynikajàce z tureckiej integracji z Unià
b´dà mia∏y tak˝e swojà cen´. B´dà nià z pewnoÊcià koszty dostosowania zwiàzane z osiàgni´ciem stabilnej gospodarki, przyj´ciem CAP, liberalizacjà us∏ug
i przemys∏u, m.in. energetycznego, oraz dostosowanie do wymogów UE
w kwestii ochrony Êrodowiska.Wed∏ug Eurobarometru (2004) 62% ludnoÊci
Turcji popiera cz∏onkostwo w UE, co mo˝na wyjaÊniç korzyÊciami ekonomicznymi, których Turcja spodziewa si´ po akcesji. Równie istotne jest uznanie
w Turcji nowego systemu rzàdzenia opartego na przestrzeganiu prawa, podobnie jak w Unii. Turcja musi zreformowaç swoje instytucje, aparat administra-
116
Jolanta Maroƒ-Zajàc
cyjny, aby sprostaç wymaganiom ró˝nych grup spo∏ecznych. Ponadto poparcie
dla UE i cz∏onkostwa Turcji wynika tak˝e z procesu globalizacji oraz uwarunkowaƒ geopolitycznych.
Akcesja Turcji wp∏ynie na funkcjonowanie obecnych cz∏onków UE, gdy˝
wraz z jej przy∏àczeniem obecne kraje cz∏onkowskie b´dà mog∏y czerpaç korzyÊci polityczne i ekonomiczne. Nale˝y tak˝e zaznaczyç, ˝e migracja tureckiej si∏y roboczej do Unii wp∏ynie na system opieki spo∏ecznej w paƒstwach
cz∏onkowskich. Badania empiryczne skutków ekonomicznych imigracji wykaza∏y stosunkowo ma∏e, w sumie pozytywne skutki. Mo˝liwoÊci zatrudnienia
nie zmienià si´ w du˝ym stopniu, dochody s∏abo wykwalifikowanych pracowników spadnà do pewnego stopnia, natomiast kadry wykwalifikowanej wzrosnà. Roczne koszty netto tureckiego cz∏onkostwa b´dzie ponosiç Unia i nale˝y
si´ spodziewaç, ˝e b´dzie to doÊç znaczny wydatek, jeÊli zasady CAP i funduszy strukturalnych nie ulegnà zmianie w ciàgu kilku najbli˝szych lat.
UE zyska równie˝ w wymiarze politycznym. Turcja stanowi du˝y i szybko
rozwijajàcy si´ rynek, jest najwi´kszym rynkiem na Ârodkowym Wschodzie.
Wed∏ug danych Banku Âwiatowego, PKB Turcji wynosi 80% PKB Rosji, a le˝àc na przeci´ciu dróg Europy, Eurazji i Bliskiego Wschodu kraj ten dysponuje w∏aÊciwym potencja∏em, aby odegraç rol´ g∏ównego ogniwa pomi´dzy tymi
rynkami. Ju˝ po dostosowaniu tureckiego prawa handlowego firmy b´dà mog∏y tworzyç w Turcji joint ventures oraz wykorzystaç jà jako baz´ eksportowà
do Ârodkowego Wschodu i Eurazji. Istambu∏ zaczyna funkcjonowaç jako centrala mi´dzynarodowych korporacji dzia∏ajàcych na Ka∏kazie i w Centralnej
Azji, a zatem UE b´dzie czerpaç znaczne zyski ze zwi´kszonego handlu w tym
regionie. Ponadto tureckie cz∏onkostwo mog∏oby pomóc w zapewnieniu ochrony i bezpieczeƒstwa na Ba∏kanach i Ka∏kazie, a Unia mog∏aby zwi´kszyç zabezpieczenie energetyczne oraz zmniejszyç wydatki na obron´.
Literatura
Baldwin R.E., Francois J.F., Portes R., The Costs and Benefits for Eastern Enlargement:
The Impact on the EU and Central Europe, „Economic Policy” 1997.
Boeri T., Brucker H., The Impact of Eastern Enlargement on Employment and Labour
Markets in the EU Member States: Final Report, European Integration Consortium,
Berlin 2000.
Economist Intelligence Unit, Country Data 2004.
„Eubusiness” 2004, nr 13, December.
European Commission, 2001 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession,
Brussels 2001.
European Commission, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession,
Brussels 2003.
European Commission, Economic Forecast, Spring 2004.
Harrison, G.W., Rutherford T.F., Tarr D.G., Economic Implications for Turkey of a Customs
Union with the European Union, „European Economic Review” 1997, vol. 41.
IMF Government Finance Statistics, 05.12.2004.
Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji...
117
Jantoƒ-Drozdowska E., Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars boni et aequi, 2004.
OECD, „Miesi´cznik Statystyczny Handlu Mi´dzynarodowego” 2001, czerwiec.
OECD, Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation, Paris 2001.
The Common Agricultural Policy, red. C. Ritson, D. Harvey, CAB International,
Wallingford 1997.
The Economist Intelligence Unit, Country Report Turkey, 2004.
„Trend” 2004, grudzieƒ.
Turkey, OECD, Paris 2001.
UN Population Division, World Population Prospects, 2002.
World Trade Report, WTO, Geneva 2003.
World Trade Organization, International Trade Statistics, Geneva 2004.
Political and Economic Implications for Turkey in the Context
of Accession Negotiations, 2005–2015
Turkey wants to enter the European Union and integrate its economy with the global
economy. It is planning to improve its investment climate by making the administrative
apparatus more efficient, finishing the monitoring of foreign investments, and by
privatising a number of state enterprises, among others, tobacco, telecommunications,
energy and banks. In the second half of 2005, talks will begin on commencing accession
negotiations (under the condition that Turkey meets the Copenhagen criteria) and the key
criteria will be economic factors and implementation of the acquis communautaire.
Accession will give Turkey a chance to become a modern, democratic state with large
economic potential and an exceptional geopolitical location. On the other hand, the EU will
gain an enormous new market, guaranteed energy supplies, as well as military security on
its eastern border. The fears or obstacles that exist today, such as a potentially large wave of
immigration and influx of cheap, unqualified labour could, in 10 or 15 years, change in
character or even vanish altogether.