Ocena stopnia i rozległości resorpcji korzeni zębów siecznych

PRACE ORYGINALNE
Renata SIEGEL1
Wojciech STÓS1
Marta DYRAS1
Andrzej URBANIK2
Wadim WOJCIECHOWSKI2
Stanis³aw SZTUK2
Ocena stopnia i rozleg³oœci resorpcji korzeni
zêbów siecznych s¹siaduj¹cych
z zatrzymanymi k³ami górnymi
Assessment of degree and extent of resorption of incisor
roots adjacent to impacted maxillary canines
Katedra i Zak³ad Ortodoncji IS
Uniwersytet jagielloñski Collegium Medicum
Katedra i Zak³ad Ortodoncji IS UJCM:
Dr hab. med. Bart³oniej W. Loster
1
Katedra Radiologii Uniwersytet Jagielloñski
Collegium Medicum
Zak³ad Diagnostyki Obrazowej
Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie
Kierownik Katedry Radiologii UJ CM:
Prof. dr hab. med. Andrzej Urbanik
2
Dodatkowe s³owa kluczowe:
zatrzymane k³y
tomografia komputerowa
resorpcja
Additional key words:
impacted canines
computed tomography
resorption
Adres do korespondencji:
Katedra Radiologii UJ CM
31-501 Kraków, ul. Kopernika 19
Tel.: 124247761; Fax: 124247391
e-mail: [email protected]
268
Celem badania by³y ocena stopnia
i rozleg³oœci resorpcji korzeni zêbów
siecznych s¹siaduj¹cych z zatrzymanymi k³ami górnymi w oparciu o badanie TK oraz przedstawienie wp³ywu
wieku pacjentów i po³o¿enia zatrzymanych k³ów na proces resorpcji. Materia³ i metoda. Badaniu poddano grupê
65 osób z podejrzeniem zatrzymania
górnego k³a sta³ego. U wszystkich pacjentów wykonano zdjêcia pantomograficzne. U 44 osób w wieku 13-31 lat
(œrednia 17,1 lat ± 4,5) stwierdzono nak³adanie siê cienia korony zatrzymanego k³a na korzenie zêbów siecznych i
u nich wykonano badanie TK. Badana
grupa zosta³a podzielona na 3 mniejsze ze wzglêdu na wiek: grupa I (1315 lat) - 18 osób (40,9%) z 23 zatrzymanymi k³ami (42,6%), grupa II (16-18 lat)
- 14 osób (31,8%) u których wyst¹pi³o18 zatrzymanych k³ów (33,3%) oraz
grupa III (19-31 lat) - 12 osób (27,3%) i
13 zatrzymanych k³ów (24,1%). Na podstawie obrazów TK (w tym rekonstrukcje wielop³aszczyznowe i trójwymiarowe) okreœlano po³o¿enie zatrzymanych
k³ów jako policzkowe, podniebienne i
poziome. Oceniono tak¿e stan korzeni zêbów siecznych bocznych lub/i
przyœrodkowych. Ponadto przeanalizowano wp³yw po³o¿enia zatrzymanego
k³a oraz wieku badanych osób na wyst¹pienie i rozleg³oœæ resorpcji korzeni zêbów siecznych Wyniki. Spoœród
54 zatrzymanych k³ów górnych sta³ych,
41 (75,9%) po³o¿onych by³o po stronie
podniebiennej, 10 (18,5%) po stronie
policzkowej, a 3 (5,6%) po³o¿one by³y
poziomo. Odnotowano 31 przypadków
(64,6%) resorpcji korzenia zêba siecznego bocznego, w tym 18 razy (58,1%)
postaæ g³êbok¹, a 13 razy (41,9%) lekk¹. Najwiêksza liczba uszkodzeñ (86,9)
wyst¹pi³a w grupie najm³odszej.
Stwierdzono tak¿e 8 przypadków
(44,4%) resorpcji korzenia zêba siecznego przyœrodkowego Najliczniej wystêpowa³a ona w drugiej grupie wiekowej. Wykazano istotn¹ statystycznie
zale¿noœæ miêdzy lokalizacj¹ zatrzymanych k³ów i uszkodzeniem korzeni zêbów siecznych bocznych (p=0,007).
Przegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
The object of the study was to assess the degree and extent of root
resorption of incisors adjacent to impacted maxillary canines on the basis
of CT examination , as well as presenting the effect of patient's age and localisation of the impacted canines
upon the resorption process. Material
and method. The study comprised 65
patients with suspected impaction of
permanent maxillary canine. In all of
the subjects pantomographic x-rays
were performed. 44 patients aged 1331 (average 17.1 ± 4,5) were found to
present with an overlap of the crown
of impacted canine over the incisor
roots, in which case a CT scan was
performed. The patients under study
were divided into three smaller groups
according to age: group I (13-15 years
of age) comprising 18 persons (40.9%)
with 23 impacted canines (42.6%);
group II (16-18 years of age) with 14
persons (31.8%) and 18 impacted canines (33.3%), and group III (19-31
years of age): 12 persons (27.3%) and
13 impacted canines (24.1%). The CT
scans (including multiplanar and 3D
reconstructions) were used to localise
the impacted canines as buccal, palatal and horizontal. Also, the condition
of the roots of lateral and/or central
incisors was assessed. Moreover, the
effect of impacted canine position and
of the patient's age on occurrence and
extent of incisor root resorption was
analysed. Results. Of the total of 54
impacted permanent maxillary canines, 41 (75.9%) were positioned palatally, 10 (18.5%) buccaly, and 3 (5.6%)
horizontally. There were 31 cases
(64.6%) of lateral incisor root
resorption, of which in 18 (58.1%)
resorption was deep, and in 13 (41.9%)
it was light. The most damage (86.9)
was found in the youngest group.
There were also 8 cases (44.4%) of
central incisor root resorption found primarily in the second age group. Statistically significant association between the position of the impacted
canines and damage to the roots of
lateral incisors was found (p=0,007).
R. Siegel i wsp.
Wnioski. Badanie TK umo¿liwia ocenê stopnia i rozleg³oœci resorpcji korzeni zêbów siecznych s¹siaduj¹cych z zatrzymanymi k³ami górnymi. Wiek pacjentów jest istotnym
kryterium wp³ywaj¹cym na wyst¹pienie uszkodzeñ korzeni
zêbów siecznych. Tak¿e po³o¿enie zatrzymanych k³ów ma
wp³yw na proces resorpcji korzeni zêbów siecznych. Tomografia komputerowa pozostaje metod¹ z wyboru w ocenie resorpcji korzeni zêbów s¹siaduj¹cych z zêbami zatrzymanymi.
Sta³e k³y górne zajmuj¹ drugie miejsce
pod wzglêdem czêstoœci wystêpowania zatrzymania, tu¿ po trzecich zêbach trzonowych w ¿uchwie [5,15,17,24]. Czêstoœæ ta,
wed³ug ró¿nych autorów, wynosi od 0,9 do
5,2% [3,5,11,15,21,22,29].
Pomimo ¿e proces mineralizacji korony
sta³ego k³a w szczêce rozpoczyna siê bardzo wczeœnie (4-5 miesiêcy po urodzeniu),
wkrótce po pierwszym zêbie przedtrzonowym (który mineralizuje w okresie tu¿ po
urodzeniu) i sta³ym zêbie siecznym przyœrodkowym (4 miesi¹ce po urodzeniu), to
jego wyrzynanie siê rozpoczyna siê dopiero kilka lat po wyrzniêciu siê pierwszego
zêba trzonowego sta³ego. Na ca³kowity rozwój i wyrzniêcie siê potrzebuje on dwa razy
wiêcej czasu (ok. 12 lat) ni¿ pierwszy sta³y
z¹b trzonowy (ok. 6 lat). Z tego wzglêdu jest
on bardziej podatny na dzia³anie ró¿nych
niepo¿¹danych czynników ogólnych i miejscowych, które mog¹ wp³ywaæ na proces
mineralizacji i wyrzynania.
Brak w ³uku górnego sta³ego k³a na skutek zatrzymania stanowi problem z uwagi
na jego rolê w estetyce twarzy, wyznaczaj¹c¹ jej harmoniê i symetriê, a tak¿e ze
wzglêdu na stabilizacjê zgryzu oraz na pracê stawów skroniowo-¿uchwowych poprzez
zaburzenie tzw. prowadzenia k³owego
[18,27].
Czêsto uwa¿a siê, ¿e zatrzymane k³y
mo¿na pozostawiæ w koœci, jeœli nie powoduj¹ bólu b¹dŸ uczucia rozpierania. Wynika to z faktu, ¿e s¹ one wci¹¿ niedoceniane
jako przyczyna resorpcji korzeni zêbów s¹siaduj¹cych z nimi, g³ównie zêbów siecznych bocznych i przyœrodkowych.
Resorpcja to proces polegaj¹cy na utracie zêbiny i cementu korzeniowego [23].
Obejmuje on interakcje pomiêdzy komórkami zapalnymi, komórkami resorpcyjnymi i
tkankami twardymi. Trudno ten proces przewidzieæ, rozpoznaæ i leczyæ, czêsto bowiem
przebiega bezobjawowo. Mo¿e jednak doprowadziæ do znacznego uszkodzenia, choæ
nawet wtedy zêby czêsto wykazuj¹ prawid³ow¹ reakcjê na bodŸce termiczne lub elektryczne.
Resorpcja korzeni zêbów siecznych
górnych to doœæ czêste powik³anie powodowane przez zatrzymane k³y [4,6-10,1214,25,26,28,30,32-36]. Szczególnie czêsto
dotyczy ono korzeni zêbów siecznych bocznych ze wzglêdu na ich sto¿kowaty kszta³t,
wierzcho³ek umieszczony g³êboko w podniebieniu (w s¹siedztwie zatrzymanego k³a)
oraz fakt, ¿e mieszek zawi¹zkowy k³a charakteryzuje szczególna gruboœæ [30]. Resorpcja mo¿e te¿ dotyczyæ korzeni zêbów
siecznych przyœrodkowych. Choæ opisywano przypadki izolowanej resorpcji korzeni
tych zêbów, najczêœciej towarzyszy jej takPrzegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
Conclusions. A CT scan allows assessment of degree and
extent of the resorption of lateral incisor roots adjacent to
impacted maxillary canines. Age of patients is a significant factor which has an effect on occurrence of damage
to incisor roots. Also the position of impacted canines has
an effect on the process of resorption of incisor roots.
Computed tomography still remains the method of choice
in assessment of root resorption in teeth adjacent to impacted teeth.
¿e resorpcja korzeni zêbów siecznych bocznych.
Ze wzglêdu na nak³adanie siê na siebie
obrazowanych struktur anatomicznych oraz
na trudnoœci w ocenie korzenia zêba w wymiarze policzkowo-jêzykowym resorpcja
zêbów s¹siaduj¹cych z zatrzymanymi jest
zjawiskiem, które wymyka siê konwencjonalnym metodom radiologicznym. Wprowadzenie tomografii komputerowej umo¿liwi³o
znaczn¹ poprawê jakoœci uzyskiwanych
danych w zakresie diagnostyki radiologicznej zêbów zatrzymanych.
Celem pracy jest ocena stopnia i rozleg³oœci resorpcji korzeni zêbów siecznych
s¹siaduj¹cych z zatrzymanymi k³ami górnymi oraz przedstawienie wp³ywu wieku i po³o¿enia zatrzymanych k³ów na proces resorpcji.
Materia³ i metodyka badañ
Osoby w³¹czone do materia³u niniejszej pracy zosta³y wy³onione spoœród wszystkich pacjentów zg³aszaj¹cych siê do Zak³adu Ortodoncji Collegium Medicum
Uniwersytetu Jagielloñskiego w latach 2000-2007 z podejrzeniem zatrzymania górnego k³a sta³ego. Przyjêto
nastêpuj¹ce kryteria kliniczne:
1. brak sta³ego k³a w ³uku zêbowym w czasie przekraczaj¹cym rok w stosunku do prawid³owego czasu
wyrzynania siê tego zêba,
2. obecnoœæ przetrwa³ego k³a mlecznego,
3. zaburzenia po³o¿enia zêbów s¹siaduj¹cych,
4. brak wyczuwalnoœci niewyrzniêtego sta³ego k³a
w badaniu palpacyjnym w miejscu prawid³owego jego
po³o¿enia, tzn. w przedsionku jamy ustnej po stronie
policzkowej, ponad mlecznym k³em lub dystalnie w stosunku do korzenia zêba siecznego bocznego.
U tak zakwalifikowanych 65 pacjentów wykonano
zdjêcia pantomograficzne przy pomocy aparatu Planmeca ProScan. Po stwierdzeniu na nich obecnoœci zatrzymanego k³a górnego przeprowadzono analizê jego po³o¿enia wzglêdem s¹siaduj¹cych zêbów siecznych oraz
oceniono po³o¿enie wierzcho³ka jego korony. Nastêpnie
u 44 osób wykonano badanie TK. Wskazaniami do niego by³y: nak³adanie siê cienia korony zatrzymanego k³a
na korzenie zêbów siecznych, co zawsze budzi podejrzenie ich resorpcji, oraz koniecznoœæ dok³adnej lokalizacji zatrzymanego k³a.
Badaniem TK objêto 44 osoby w wieku 13-31 lat
(œrednia 17,1 lat ± 4,5). Poniewa¿ u 10 osób (22,7%)
zatrzymane k³y wystêpowa³y obustronnie, ³¹cznie zbadano 54 przypadki tego zaburzenia rozwojowego
Przeprowadzono je stosuj¹c aparat Somatom Sensation 10 (Siemens), ze specjalistycznym programem do
diagnostyki stomatologicznej. Pozwala on na badanie
obiektów z zastosowaniem warstw o gruboœci 1,0 mm
przy zachodzeniu 0,1 mm, przy jednoczesnym maksymalnym zmniejszeniu dawki promieniowania. Wykonano rekonstrukcje z zastosowaniem filtra kostnego. Podczas opracowywania danych uzyskanych ze skanów poprzecznych wykonano rekonstrukcje wielop³aszczyznowe i trójwymiarowe. Na podstawie wyników tomografii
komputerowej okreœlano po³o¿enie zatrzymanych k³ów
jako policzkowe, podniebienne i poziome. Przeœledzono tak¿e relacje korony zatrzymanego k³a i korzeni zê-
bów siecznych bocznych lub/i przyœrodkowych. W przypadku stwierdzenia resorpcji do oceny jej stopnia zastosowano klasyfikacjê wg Ericssona i Kurola [13] (rycina 1).
Wyznacza ona cztery kategorie:
1. brak resorpcji – powierzchnia korzenia jest nienaruszona, ewentualnie warstwa cementu mo¿e byæ lekko uszkodzona;
2. resorpcja lekka – dotyczy mniej ni¿ po³owy gruboœci warstwy zêbiny;
3. resorpcja umiarkowana (œredniego stopnia) –
obejmuje po³owê gruboœci warstwy zêbiny lub wiêcej,
jednak warstwa zêbiny pokrywaj¹ca miazgê zêba jest
nienaruszona;
4. resorpcja g³êboka – proces obejmuje miazgê
zêba (miazga zêba jest obna¿ona).
Lokalizacjê resorpcji korzeni zêbów siecznych okreœlano na rekonstrukcjach wielop³aszczyznowych dziel¹c
d³ugoœæ korzenia na nastêpuj¹ce obszary wg Reitana
[2] (rycina 2):
Badana grupa zosta³a podzielona na 3 mniejsze ze
wzglêdu na wiek: grupa I (13-15 lat) – 18 osób (40,9%) z
23 zatrzymanymi k³ami (42,6%), grupami II (16-18 lat) –
14 osób (31,8%) u których wyst¹pi³o18 zatrzymanych
k³ów (33,3%) oraz grupa III (19-31 lat) - 12 osób (27,3%)
i 13 zatrzymanych k³ów (24,1%).
Wyniki
Na 54 zatrzymane k³y górne sta³e 41
(75,9%) po³o¿onych by³o po stronie podniebiennej, 10 (18,5%) po stronie policzkowej,
a 3 (5,6%) po³o¿one by³y poziomo, poœrodku wyrostka zêbodo³owego. U 2 osób stwierdzono wrodzony brak zawi¹zków zêbów
siecznych bocznych górnych. Charakterystyczny jest jednak fakt, ¿e chocia¿ by³y to
przypadki hipodoncji obustronnej, to tylko po
jednej stronie towarzyszy³o jej zatrzymanie
k³a sta³ego.
Odnotowano równie¿ 2 przypadki transpozycji k³a sta³ego z bocznym zêbem siecznym. Ponadto w jednym przypadku zatrzymanym obu k³om górnym towarzyszy³o zatrzymanie jednego z k³ów dolnych.
Poœród 52 bocznych zêbów siecznych
s¹siaduj¹cych z badanymi k³ami tylko 4
(7,7%) nie styka³y siê z zatrzymanym zêbem; natomiast w 48 przypadkach (92,3%)
nast¹pi³ jakiœ rodzaj kontaktu. Wœród nich
odnotowano 17 przypadków (35,4%) przylegania bez cech uszkodzenia korzenia oraz
31 przypadków (64,6%) resorpcji. Wœród
resorpcji 18 razy (58,1%) stwierdzono postaæ g³êbok¹, a 13 razy (41,9% z wspomnianych 31 przypadków) lekk¹.
Charakterystyczne jest, ¿e nie stwierdzono uszkodzeñ korzenia w stopniu umiarkowanym.Tak wiêc 31 zêbów siecznych
bocznych na 52 wystêpuj¹ce w badanej grupie (59,6%) wykazywa³o ró¿nego stopnia
uszkodzenie korzenia. Resorpcja g³êboka,
stwierdzona 18 razy, dotyczy³a 34,6%
wszystkich zêbów siecznych bocznych wystêpuj¹cych w badanym materiale.
Resorpcja korzeni zêbów siecznych
bocznych w 3 przypadkach (9,7%) wyst¹pi269
Rycina 1
Rodzaje relacji zatrzymanego k³a z korzeniami zêbów siecznych i ocena stopnia resorpcji: a. brak kontaktu z korzeniami zêba siecznego bocznego i przyœrodkowego;
b. przyleganie korony zatrzymanego k³a do korzenia zêba siecznego bocznego, bez cech jego uszkodzenia; c. resorpcja lekka korzenia zêba siecznego bocznego; d.
resorpcja umiarkowana korzenia zêba siecznego bocznego; e. resorpcja g³êboka korzenia zêba siecznego bocznego (dodatkowo przyleganie korony zatrzymanego
k³a do korzenia zêba siecznego przyœrodkowego).
Types of relation of an impacted canine with incisor roots and assessment of resorption degree: a. no contact with the roots of the lateral or central incisor; b. adherence of the
crown of the impacted canine to the lateral incisor root with no features of damage; c. light resorption of lateral incisor root; d. medium resorption of lateral incisor root; e. deep
resorption of lateral incisor root (with additional adherence of the impacted canine crown to the root of the central incisor).
1. wierzcho³ek zêba - czêœæ apikalna,
2. górna 1/3 d³ugoœci korzenia,
3. œrodkowa 1/3 d³ugoœci korzenia,
4. dolna 1/3 d³ugoœci korzenia.
Rycina 2
Obszary wystêpowania resorpcji korzeni zêbów
siecznych.
Areas of resorption of lateral incisors
Rycina 3
Lokalizacja resorpcji korzenia zêba siecznego
bocznego.
Localisation of lateral incisor root resorption.
³a w okolicy wierzcho³ka korzenia, w 8 przypadkach (25,8%) w jego górnej 1/3, w 11
przypadkach (35,5%) w œrodkowej 1/3 d³ugoœci korzenia, natomiast 9 przypadków
(29,0%) wykazywa³o uszkodzenie górnej i
œrodkowej 1/3 jednoczeœnie (rycina 3)
Wszystkie wspomniane 9 przypadków dotyczy³y resorpcji g³êbokiej – tak wiêc 17,3%
wszystkich 52 zêbów siecznych bocznych
wykaza³o bardzo du¿e zniszczenie korzenia, obejmuj¹ce 2/3 jego d³ugoœci (rycina 4).
Poœród 54 zêbów siecznych przyœrodkowych stwierdzono, ¿e 36 z nich (66,7%)
nie styka³o siê z zatrzymanym k³em pozostawa³o, natomiast 18 wykazywa³o kontakt
(33,3%). Wœród tych 18 przypadków odnotowano 10 przypadków (55,6%) przyle-
gania bez cech resorpcji korzenia i 8 przypadków (44,4%) resorpcji. Wspomnianych
8 zêbów siecznych przyœrodkowych, które
stanowi¹ 14,8% wszystkich zêbów siecznych przyœrodkowych w badanej grupie, wykazywa³o ró¿nego stopnia uszkodzenie korzeni. Resorpcja g³êboka stanowi³a 50,0%
tych uszkodzeñ i dotyczy³a 7,4% wszystkich
zêbów siecznych przyœrodkowych (rycina 5)
Wœród 8 przypadków resorpcji korzeni zêbów siecznych przyœrodkowych 3 (37,5%)
zlokalizowane by³y w jego górnej 1/3, po 1
przypadku (12,5%) w dolnej 1/3, œrodkowej
1/3 oraz w okolicy wierzcho³ka, natomiast 2
z nich (25,0%) obejmowa³o wierzcho³kow¹ i
œrodkow¹ 1/3 d³ugoœci korzenia (rycina 6).
Podobnie jak w przypadku zêbów siecznych
270
Przegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
bocznych by³y to przypadki resorpcji g³êbokiej i stanowi³y 3,8% wszystkich 54 zêbów
siecznych przyœrodkowych.
Analiza zale¿noœci wystêpowania resorpcji korzeni zêbów siecznych bocznych
od wieku wykaza³a ró¿nice istotne statystycznie. Najwiêksza liczba uszkodzeñ korzenia wystêpowa³a w grupie najm³odszej.
By³o to 20 przypadków w odniesieniu do 23
zêbów siecznych bocznych wystêpuj¹cych
w tej grupie (86,9%). Ponad po³owê (55%)
tych uszkodzeñ stanowi³y przypadki resorpcji g³êbokiej – 11 przypadków. W grupie 1618-latków, licz¹cej 17 zêbów siecznych
bocznych, resorpcja wyst¹pi³a 7 razy,
(41,2%) w tym 3 razy (42,9% uszkodzeñ)
g³êboka. Natomiast w grupie najstarszej, w
której znajduje siê 12 zêbów siecznych
bocznych, mia³y miejsce 4 przypadki resorpcji (33,3%), a 3 z nich (75% uszkodzeñ) nale¿a³y do g³êbokich (rycina 5)
Stwierdzono równie¿ ró¿nice istotnie
statystycznie w odniesieniu do resorpcji korzeni zêbów siecznych przyœrodkowych w
zale¿noœci od wieku. Najliczniej wystêpowa³a ona w grupie drugiej – 5 przypadków na
18 zêbów siecznych przyœrodkowych
(27,8%). 3 z nich by³y przypadkami resorpcji g³êbokich. W grupie najm³odszej (23 zêby
sieczne boczne) zanotowano 3 przypadki resorpcji (13,0%), w tym jeden nale¿¹cy do
grupy g³êbokich. W grupie najstarszej nie
stwierdzono przypadków uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych przyœrodkowych (rycina 7).
Istotna statystycznie zale¿noœæ zosta³a
tak¿e wykazana pomiêdzy lokalizacj¹ podniebienn¹, przedsionkow¹ i horyzontaln¹.
Szczególn¹ uwagê zwraca fakt, ¿e w badanej grupie wszystkie k³y zatrzymane przedsionkowo doprowadzi³y do uszkodzenia korzeni zêbów siecznych bocznych. 60% tych
uszkodzeñ stanowi³a resorpcja g³êboka (rycina 8).
R. Siegel i wsp.
Rycina 4
Skan poprzeczny (a) i rekonstrukcja wielop³aszczyznowa (b): przedsionkowo zatrzymany kie³ górny prawy i resorpcja g³êboka korzenia zêba siecznego bocznego,
obejmuj¹ca 2/3 jego d³ugoœci (strza³ki).
Axial scan (a) and multiplanar reconstruction (b) : buccally impacted right maxillary canine and deep resorption of lateral incisor root, involving 2/3 of its length (arrows).
Rycina 5
Skan poprzeczny (a) i rekonstrukcja wielop³aszczyznowa (b). Na obu widoczne podniebienne po³o¿enie zatrzymanego k³a, wrodzony, brak zawi¹zka zêba siecznego
bocznego i resorpcja g³êboka korzenia zêba siecznego przyœrodkowego (strza³ki).
Axial scan (a) and multiplanar reconstruction (b). Both represent palatal localisation of the impacted canine, lateral incisor aplasia and deep resorption of central incisor root
(arrows).
Rycina 6
Lokalizacja resorpcji korzenia zêba siecznego
przyœrodkowego.
Localisation of central incisor root resorption.
Przegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
Omówienie wyników i dyskusja
Po³o¿enie zatrzymanych k³ów okaza³o
siê istotne pod wzglêdem wp³ywu na wystêpowanie resorpcji korzeni obu rodzajów zêbów siecznych. Charakterystyczne jest, ¿e
zarówno k³y zatrzymane przedsionkowo, jak
i te po³o¿one poziomo we wszystkich przypadkach doprowadzi³y do uszkodzeñ korzenia. W przypadku k³ów zatrzymanych poziomo zawsze stwierdzono resorpcjê g³êbok¹, by³y to jednak zaledwie trzy przypadki,
a wiêc liczebnoœæ nie pozwalaj¹ca na ogólne wnioski. Natomiast k³y zatrzymane przedsionkowo w 60% doprowadzi³y do resorpcji
g³êbokiej (k³y zatrzymane podniebiennie w
23,1%) Te obserwacje s¹ ca³kowicie odmienne od poczynionych przez Ericssona i
Kurola [3], którzy nie zauwa¿yli wiêkszej
271
Rycina 7
Relacje zatrzymanych k³ów i zêbów siecznych
bocznych w poszczególnych grupach wiekowych.
Relation of impacted canines with lateral incisor roots in
separate age groups
Rycina 8
Relacje zatrzymanych k³ów i zêbów siecznych
przyœrodkowych w poszczególnych grupach
wiekowych.
Relation of impacted canines and central incisors in
separate age groups.
Rycina 9
Zale¿noœæ pomiêdzy lokalizacj¹ zatrzymanych k³ów
i uszkodzeniem korzeni zêbów siecznych bocznych.
Association between the position of impacted canines
and damage to the roots of lateral incisors.
czêstoœci resorpcji przy policzkowym po³o¿eniu k³ów (w ich grupie nie stwierdzono
k³ów zatrzymanych poziomo).
Wspomniana grupa k³ów zatrzymanych
przedsionkowo, choæ nieliczna (10 przypadków) jest jednak niezwykle charakterystyczna. Tylko w jednym przypadku kie³ z tej grupy doprowadzi³ do resorpcji korzenia zêba
siecznego przyœrodkowego i by³o to w okolicznoœciach tak charakterystycznych, jakie
stwarza transpozycja k³a i zêba siecznego
bocznego – z tego bowiem powodu kie³ znalaz³ siê w bezpoœrednim s¹siedztwie zêba
siecznego przyœrodkowego. Pozosta³e 9 na
10 k³ów zatrzymanych po stronie przedsionkowej doprowadzi³o – jak ju¿ to omówiono
– do resorpcji korzenia zêba siecznego
bocznego. Wyt³umaczyæ to mo¿na faktem,
272
¿e ulegaj¹c zatrzymaniu w po³o¿eniu przedsionkowym kie³ znajduje siê w bardzo ma³ej
przestrzeni pomiêdzy korzeniem zêba siecznego bocznego i blaszk¹ zbit¹ zêbodo³u. Ta
„kolizja” doprowadza do resorpcji korzenia
zêba siecznego bocznego, co z kolei chroni
przed zniszczeniem korzeñ zêba siecznego
przyœrodkowego.
Stwierdzono, ¿e 92,3% zêbów siecznych
bocznych pozostawa³o w kontakcie z zatrzymanym k³em. Poniewa¿ w badanej grupie
wyst¹pi³y 2 przypadki hipodoncji, odsetek w
przeliczeniu na liczbê zatrzymanych k³ów wynosi 88,9%. Natomiast w odniesieniu do zêbów siecznych przyœrodkowych stwierdzono, ¿e 33,3% z nich pozostawa³o w ró¿nego
rodzaju kontakcie z zatrzymanym k³em.
Wyniki dotycz¹ce zêbów siecznych bocz-
Przegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
nych s¹ bardzo zbli¿one do otrzymanych
przez Ericssona i Kurola, których badania
z 2000 roku [13] dostarczy³y informacji o
najwiêkszej opisanej do tej pory grupie ektopowo wyrzynaj¹cych siê k³ów górnych diagnozowanych przy zastosowaniu tomografii komputerowej (107 osób, 156 k³ów). Tam
93% k³ów pozostawa³o w kontakcie z korzeniami zêbów siecznych bocznych. Odsetek k³ów wykazuj¹cych kontakt z korzeniami zêbów siecznych przyœrodkowych by³
mniejszy i wynosi³ 19%. Szwedzkie badania dotyczy³y jednak osób pomiêdzy 9. a
15. rokiem ¿ycia i z tego powodu ich wyniki
mog¹ siê ró¿niæ.
Rozwa¿ania te prowadz¹ do omówienia jednego z g³ównych czynników ró¿nicuj¹cego badan¹ grupê, jakim jest wiek pa-
R. Siegel i wsp.
cjentów. Jego znaczna rozpiêtoœæ jest odbiciem sytuacji, z jakimi maj¹ do czynienia ortodonci w codziennej praktyce – zatrzymane k³y (tak jak zatrzymane zêby w ogóle) s¹
wielokrotnie wykrywane póŸno, czêsto nawet przypadkowo, wskutek badania radiologicznego wykonywanego z innych wskazañ.
Podzia³ badanej grupy na trzy kategorie
wiekowe odby³ siê z nastêpuj¹cych wzglêdów: wiek 13-15 lat jest wg Kronfelda i Logana [16] terminem zakoñczenia formowania siê korzeni górnych k³ów; natomiast do
16. roku ¿ycia wg tych samych autorów koñczy siê rozwój korzeni pozosta³ych zêbów
(z wyj¹tkiem trzecich zêbów trzonowych,
które charakteryzuje du¿a zmiennoœæ). Jednoczeœnie 18. rok ¿ycia uznaje siê za koniec procesów wzrostu – st¹d wybór drugiej grupy wiekowej. Starsi pacjenci zostali
zakwalifikowani do trzeciej grupy wiekowej.
Jak wspomniano wczeœniej, zatrzymane k³y niejednokrotnie s¹ wykrywane póŸno. Jednoczeœnie czêsto stosuje siê wobec
nich swego rodzaju „taktykê wyczekiwania”,
zalecaj¹c wy³¹cznie obserwacjê i kontrole
radiologiczne. Analiza wp³ywu zatrzymanego k³a na s¹siaduj¹ce zêby sieczne w zale¿noœci od wieku mog³a zrewidowaæ te pogl¹dy. Ericsson i Kurol podaj¹ wprawdzie,
¿e nie stwierdzili korelacji pomiêdzy wystêpowaniem resorpcji korzeni zêbów siecznych a wiekiem, nale¿y jednak wzi¹æ pod
uwagê, ¿e badali oni doœæ jednolit¹ wiekowo grupê. Natomiast w omawianej grupie
kryterium wieku okaza³o siê istotne, i to w
sposób, który ka¿e zastanowiæ siê nad
s³usznoœci¹ pozostawiania zatrzymanego
k³a w koœci. Otó¿ najwiêcej uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych bocznych wykryto w
najm³odszej grupie wiekowej. Ró¿nice s¹
kolosalne – resorpcji g³êbokich jest w tej grupie wiekowej prawie trzy razy wiêcej ni¿ w
grupie nastêpnej. Co wiêcej, spoœród 9 przypadków resorpcji g³êbokiej przebiegaj¹cej ze
zniszczeniem 2/3 d³ugoœci korzenia 8 wyst¹pi³o w³aœnie u najm³odszych badanych.
Wiek okaza³ siê te¿ istotnym czynnikiem w
rozwa¿aniach nad relacjami zatrzymanych
k³ów z korzeniami zêbów siecznych przyœrodkowych. Najwiêksza ich liczba wyst¹pi³a w grupie 16-18-latków, choæ ma³a liczba przypadków resorpcji we wszystkich grupach sprawi³a, ¿e wyniki kszta³tuj¹ siê na
granicy istotnoœci statystycznej.
Chc¹c porównaæ uzyskane wyniki z wynikami badañ szwedzkich, nale¿a³oby wiêc
skupiæ siê na grupie najm³odszej. W niej tylko 1 zatrzymany kie³ pozostawa³ wolny od
kontaktu z korzeniem zêba siecznego bocznego, co z kolei wskazuje, ¿e 22 z 23 k³ów,
czyli 95,7% ten kontakt wykazywa³o. Jest
to wynik bardzo zbli¿ony do stwierdzonych
przez Ericssona i Kurola 93,0%. Natomiast
kontakt z korzeniami zêbów siecznych przyœrodkowych w grupie 13-15-latków wykazywa³o 17,4% zatrzymanych k³ów, co równie¿
przypomina wyniki badañ szwedzkich, gdzie
odsetek ten wynosi³ 19,0%. O podobieñstwie
badanych grup œwiadcz¹ zarówno te wyniki, jak i fakt wystêpowania najwiêkszej iloœci oraz najwiêkszej rozleg³oœci uszkodzeñ
korzeni w grupie najm³odszej. Ericsson i
Kurol bowiem obserwowali resorpcje ju¿ u
osób 9-letnich, a najwiêksz¹ ich czêstoœæ
Przegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
notuj¹ pomiêdzy 11. i 12. rokiem ¿ycia.
Rozwa¿ania na temat wieku badanych
osób ka¿¹ wróciæ na chwilê do problemu
wp³ywu po³o¿enia zatrzymanego k³a na wyst¹pienie resorpcji. Otó¿ k³y zatrzymane
przedsionkowo wykrywane s¹ wczeœniej –
w ca³ej opisywanej grupie tylko dwa przypadki dotyczy³y osób starszych ni¿ 15 lat.
Poniewa¿ wiek okaza³ siê istotnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na wyst¹pienie resorpcji korzeni zêbów siecznych przyœrodkowych, to byæ mo¿e k³y zatrzymane przedsionkowo nie doprowadzaj¹ do tego uszkodzenia, bo wykrywane s¹ zanim do niego
dojdzie. Tym samym nie znajd¹ siê one w
obszarze sektora poziomego 4 i 5, a to po³o¿enie skutkuje przecie¿ uszkodzeniem
korzeni zêbów siecznych przyœrodkowych.
Porównanie wp³ywu po³o¿enia przedsionkowego i podniebiennego zatrzymanych k³ów
w grupie 13-15-latków na wyst¹pienie resorpcji nie daje ju¿ tak spektakularnych ró¿nic, jak wspomniane wczeœniej. Po³o¿enie
podniebienne doprowadzi³o do uszkodzeñ
korzeni w 80,0%, a przedsionkowe w 100%
przypadków. Dla resorpcji g³êbokich te proporcje s¹ jeszcze bardziej zbli¿one - 53,3%
k³ów zatrzymanych podniebiennie i 50,0%
zatrzymanych przedsionkowo spowodowa³o ten rodzaj uszkodzeñ korzeni zêbów
siecznych bocznych. Tym samym wniosek
Ericssona i Kurola o braku ró¿nic pomiêdzy
wzmiankowanymi lokalizacjami pod wzglêdem czêstoœci powodowania resorpcji znalaz³ potwierdzenie.
Analiza wyników badañ pod k¹tem czêstoœci wystêpowania poszczególnych relacji ujawnia jednak ró¿nice pomiêdzy grup¹
opisywan¹ a grup¹ szwedzk¹. Otó¿ resorpcja korzeni dotyczy³a 59,6% zêbów siecznych bocznych i 14,8% zêbów siecznych
przyœrodkowych. W badaniach Ericssona i
Kurola odsetek ten wynosi³ odpowiednio
38,0% dla zêbów siecznych bocznych i 9,0%
dla zêbów siecznych przyœrodkowych. Trudno te rozbie¿noœci t³umaczyæ wy³¹cznie ró¿nic¹ wieku badanych osób. Bior¹c bowiem
pod uwagê najm³odsz¹ grupê osób w wieku
13.-15. lat, porównywaln¹ pod wzglêdem
wieku do grupy szwedzkiej, zaobserwowaæ
mo¿na jeszcze wiêksz¹ dysproporcjê – w
badanym materiale resorpcja korzeni dotyczy a¿ 87,0% zêbów siecznych bocznych.
Dalsza analiza wykazuje, ¿e proporcja
wykrytych resorpcji g³êbokich do ogólnej liczby przypadków resorpcji znów charakteryzuje siê podobieñstwem pomiêdzy grup¹
opisywan¹ a szwedzk¹, zw³aszcza w zakresie uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych
bocznych. NajwyraŸniej omawiana grupa i
grupa dzieci szwedzkich ró¿ni¹ siê miêdzy
sob¹ co do iloœci wykrytych resorpcji korzeni zêbów siecznych, ale odsetek uszkodzeñ
g³êbokich pozostaje podobny.
Wymienione rozbie¿noœci najprawdopodobniej wynikaj¹ z zastosowania odmiennych protoko³ów badañ tomograficznych. W
badaniach Ericssona i Kurola gruboϾ
warstw wynosi³a 2 mm i przebiega³y one prostopadle do osi d³ugiej górnego zêba siecznego bocznego. Natomiast w omawianej
grupie gruboϾ warstw ustalono na 1 mm z
zachodzeniem równym 0,1 mm, a przebiega³y one równolegle do podniebienia twardego. Ró¿nice w poprowadzeniu warstw nie
maj¹ wp³ywu na liczbê wykrytych uszkodzeñ, poniewa¿ w ocenie uwzglêdniono zarówno obrazy wyjœciowe w projekcjach poprzecznych, jak i rekonstrukcje wielop³aszczyznowe i trójwymiarowe. Natomiast
zmniejszenie gruboœci badanej warstwy o
po³owê, a tak¿e zastosowanie nak³adania
s¹siednich warstw wp³ynê³o z pewnoœci¹ na
dok³adnoœæ badania. Lepsza rozdzielczoœæ
pozwoli³a zakwalifikowaæ jako resorpcje te
przypadki, które przy mniej dok³adnym badaniu uznano by za przyleganie. Przyczyni³o siê to wiêc do zwiêkszenia wykrywalnoœci uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych we
wczesnym etapie.
Lokalizacja uszkodzeñ korzeni zêbów
siecznych bocznych przypomina opisane
przez Ericssona i Kurola w 2000 r. [13]. W
obu badaniach najwiêksza czêœæ resorpcji
odnotowana zosta³a w œrodkowej 1/3 korzenia, nastêpnie w jego górnej 1/3. Natomiast
ró¿ni je odsetek resorpcji dotycz¹cych wierzcho³ka korzenia,
a przede wszystkim fakt, ¿e w opisywanym materiale a¿ 29% resorpcji korzeni zêbów siecznych bocznych obejmowa³o 2/3
d³ugoœci korzenia. Tak¹ lokalizacjê opisali
natomiast Rimes i Mitchell [30], stwierdzaj¹c j¹ a¿ w 60,0% przypadków, bior¹c pod
uwagê z¹b sieczny boczny i przyœrodkowy
³¹cznie. Charakterystyczne jest jednak, ¿e
Rimes i Mitchell nie wykonywali tomografii
komputerowej, a opierali siê na konwencjonalnych zdjêciach radiologicznych. Jeœli resorpcje zostaj¹ wykrywane w ten sposób,
to tylko wtedy, gdy charakteryzuj¹ siê du¿¹
g³êbokoœci¹ (w cytowanym badaniu uszkodzeñ g³êbokich by³o 30 na 35 wszystkich wykrytych, co stanowi 85,7%) oraz w³aœnie rozleg³oœci¹. Natomiast Ericson i Kurol [10] na
podstawie wyników konwencjonalnych zdjêæ
tomograficznych zlokalizowali 82,0% wykrytych resorpcji w œrodkowej 1/3 d³ugoœci korzenia (tu równie¿ brane pod uwagê by³y oba
zêby sieczne ³¹cznie). Jednak wspomniane
ju¿ badania tych samych autorów z 2000
roku (13), oparte na wynikach tomografii
komputerowej, precyzyjniej opisuj¹ umiejscowienie uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych i to z nimi koreluj¹ wyniki opisywanej
grupy.
Wad¹ badania TK w opcji stomatologicznej jest stosunkowo wysoka dawka promieniowania jonizuj¹cego. Wprowadzenie metody tomografii polegaj¹cej na wykorzystaniu sto¿kowej wi¹zki promieniowania (ConeBeam Computed Tomography) pozwala wyeliminowaæ ten mankament [37, 38]. Jednak ze wzglêdu na bardzo ograniczon¹ dostêpnoœæ do tej aparatury badanie CBCT wykonywane s¹ rzadko.
Z tego wzglêdu, do czasu upowszechnienia tej metody, tomografia komputerowa
ze wzglêdu na wysok¹ jakoœæ dostarczanych
informacji pozostaje metod¹ z wyboru zarówno w przypadkach podejrzeñ uszkodzeñ
korzeni zêbów siecznych, jak i w razie koniecznoœci precyzyjnego okreœlenia po³o¿enia zatrzymanego k³a.
Wnioski
1. Badanie TK umo¿liwia ocenê stopnia
i rozleg³oœci resorpcji korzeni zêbów siecznych s¹siaduj¹cych z zatrzymanymi k³ami
górnymi.
273
2. Wiek pacjentów jest istotnym kryterium wp³ywaj¹cym na wyst¹pienie uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych. W zakresie
zêbów siecznych bocznych najliczniej wystêpuj¹ one w najm³odszej grupie wiekowej.
Wtedy te¿ uszkodzenia s¹ najwiêksze i najrozleglejsze. Ponadto z wiekiem wzrasta
iloœæ uszkodzeñ korzeni zêbów siecznych
przyœrodkowych.
3. Lokalizacja zatrzymanych k³ów ma
wp³yw na proces resorpcji korzeni zêbów
siecznych. Charakterystyczne jest, ¿e po³o¿enie po stronie przedsionkowej zawsze
doprowadza uszkodzeñ korzeni zêbów
siecznych bocznych, co jednoczeœnie chroni przed uszkodzeniem korzenie zêbów
siecznych przyœrodkowych.
4. Tomografia komputerowa aktualnie
pozostaje metod¹ z wyboru w ocenie resorpcji korzeni zêbów s¹siaduj¹cych z zêbami
zatrzymanymi.
Piœmiennictwo
1. Berglund L., Kurol J., Kvint S.: Orthodontic pretreatment for autotransplantation of palatally impacted maxillary canines: case reports on a new
approach. Eur. J. Orthod. 1996, 18, 449.
2. Bielaczyc A., Herud B.: Resorpcja korzeni zêbów
po leczeniu ortodontycznym na podstawie piœmiennictwa. Czas Stomat. 1995, 68, 542.
3. Bishara S.E.: Impacted maxillary canines: A review.
AM J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1992, 101, 159.
4. Brin I., Becker A.: Resorbed lateral incisors adjacent to impacted canines have normal crown size.
Am. J. Orthod. Dentofac Orthop. 1993, 104, 60.
5. Dachi S.F., Howell F.V.: A survey of 3,874 routine
full mouth radiographs. Oral Surg. Oral. Med. Oral.
Pathol. 1961, 14, 1165.
6. D'Amico R., Bjerklin K., Kurol J. et al.: Long-term
Results of Orthodontic Treatment of Impacted Maxillary Canines. Angle Orthod. 2003, 73, 231.
7. Ericson S., Bjerklin K., Babak F.: Does the Canine
Dental Follicle Cause Resorption of Permanent
Incissor Roots? A Computed Tomographic Study of
Erupting Maxillary Canines. Angle Orthod. 2002, 72,
95.
8. Ericson S., Bjerklin K.: The Dental Follicle in Normally and Ectopically Erupting Maxillary Canines: A
computed Tomography Study. Angle Orthod. 2001,
274
71, 333.
9. Ericson S., Kurol J.: CT diagnosis of ectopically
erupting maxillary canines. Eur. J. Orthod. 1988, 10,
115. J. Dent Child. 1995, 62, 317.
10. Ericson S., Kurol J.: Incisor resorption caused by
maxillary cuspids. A radiographic study. Angle Orthod.
1987, 57, 332.
11. Ericson S., Kurol J.: Longitudinal study and analysis of clinical supervision of maxillary canine eruption. Community Dent. Oral. Epidemiol. 1986, 14,
172.
12. Ericson S., Kurol J.: Radiographic examination of
ectopically erupting maxillary canines. Am. J. Orthod.
Dentofac. Orthop. 1987, 91, 483.
13. Ericson S., Kurol J.: Resorption of Incisors After
Ectopic Eruption of Maxillary Caninee: A CT Study.
Angle Orthod. 2000, 70, 415.
14. Ericson S., Kurol J.: Resorption of maxillary lateral
incisors caused by ectopic eruption of the canines. A
clinical and radiographic study of predisposing factors. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1988, 94, 503.
15. Grover P.S., Lorton L.: The incidence of unerupted
permanent teeth and related clinical cases. Oral.
Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. 1985, 59, 420.
16. Knychalska-Karwan Z. (red.): Stomatologia
zachowawcza wieku rozwojowego. CM UJ, Kraków,
1994, 106.
17. Kuftinec M., Shapira Y.: The impacted maxillary
canine: I. A review of concepts.
18. Kuftinec M.M., Shapira Y.: The impacted maxillary
canine. (I) Surgical consideration and management.
Quintessence Int. 1984, 15, 895.
19. Kuftinec M.M., Shapira Y.: The impacted maxillary
canine. (II) Surgical consideration and management.
Quintessence Int. 1984, 15, 921.
20. Kurol J.: Ectopic eruption and tooth developmental
disturbances. In: Davidovitch Z. (ed): Biological
mechanism of tooth eruption, resorption and replacement by implants. Harvard Society for the Advancement of Orthodontics Boston, 1994, 371.
21. Kurol J., Ericson S., Andreasen J.O.: The impacted
maxillary canine. In: Andreasen J.O., Kolsen
Petersen J., Laskin D. (eds): Textbook and Color Atlas of Tooth Impactions. Diagnosis, treatment and
prevention. Munksgaard, Copenhagen. 1997, 126.
22. Leivesley W.D.: Minimazing the problem of impacted
and ectopic canines. J. Dent. Child. 1984, 51, 367.
23. Ne R.F., Witherspoon D.E., Gutmann J.L.:
Resorpcje zêbów. Quintessence 2000, 1, 27.
24. Nordenram A., Stromberg Ch.: Positional variations
of impacted upper canine. Oral. Surg. Oral. Med.
Oral. Pathol. 1966, 22, 711.
Przegl¹d Lekarski 2010 / 67 / 4
25. Otto R.: Early and unusual incisor resorption due to
impacted maxillary canines. Am. J. Orthod. Dentofac.
Orthop. 2003, 124, 446.
26. Peene P., Lamoral Y., Plas H. et al.: Resorption of
the lateral maxillary incisor: assessement by CT. J.
Comput. Assist. Tomogr. 1990, 14, 427.
27. Pisulska-Otrêba A., Liœniewska-Machorowska B.
i wsp.: Radiologiczna ocena po³o¿enia zatrzymanych
siekaczy i k³ów górnych sprowadzonych aparatami
sta³ymi do p³aszczyzny zgryzowej. Czas. Stomat.
1994, 7, 496.
28. Preda L., La Fianza A., Dore R. et al.: The use of
spiral computed tomography in the localisation of
impacted maxillary canines. Dentomaxillofac. Radiology 1997, 26, 236.
29. Richardson G., Russel K.: A Review of Impacted
Permanent Maxillary Cuspids - Diagnosis and Prevention. J. Can. Dent. Assoc. 2000, 66, 497.
30. Rimes R.J., Mitchell C.N.T., Willmot D.R.: Maxillary incisor resorption in relation to the ectopic canine: a review of 26 patients. Eur. J. Orthod. 1997,
19, 79.
31. Saldarriaga J., Patino C.: Ectopic eruption and severe root resorption. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop.
2003, 123, 259.
32. Sasakura H., Yoshida T., Murayama S., Hanada
K., Nakajima T.: Root resorption of upper permanent incisor caused by impacted canine. Int. J. Oral.
Surg. 1984, 13, 299.
33. Schueller H., Freisfeld M.: Die Schadigung
bleibender zahne durch verlagerte obere Eckzahne.
Fortschr. Roentgenstr. 1992, 157, 2, 107.
34. Tokarska E., Krochmalska E., Komorowska A.:
Nasilona resorpcja korzeni siekaczy górnych
spowodowana przez zatrzymane k³y. Ortodoncja
Wspó³czesna. 2001, 3, 4, 101.
35. Traxler M., Fezoulidis J., Schadelbauer E. et al.:
Unerupted and displaced teeth in CT- scan. Int. J.
Oral. Maxillofac. Surg. 1989, 18, 184.
36. Turner P.J., Bedi R.: Combined orthodontic and restorative management of a case of bilateral ectopic
canines and resorbed central incisors. Br. Dent. J.
1996, 180, 67.
37. Nakajima A., Sameshima G., Arai Y. et al.: Twoand Three-dimensional Orthodontic Imaging Using
Limited Cone Beam-Computed Tomography. Angle
Orthodontics. 2005, 75, 895.
38. Walker L., Enciso R., Mah J.: Three-dimensional
localization of maxillary canines with cone-beam
computed tomography. Am J. Ortthod. Dentofacial.
Orthop. 2005, 128, 418.
R. Siegel i wsp.