Przepadek mienia - Szkoła Policji w Katowicach

Transkrypt

SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH
Przepadek mienia
Opracowanie:
podinsp. dr Jerzy Gąsiorowski
podinsp. mgr Piotr Górnik
ZAKŁAD SŁUŻBY KRYMINALNEJ
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2011
Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2011
Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki
(druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
Spis treści
WSTĘP
....................................................................................................................... 5
Rozdział 1. Przepadek w polskiej procedurze karnej ............................................... 6
1.1. Wprowadzenie ................................................................................................... 6
1.2. Przepadek przedmiotów (art. 44 k.k.) ................................................................ 8
1.3. Przepadek korzyści majątkowych (art. 45 k.k.) ............................................... 11
Rozdział 2. Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych ............................... 17
2.1. Zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ......................................... 17
2.2. Zabezpieczenie majątkowe w ustawie o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary................................................... 24
2.2.1. Wniosek o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego ............................. 25
2.2.2. Przedmiot zabezpieczenia .............................................................................. 27
2.2.3. Zabezpieczenie wykonania kary pieniężnej ................................................... 27
2.2.4. Zabezpieczenie przepadku.............................................................................. 29
2.2.5. Upadek zabezpieczenia majątkowego ............................................................ 32
2.2.6. Zaskarżalność zabezpieczenia majątkowego ................................................. 33
Rozdział 3. Zabezpieczanie i przepadek mienia w latach 2004-2008 w badaniach
aktowych ..................................................................................................................... 36
3.1. Zakres przedmiotowy badań.............................................................................. 36
3.2. Kwalifikacja prawna analizowanych spraw karnych ........................................ 38
3.3. Analiza ilościowa spraw .................................................................................... 39
3.4. Straty ................................................................................................................. 41
3.5. Sprawcy przestępstw ......................................................................................... 45
3.6. Zabezpieczenie majątkowe i przepadek ............................................................ 50
3.7. Wnioski .............................................................................................................. 54
BIBLIOGRAFIA......................................................................................................... 56
WSTĘP
Jednym z istotnych elementów walki z przestępczością jest instytucja zabezpieczenia
majątkowego i przepadku. Są to środki przymusu procesowego szczególnie dotkliwe,
gdyż polegają na pozbawieniu podejrzanego (oskarżonego) swobody dysponowania
oznaczonymi wartościami majątkowymi, w posiadanie których wszedł on w sposób
przestępny. Zastosowanie tych środków powoduje pozbawianie sprawcy korzyści
z przestępstwa, a poza tym w istotny sposób wspiera efektywność kary pozbawienia
wolności i powoduje, że przestępstwo przestaje być opłacalne nawet wtedy, gdy sprawca
z góry założył, że karę pozbawienia wolności odbędzie (przy założeniu, że przestępstwo
przysporzyło mu znacznie więcej korzyści, niż gdyby pracował legalnie).
Instytucje te stosowane są w powszechnej procedurze karnej, jak też w przypadku
tzw. „przestępczości
przedsiębiorstw”.
Pociągnięcie
podmiotu
zbiorowego
do odpowiedzialności związanej z osiągnięciem przez niego korzyści z popełnionego
przestępstwa związane jest jednak z problemami natury zarówno materialnoprawnej,
jak i procesowej, co powoduje, że instytucje te nie są powszechnie stosowane.
Wychodząc zatem z założenia, że znajomość wymienionych instytucji prawnych,
jak i zagadnień związanych z procedurą ich stosowania jest niezbędna każdemu
policjantowi, którego zadaniem jest wykryć sprawcę przestępstwa, zebrać materiał
dowodowy oraz pozbawić go „owoców” przestępczej działalności, w niniejszym
opracowaniu omówiono te zagadnienia. W rozdziale pierwszym przedstawiono instytucję
przepadku w zakresie prawnomaterialnym, rozdział drugi z kolei poświęcono stosowaniu
tej instytucji w stosunku do podmiotów zbiorowych. W rozdziale trzecim zaprezentowano
wyniki badań aktowych w zakresie stosowania zabezpieczenia (przepadku) majątkowego
przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, przeprowadzone w Sądzie Okręgowym
w Katowicach. Badaniami objęto sprawy podlegające jego jurysdykcji za lata 2004-2008
w kategorii przestępstw przeciwko mieniu. Wyniki tych badań obrazują trudności
(pozaprocesowe) z jakimi spotykają się policjanci w trakcie realizacji zadań służbowych
w tym zakresie i jak się wydaje, pozwolą zwrócić uwagę na istotne zagadnienia związane
z prawidłową realizacją procesu karnego.
5
Rozdział 1. Przepadek w polskiej procedurze karnej
1.1. Wprowadzenie
Kodeks karny1 przewiduje szereg środków karnych, które mogą być orzekane wobec
sprawcy przestępstwa. Wśród nich wyróżniamy m.in. przepadek 2, który nastąpić może
jedynie w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego
orzeczenia sądu3. Termin ten stanowi wspólną nazwę dla dwóch instytucji
prawnokarnych zwanych: przepadkiem przedmiotów (art. 44 k.k.) oraz przepadkiem
korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa (art. 45 k.k.). Ma on na celu
walkę z opłacalnością i dochodowością działalności przestępczej, m.in. ma zagwarantować
nieopłacalność działań przestępczych.
Przepadek ma służyć realizacji funkcji:
prewencyjnej: poprzez uświadomienie zarówno w aspekcie prewencji ogólnej,
jak i indywidualnej, nieopłacalności wkraczania na drogę przestępstwa,
jak również
poprzez
utrudnienie
lub
uniemożliwienie
kontynuowania
działalności przestępczej ze względu na pozbawienie sprawcy przedmiotów,
które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa;
represyjnej: wiążącej się z wymierną dolegliwością dla sprawcy czynu
karalnego bądź innych osób;
kompensacyjnej: dążącej do naprawienia szkody podmiotowi pokrzywdzonemu
w następstwie popełnionego czynu karalnego;
wychowawczej: gdy zamiast orzeczenia przepadku przedmiotów, z uwagi
na jego niewspółmierność do wagi popełnionego czynu zabronionego, sąd może
orzec nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa4.
1
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2007 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.).
Art. 39 pkt 4 k.k.
3
Art. 46 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 88, poz. 553,
z późn. zm.).
4
J. Raglewski, Materialnoprawna regulacja przepadku w polskim prawie karnym, Kraków 2005, s. 36-40.
2
6
Kodeksowa nazwa środka karnego nie mówi, co może być objęte przepadkiem.
Jednakże na podstawie przepisów art. 44 i 45 k.k. możemy wywnioskować, że może
on dotyczyć:
przedmiotów (art. 44 § 1, 2 i 6 k.k.),
równowartości przedmiotów (art. 44 § 4 k.k.),
korzyści majątkowej (art. 45 § 1 k.k.),
równowartości korzyści majątkowej (art. 45 § 1 k.k.),
udziału we własności przedmiotów (art. 44 § 7 k.k.),
równowartości udziału we własności przedmiotów (art. 44 § 7 k.k.),
udziału we własności korzyści majątkowej (art. 45 § 5 k.k.),
równowartości udziału we własności korzyści majątkowej (art. 45 § 5 k.k.).
Omawiany środek karny może być stosowany kumulatywnie bądź samoistnie. W tym
drugim przypadku orzekanie może być zastosowane przy odstąpieniu od wymierzenia
kary, jeżeli cele zostaną przez ten środek karny spełnione (art. 59 k.k.)
oraz przy nadzwyczajnym złagodzeniu kary, w przypadku gdy występek zagrożony
jest alternatywnie karami grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności
(art. 60 § 7 k.k.).
Przepadek może być również orzekany tytułem środka zabezpieczającego
o charakterze administracyjnym, jeśli sprawca dopuścił się czynu zabronionego
w stanie niepoczytalności (art. 99 § 1 k.k.) lub w przypadku, gdy społeczna
szkodliwość czynu jest znikoma, jak też przy warunkowym umorzeniu postępowania
albo gdy zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego
(art. 100 k.k.). Ponadto przepisy dotyczące przepadku przedmiotów znajdują się
również w kilkudziesięciu ustawach zawierających przepisy karne, np. w Ustawie
z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych5 czy też w Ustawie
z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie6.
5
Art. 121 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90,
poz. 631, z późn. zm.).
6
Art. 54 ustawy z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066,
z późn. zm.).
7
Przepadkowi podlegają przedmioty zarówno materialne jak i niematerialne.
Wśród
przedmiotów
materialnych
wyróżniamy
rzeczy
w
rozumieniu
cywilnoprawnym, jak również przedmioty materialne niebędące rzeczami 7.
1.2. Przepadek przedmiotów (art. 44 k.k.)
Zgodnie z art. 44 k.k. przepadkowi podlegają przedmioty pochodzące bezpośrednio
z przestępstwa, służące do popełnienia przestępstwa lub do tego przeznaczone
oraz których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie lub przewóz
stanowi przestępstwo.
Przepadek określony w art. 44 § 1 k.k. ma charakter obligatoryjny i dotyczy
przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, a więc
przedmiotów, wobec których wystarczającym warunkiem dla ich uzyskania jest
realizacja znamion przestępstwa. Należy zaznaczyć, że zgodnie z art. 44 § 5 k.k.
orzekanie przepadku uwarunkowane jest brakiem konieczności zwrotu przedmiotu
pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Przepadkiem mogą być
objęte zarówno ruchomości, jak i nieruchomości. Nie jest możliwe orzeczenie
przepadku przedmiotów, które nie znalazły się we władztwie w wyniku realizacji
znamion przestępstwa. W takiej sytuacji należy je zakwalifikować jako pochodzące
pośrednio z przestępstwa i przepadek następować będzie w trybie art. 45 k.k.
W sytuacji gdy przedmiot pochodzący bezpośrednio z przestępstwa nie jest już
we władaniu sprawcy, sąd może orzec przepadek równowartości tego przedmiotu.
Art. 44 § 2 k.k. określa drugą postać przepadku przedmiotów, które służyły
lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Przedmiotem służącym
do popełnienia przestępstwa jest każda rzecz, niekoniecznie wytworzona w celu
przestępczym, której użycie umożliwia lub co najmniej ułatwia sprawcy realizację
zamierzonego czynu przestępnego albo jego poszczególnych stadiów8. Podlegające
przepadkowi przedmioty nie muszą być wytworzone przez człowieka, może to być
7
8
J. Raglewski, Materialnoprawna…, s. 21-24.
Wyrok SN z 11 czerwca 1984 r., RNw 4/84, OSNKW 1984, z. 11-12, poz. 113.
8
np. kamień, zwierzę. Przepadkowi na podstawie ww. artykułu może podlegać bardzo
szeroki zakres przedmiotów. Chodzi tutaj o przedmioty:
specjalnie wytworzone bądź przystosowane do popełnienia przestępstwa
(np. przyrządy do nielegalnej produkcji alkoholu, narkotyków, podrobione
pieczątki służące do fałszowania dokumentów);
służące zazwyczaj celom zgodnym z prawem, które jednak zostały
wykorzystane w działalności przestępczej (np. urządzenie kserograficzne,
za pomocą którego sfałszowano dokument; nóż; siekiera; śrubokręt
które to
przedmioty służyły sprawcy do spowodowania uszczerbku na zdrowiu
innej osoby)9.
Użyte w art. 44 § 2 k.k. określenia wskazują, że chodzi o narzędzia popełnienia
przestępstwa umyślnego, nie można więc orzec przepadku w razie skazania
za przestępstwo nieumyślne. Jednocześnie przepadek narzędzi odnosi się do każdej
z form stadialnych popełnienia przestępstwa. Należy zaznaczyć, że przepadek
przedmiotów, o których mowa w § 2, może być orzeczony tylko wówczas,
gdy stanowią one własność sprawcy. Jeżeli ktoś inny jest ich właścicielem, orzeczenie
przepadku możliwe jest wyłącznie w przypadkach wskazanych w ustawie,
jak np. możliwość orzeczenia przepadku przedmiotów bez względu na to, kto jest ich
właścicielem przy przestępstwie paserstwa (art. 293 § 2 k.k.) czy też fałszowania
pieniędzy (art. 316 k.k.). W razie orzeczenia przepadku przedmiotów niebędących
własnością
sprawcy,
właścicielowi
przysługuje
roszczenie
odszkodowawcze
do sprawcy.
Art. 44 § 3 k.k. przewiduje możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz Skarbu
Państwa, jeżeli orzeczenie przepadku przedmiotów, które służyły lub były
przeznaczone do popełnienia przestępstwa, byłoby niewspółmierne do wagi
popełnionego czynu. Z uwagi na to, że nie określono kryteriów, jakie winny być
uwzględnione przy dokonywaniu ustaleń co do współmierności przepadku do wagi
popełnionego czynu, przydatna będzie w tym zakresie ocena:
stopnia wykorzystania określonych przedmiotów w popełnieniu przestępstwa;
społecznej szkodliwości czynu;
9
J. Raglewski, Materialnoprawna…, s. 137.
9
wyniku porównania wartości przedmiotu z korzyścią, jaką przyniosło lub miało
sprawcy przynieść popełnione przestępstwo10.
Przepis art. 44 § 4 k.k. przewiduje możliwość orzeczenia przepadku równowartości
przedmiotów w sytuacji, gdy orzeczenie przepadku określonego w § 1 lub 2 nie jest
możliwe. Regulacja ta znajduje zastosowanie w sytuacji niemożności orzeczenia
przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa oraz tych,
które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Mając na uwadze
fakt, że ustawodawca nie wskazał przyczyn braku możliwości przepadku
przedmiotów, możemy je podzielić je na dwie kategorie:
o charakterze prawnym, do której zaliczymy m.in. konieczność zwrotu
przedmiotu pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi;
o charakterze faktycznym, do której zaliczymy m.in. zniszczenie, zgubienie
czy też ukrycie przedmiotu zagrożonemu przepadkowi.
Dla orzeczenia przepadku równowartości przedmiotów nie ma znaczenia przyczyna
niemożności
orzeczenia
przepadku.
Ponadto
w
celu
orzeczenia
przepadku
równowartości przedmiotów należy ustalić ich równowartość i w tym zakresie
większość doktryny stoi na stanowisku, że należy ją określić w stosunku do czasu
popełnienia czynu zabronionego11.
Orzeczenie przepadku przedmiotów nie może nastąpić kosztem praw podmiotu
innego niż sprawca przestępstwa. Dlatego art. 44 § 5 k.k. przewiduje zakaz orzekania
przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa oraz służących
lub przeznaczonych do popełnienia przestępstwa, wprowadzając obowiązek ich
zwrotu pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Przewidywany jest
obligatoryjny zwrot niezależnie od tego, czy podmiot, na rzecz którego ma on nastąpić,
jest właścicielem przedmiotów, czy też przysługuje mu inne prawo w stosunku
do nich (np. najem, dzierżawa). W razie zaistnienia wątpliwości co do własności
określonych przedmiotów zagrożonych przepadkiem, winny być one złożone
do depozytu sądowego celem dokonania stosownych ustaleń w tym zakresie12.
10
Tamże, s. 214-215.
12
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 1990 r., V KRN 326/89, OSNPG 1990, poz. 68.
11
10
Art. 44 § 6 k.k. dotyczy przepadku przedmiotów, orzekanych w wypadkach
skazania za przestępstwo polegające na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania,
obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów. Sąd może,
a w wypadkach przewidzianych w ustawie ma obowiązek, orzec przepadek
przedmiotów, które objęte są powyższymi zakazami. Przesłanką orzeczenia przepadku
przedmiotów jest skazanie za przestępstwo polegające na naruszeniu zakazu
wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych
przedmiotów. Przepadkowi, co do zasady, podlegać mogą tylko przedmioty będące
własnością sprawcy. Wynika to z tego, że stosowanie tej sankcji karnej nie powinno
wiązać się z negatywnymi konsekwencjami dla osób trzecich13.
Orzekanie przepadku przedmiotów niestanowiących własności sprawcy,
zgodnie z art. 44 § 7 k.k., jest dopuszczalne jedynie w wypadkach, gdy przepis
ustawowy wyraźnie to przewiduje, np. przy przestępstwie paserstwa (art. 293 § 2 k.k.)
czy też fałszowania pieniędzy (art. 316 k.k.). Również w razie współwłasności orzeka
się przepadek udziału należącego do sprawcy lub przepadek równowartości
tego udziału. Należy zaznaczyć, że przepadek udziału nie znajduje zastosowania
w sytuacjach, gdy przepis dopuszcza orzeczenie przepadku przedmiotów, niezależnie
od tego czyją stanowią własność.
Orzeczenie przepadku wywiera również skutek w sferze prawa cywilnego.
Zgodnie z art. 44 § 8 k.k. przedmioty objęte przepadkiem, z chwilą uprawomocnienia
się wyroku sądowego, przechodzą na własność Skarbu Państwa. Wówczas sprawca
przestępstwa albo inne osoby pozbawiane są prawa własności. Wykonanie
orzeczonego przepadku uregulowane jest w przepisach k.k.w.14
1.3. Przepadek korzyści majątkowych (art. 45 k.k.)
Omawiany artykuł zawiera regulację majątkowego środka penalnego zwanego
przepadkiem korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa. Przy wyjaśnieniu
terminu korzyść majątkowa należy przyjąć szeroką wykładnię, oznaczającą korzyść
13
14
Wyrok Sądu Najwyższego z 27 czerwca 1976 r., V KR 73/76, OSNPG 1977, z. 4, poz. 25.
Art. 187-195b ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557,
z późn. zm.).
11
zaspokajającą w pierwszym rzędzie potrzebę materialną, której osiągnięcie zmienia
stan majątkowy sprawcy lub tej osoby, której ją przysparza, a taka zmiana nie jest
uzasadniona uprawnieniami przysługującymi sprawcy imiennie, wynikającymi
ze stosunku prawnego istniejącego między nim a osobą fizyczną lub prawną
pokrzywdzoną jego działaniem15. Przez korzyść majątkową należy rozumieć więc
każde przysporzenie majątku albo uniknięcie strat lub obciążeń majątku16.
Art. 45 § 1 k.k. ma zastosowanie, jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia
przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi
przedmiotów wymienionych w art. 44 § 1 lub § 6 k.k. (przedmioty pochodzące
bezpośrednio z przestępstwa oraz przedmioty pochodzące z przestępstw polegających
na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia
lub przewozu określonych przedmiotów). Obejmuje on więc przepadkiem korzyści
majątkowe pochodzące bezpośrednio, jak i pośrednio z przestępstwa. Pierwsze z nich
dotyczą korzyści pochodzących z danego przestępstwa, a drugie składników
majątkowych uzyskanych w następstwie przetworzenia korzyści pochodzących
bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Przepadku nie orzeka się, gdy korzyść
majątkowa pochodząca z przestępstwa podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innym
podmiotom. Mając na uwadze fakt, że artykuł nie wskazuje sytuacji, kiedy sąd
ma orzec przepadek korzyści majątkowej, czy też jej równowartości, należy
stwierdzić, że zależy to wyłącznie od niego.
Przepisy art. 45 § 2-4 k.k. przerzucają ciężar dowodu w ramach regulacji
przepadku
korzyści
na wykorzystaniu
majątkowych.
instytucji
Istota
domniemań
konstrukcji
prawnych
do
prawnokarnych
ustalania
polega
przestępnej
proweniencji określonych składników majątkowych.
Z pierwszego z nich (art. 45 § 2 k.k.) wynika, że mienie, które sprawca objął
we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia
przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego
wyroku,
stanowi
korzyść
uzyskaną
z
popełnienia
przestępstwa.
Przepis
ma zastosowanie w razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca
osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości. Przy określeniu,
15
16
Uchwała Izby Karnej Sądu Najwyższego z 30 stycznia 1980 r., VII KZP 41/78, OSNKW 1980, nr 3, poz. 24.
12
czy korzyść majątkowa jest znacznej wartości, posiłkowo można posłużyć się zawartą
w art. 115 § 5 k.k. ustawową definicją znacznej wartości mienia. Powyższe
domniemanie obejmuje okres od czasu popełnienia przestępstwa do chwili wydania
chociażby nieprawomocnego wyroku. Obalenie ww. domniemania może nastąpić
w toku postępowania karnego do czasu jego prawomocnego zakończenia, poprzez
przedstawienie przez sprawcę przestępstwa lub inną zainteresowaną osobę dowodu
przeciwnego. W sytuacji gdy sprawca udowodni, że zagrożone przepadkiem korzyści
majątkowe nie stanowią owoców przestępstwa, niedopuszczalne będzie orzeczenie
ich przepadku. Zaznaczyć należy, że w celu obalenia domniemania prawnego sprawca
nie może powołać się wyłącznie na domniemanie zgodności posiadania z prawem,
wynikające z art. 341 k.c.17 Wynika to z tego, że przepis karny wymaga
przeprowadzenia dowodu.
Domniemanie prawne przewidziane zostało również w art. 45 § 3 k.k. i ma ono
przeciwdziałać sytuacji transferu przez sprawcę składników majątkowych na inne
podmioty, w celu zapobieżenia orzeczenia ich przepadku. Zgodnie z nim, jeżeli
okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca, o którym
mowa w art. 45 § 2 k.k., przeniósł na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę
organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek
tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa,
uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki
oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana
osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem
ich uzyskania.
Zastosowanie instytucji z przepisu art. 45 § 3 k.k. warunkowane jest ustaleniem
w postępowaniu karnym odpowiedniej przesłanki domniemania. Sprowadza się ona
do stwierdzenia dwóch elementów, które muszą wystąpić łącznie:
okoliczności sprawy winny wskazywać na duże prawdopodobieństwo,
że sprawca, o którym mowa w § 2, przeniósł na osobę fizyczną, prawną
lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej mienie stanowiące
17
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16 poz. 93 z późn. zm.).
13
korzyść majątkową uzyskaną (bezpośrednio lub pośrednio) z popełnienia
przestępstwa;
podmiot, na rzecz którego sprawca przeniósł owe składniki majątkowe
jest samoistnym posiadaczem rzeczy oraz przysługują mu określone prawa
majątkowe. Z kolei wniosek domniemania sprowadza się do stwierdzenia
przynależności do sprawcy przestępstwa owych rzeczy i praw majątkowych 18.
Przeniesienie mienia (obejmujące zarówno przeniesienie własności, jak i posiadania)
przez sprawcę przestępstwa na podmiot trzeci:
może być dokonane na podstawie tytułu prawnego (zarówno odpłatnego,
jak i nieodpłatnego); lub
może mieć postać jedynie przeniesienia faktycznego.
Stosowanie art. 45 § 3 k.k. nie jest uwarunkowane celem, w jakim sprawca
przestępstwa przeniósł na inny podmiot składniki majątkowe. W szczególności nie jest
wymagane wykazanie, iż uczynił to, aby w ten sposób utrudnić orzeczenie
ich przepadku.
Krąg podmiotów, na rzecz których dokonanie przez sprawcę przeniesienia
składników majątkowych objęte jest domniemaniem z art. 45 § 3 k.k. jest szeroki.
Chodzi zarówno o osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne
niemające osobowości prawnej (np. osobowe spółki handlowe: spółka jawna, spółka
komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka partnerska, spółki kapitałowe
w organizacji). Regulacja z art. 45 § 3 k.k. dotyczy zarówno ruchomości,
jak i nieruchomości, które są w samoistnym posiadaniu osoby lub jednostki
organizacyjnej,
na
rzecz
której
sprawca
przestępstwa
dokonał
transferu.
Poza zakresem pozostają rzeczy będące w posiadaniu zależnym (art. 336 k.c.)
oraz dzierżeniu (art. 338 k.c.). Z tego punktu widzenia istotne znaczenie ma przepis
art. 339 k.c., przewidujący na rzecz osoby, która faktycznie rzeczą włada
domniemanie samoistności posiadania19.
Obalenie domniemania przewidzianego w art. 45 § 3 k.k. może nastąpić
poprzez przedstawienie przez podmiot, na który sprawca przestępstwa przeniósł
18
19
Tamże, s. 127-128.
14
składnik majątkowy, dowodu „zgodnego z prawem jego uzyskania”. Zakres
przedmiotowy odnosi się do dwóch sytuacji:
dowodu zgodnego z prawem uzyskania danych składników majątkowych
przez sprawcę (obalający również domniemanie z art. 45 § 2);
dowodu braku wiedzy podmiotu trzeciego o tym, że nabyte przez niego
od sprawcy składniki majątkowe pochodzą z przestępstwa20.
Art. 45 § 4 k.k. wskazuje trzy dodatkowe sytuacje, w których stosuje się domniemanie
przewidziane w poprzednich przepisach. Są to:
1. dokonanie zajęcia stosownie do przepisu art. 292 § 2 k.p.k.;
2. zabezpieczenie grożącego przepadku korzyści;
3. egzekucja przepadku korzyści pochodzących z przestępstwa.
Warto tutaj nadmienić o treści art. 29a § 2 k.k.w., który przewiduje, że „osoba
fizyczna, w stosunku do której działa domniemanie ustanowione w art. 45 § 4 Kodeksu
karnego, może wnosić o wyłączenie z jego zakresu przedmiotów majątkowych,
których łączna wartość według oszacowania organu egzekucyjnego nie przekracza
przeciętnego sześciomiesięcznego dochodu tej osoby; wniosek o wyłączenie zgłasza
się do tego organu”21.
Art. 45 § 4 k.k. przewiduje możliwość wystąpienia przez podmiot, na który
sprawca przestępstwa przeniósł mienie, z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa
o obalenie domniemania wynikającego z art. 45 § 3 k.k. Można go wytoczyć w każdej
fazie
postępowania
karnego
(postępowanie
przygotowawcze,
jurysdykcyjne
bądź wykonawcze). W przypadku uczynienia tego w dwóch pierwszych stadiach
procesu, jego wniesienie powoduje taki skutek, iż przejście na własność Skarbu
Państwa objętej przepadkiem korzyści majątkowej lub jej równowartości może
nastąpić dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku oddalającego powództwo
(art. 45 § 6). Jeżeli wytoczono go w postępowaniu wykonawczym, wówczas do czasu
prawomocnego
rozstrzygnięcia
sprawy
postępowanie
egzekucyjne
ulega
zawieszeniu22.
20
Tamże, s. 129.
J. Potulski, Kodeks karny. Komentarz do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zmianie
ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, System Informacji Prawnej LEX 2004, [baza danych
online], LEX/el. 2004, [dostępny:15.08.2010 r.]
22
21
15
Art. 45 § 5 k.k. reguluje przepadek korzyści majątkowej pochodzącej
z popełnienia przestępstwa w sytuacji, gdy stanowi ona jedynie współwłasność
sprawcy. Konstrukcja prawna jest identyczna jak przewidziana w art. 44 § 7 k.k.,
która omówiona została wcześniej.
Natomiast przepis art. 45 § 6 k.k. wskazuje, że objęta przepadkiem korzyść
majątkowa lub jej równowartość przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą
uprawomocnienia się wyroku, a w wypadku, o którym mowa w § 4 (osoba
lub jednostka, której dotyczy domniemanie ustanowione w § 3, może wystąpić
z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o obalenie tego domniemania), z chwilą
uprawomocnienia się wyroku oddalającego powództwo przeciwko Skarbowi Państwa.
16
Rozdział 2. Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych
2.1. Zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
Polskie prawo karne, obok odpowiedzialności karnej osób fizycznych za popełnione
przestępstwo, przewiduje również pociągnięcie do odpowiedzialności karnej podmioty
zbiorowe
za
czyny
zabronione
pod
groźbą
kary23.
Podmioty
zbiorowe
odpowiedzialność tę ponoszą w myśl przepisów Ustawy z dnia 28 października 2002
r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
(UOPZ)24. Procedura ta, tak w zakresie pociągnięcia do odpowiedzialności karnej
podmiotów zbiorowych, jak i stosowania środka przymusu procesowego w postaci
zabezpieczenia majątkowego na poczet ewentualnej kary pieniężnej lub przepadku,
charakteryzuje się wieloma odmiennościami w stosunku do powszechnej procedury
karno-procesowej.
Ustawa ta określiła (art. 1) zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe,
zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności oraz zdefiniowała
(art. 2) pojęcie podmiotu zbiorowego. W myśl UOPZ podmiotem zbiorowym
„(…) jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej,
której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa,
jednostek samorządu terytorialnego i ich związków”, jak też: „(…) spółka handlowa
z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich
23
Zaznaczyć należy, że tradycyjne ujęcie podstaw odpowiedzialności karnej, związane wyłącznie z karaniem
osób fizycznych (zgodnie z zasadą societas delinquere non potest), od dawna nie korespondowało z praktyczną
potrzebą włączenia przedsiębiorstw do kręgu podmiotów odpowiedzialnych za czyny karalne. J. Makarewicz
już ponad sto lat temu stwierdził, że: „Pytanie, jakie stawia się teorii prawa, nie brzmi: czy odpowiedzialność
karna osób prawnych jest możliwa, ale czy jest ona obecnie niezbędna oraz jak prawidłowo skonstruować jej
podstawy i naukowo uzasadnić”. Myśl tę rozwinął i najtrafniej oddał istotę problemu R. Schmitt w połowie
XX w. stwierdzając, że „problem odpowiedzialności przedsiębiorstw za popełniane przy wykonywaniu
ich działalności przestępstwa będzie rozwiązany dopiero wtedy, gdy taka potrzeba stanie się paląca” –
cyt. za O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994, s. 149. Konieczność istnienia
takiej regulacji na gruncie prawa polskiego przesądzona została z chwilą akcesji Polski do Unii Europejskiej.
Obowiązek wynikał wprost z Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z dnia
26.07.1995 r., która została ustanowiona na podstawie: art. K. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz.Urz. WE C
316 z 27.11.1995 r.) oraz I (Dz.Urz. C 151 z 20.05.1997 r.) i II (Dz.Urz. C 221 z 19.07.1997 r.) Protokołu
do Konwencji.
24
Dz.U. z 27.11.2002 r., nr 197, poz. 1661 z późn. zm. Ustawa weszła w życie w dniu 27.11.2003 r.
17
jednostek,
spółka
kapitałowa
w organizacji,
podmiot
w
stanie
likwidacji
oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka
organizacyjna”25.
Aby podmiot zbiorowy podlegał odpowiedzialności karnej z UOPZ, winien
charakteryzować się, tak jak każda inna osoba prawna, posiadaniem struktury
organizacyjnej, działaniem za pośrednictwem organów, posiadaniem zdolności
prawnej i procesowej oraz upadłościowej i naprawczej, posiadaniem własnego
majątku i odpowiadaniem tym majątkiem za zobowiązania oraz szkody wyrządzone
czynem niedozwolonym26. Zatem wszelkie podmioty zbiorowe nie posiadające tych
cech, a więc działające nielegalnie, które są „autorami” przestępstw gospodarczych,
nie podlegają odpowiedzialności karnej z przedmiotowej ustawy.
Przyjęty model odpowiedzialności quasi-karnej podmiotów zbiorowych
pozwala stwierdzić, że zarówno formalnie, jak i faktycznie, podmiot zbiorowy nie jest
w istocie sprawcą przestępstwa, lecz wyłącznie podmiotem równolegle i posiłkowo
odpowiedzialnym za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną27. Wynika to
z treści art. 3 UOPZ, w którym określono w sposób precyzyjny zasady ponoszenia
odpowiedzialności
przez
podmioty
zbiorowe.
Zatem
podmiot
ten
podlega
odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach
uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego
imieniu
decyzji
lub
wykonywania
kontroli
wewnętrznej
albo
przy
przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku;
2. dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia
obowiązków przez ww. osobę;
3. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą
lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt. 1.
25
Ustawodawca w zakres pojęciowy podmiotu zbiorowego zaliczył osoby prawne w rozumieniu art. 33 k.c.
[ustawa z 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)].
26
Podmiotowość prawna osób prawnych jest cechą normatywną, a więc w pełni zależną od prawodawcy, który
reguluje te kwestie w szczególnych ustawach ustrojowych. Jednostki organizacyjne nieposiadające wszystkich
wymienionych atrybutów znamiennych dla osoby prawnej uważane są za tzw. „ułomne” osoby prawne.
27
R. Zabłocki, Podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2004, s. 145.
18
Warunkiem poniesienia omawianej odpowiedzialności z UOPZ jest takie zachowanie,
choćby jednej z ww. osób fizycznych, które przyniosło lub mogło przynieść
podmiotowi zbiorowemu korzyść tak majątkową, jak i niemajątkową.
Nie są to jednak wszystkie niezbędne warunki poniesienia odpowiedzialności
karnej przez podmiot zbiorowy. Aby tak się stało muszą być spełnione dodatkowe
(art. 4 UOPZ) przesłanki, tj. działalność przestępcza ww. osób na rzecz podmiotu
zbiorowego musi być potwierdzona:
prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę;
wyrokiem
warunkowo
umarzającym
wobec
niej
postępowanie
karne
albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe;
orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się
odpowiedzialności;
orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu
okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy,
albo jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku
należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3,
lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu
lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego (art. 5 UOPZ).
Jak z powyższego wynika, podmioty zbiorowe nie ponoszą odpowiedzialności
za własne działania, lecz odpowiadają za działania osób fizycznych określonych
w art. 3 ustawy28. Istotny dla poniesienia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy
jest fakt, że odpowiedzialność ta związana jest ze swoistą „winą w wyborze”,
gdyż aby podmiot zbiorowy odpowiedzialności podlegał, należy mu wykazać
co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub należytego
nadzoru nad tą osobą, jak też odniesienie przez niego korzyści lub samą tylko możność
przyniesienia korzyści, chociażby niemajątkowej, na skutek zachowania takiej osoby
fizycznej. Zaznaczyć należy, że poniesienie odpowiedzialności przez podmiot
zbiorowy na zasadach określonych w niniejszej ustawie albo jej brak, nie wyłącza
28
Wyrok WSA I SA/Gd 565/07 w Gdańsku (LEX nr 2880). Ponadto: regulacje UOPZ w przedmiocie
poniesienia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy zawierają „sankcje o charakterze represyjnym, które
nie mają charakteru pierwotnego i samoistnego, a wtórne i pochodne”, mimo to „(…) konstytucyjne standardy
odnoszone do prawa karnego (represyjnego) mają zastosowanie także do odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych” uzasadnienie wyroku TK z 3.11.2004 r., K-18/03, OTK-A004, Nr 10, poz. 103.
19
odpowiedzialności
cywilnej
za
wyrządzoną
szkodę,
odpowiedzialności
administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu
zabronionego (art. 6 UOPZ).
Katalog przestępstw, za które podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność
karną określono w treści art. 16 UOPZ. Przestępstwa te ustawa enumeratywnie
wymienia, z podziałem na przestępstwa o charakterze gospodarczym spenalizowane
w Kodeksie karnym, jak i innych ustawach (art. 16 ust. 1) oraz w Kodeksie karnym
skarbowym29 (art. 16 ust. 2). Tak więc UOPZ ma zastosowanie do ujętych w k.k.
i innych ustawach przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu, przeciwko
obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, łapownictwu i płatnej protekcji,
przeciwko ochronie informacji, wiarygodności dokumentów, przeciwko mieniu,
wolności
seksualnej
i
obyczajności,
środowisku,
porządkowi
publicznemu,
jak również do przestępstw o charakterze terrorystycznym lub określonych w art. 165a
k.k., jak też do przestępstw ujętych w przepisach karnych z następujących ustaw
szczególnych: Ustawy z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji30, Ustawy
z 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych31, Ustawy z 29.07.2005 r.
o przeciwdziałaniu narkomani32, Ustawy z 6.09.2001 r. – Prawo farmaceutyczne33,
Ustawy z 20.03.2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych34.
Podmiot
zbiorowy
podlega
również
odpowiedzialności
w
przypadku
popełnienia przez osobę, o której mowa wyżej, przestępstwa skarbowego: przeciwko
obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji, przeciwko
obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami,
jak i przeciwko obrotowi dewizowemu oraz przeciwko organizacji gier hazardowych.
Odpowiedzialność karną ponoszoną przez podmiot zbiorowy można podzielić
na obligatoryjną i fakultatywną.
29
Ustawa z 10.09.1999 r. Kodeks Karny Skarbowy (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765, z późn. zm.).
Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503, z późn. zm.
31
32
Dz.U. Nr 179, poz. 1485, z późn. zm.
33
34
Dz.U. Nr 62, poz. 504.
30
20
W pierwszym przypadku (art. 7 ust. 1) sąd ma obowiązek orzec karę pieniężną
w wysokości od 1.000 do 20.000.000 zł wobec podmiotu zbiorowego35. Kwota ta
w ramach kary pieniężnej nie może być jednak wyższa niż 10% przychodu
osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący
podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego36. Ponadto (art. 8 ust. 1) sąd
ma obowiązek orzec przepadek:
1. przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego
lub które służyły bądź były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego;
2. korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego;
3. równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby
pośrednio z czynu zabronionego.
Jeżeli przedmiot, korzyść majątkowa lub ich równowartość podlega zwrotowi innemu
uprawnionemu podmiotowi, przepadku się nie orzeka.
Odnośnie odpowiedzialności fakultatywnej (art. 9 ust. 1), wobec podmiotu
zbiorowego sąd może orzec:
1. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych
lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
2. zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego
środkami publicznymi;
3. zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których RP
jest członkiem;
4. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
5. zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej;
6. podanie wyroku do publicznej wiadomości,
przy czym zakazy ujęte w pkt. 1-5 mogą być orzeczone na okres od 1 roku do lat 5
(orzeka się je w latach).
35
Kara pieniężna, tak zresztą jak i UOPZ, była pewnym novum w polskim prawie. Pierwotny zapis art. 7 UOPZ
został zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 3.11.2004 r. (Wyrok TK z 3.11.2004
r., K 18/03, OTK-A, Nr 10, poz. 103).
36
Przychód ten określa się na podstawie sporządzonego przez podmiot zbiorowy sprawozdania finansowego
albo w oparciu o podsumowanie zapisów w księgach podatkowych, o których mowa w art. 3 pkt 4 ustawy
z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60, z późn. zm.).
21
Ustawodawca przyjął przy tym słuszną zasadę (ust. 3), że zakazów tych
nie należy orzekać, jeżeli ich orzeczenie mogłoby doprowadzić do upadłości
albo likwidacji podmiotu zbiorowego lub zwolnień, o których mowa w art. 1 Ustawy
z dnia 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn niedotyczących pracowników37.
Aby podmiot zbiorowy mógł ponieść odpowiedzialność za czyny zabronione
pod groźbą kary musi zostać wszczęte postępowanie, w trakcie którego (art. 22)
zastosowanie mają odpowiednie przepisy Kodeksu postępowania karnego38,
przy czym zgodnie z art. 22 zd. II UOPZ, nie mają zastosowania przepisy k.p.k.
o oskarżycielu prywatnym, powodzie cywilnym, przedstawicielu społecznym,
postępowaniu przygotowawczym, postępowaniach szczególnych oraz o postępowaniu
karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
Postępowanie wszczyna się na wniosek prokuratora lub pokrzywdzonego
(art. 27 ust. 1), a gdy podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest czyn
zabroniony uznany przez ustawę za czyn nieuczciwej konkurencji (ust. 2)
również
na wniosek Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
O „winie” i odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (art. 24 ust. 1)
rozstrzyga w pierwszej instancji sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono czyn
zabroniony, natomiast gdy czyn taki popełniono w okręgu kilku sądów, na polskim
statku wodnym lub powietrznym albo za granicą
sąd rejonowy, w którego okręgu
znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a w przypadku zagranicznej jednostki
organizacyjnej
siedziba jej przedstawiciela w RP. Środki odwoławcze (ust. 2)
od wyroków oraz orzeczeń i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku
rozpoznaje sąd okręgowy właściwy wg przepisów k.p.k., a środki odwoławcze
od pozostałych postanowień, zarządzeń i czynności
sąd rejonowy w innym
równorzędnym składzie. Od wyroku sądu pierwszej instancji wnioskodawcy
i podmiotowi zbiorowemu przysługuje apelacja (art. 39), natomiast kasacja (art. 40)
może być wniesiona jedynie przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika
Praw Obywatelskich.
37
38
Dz.U. Nr 90, poz. 844, z późn. zm.
Ustawa z 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
22
Wniosek o wszczęcie postępowania złożony przez pokrzywdzonego (art. 28)
powinien być sporządzony i podpisany przez osobę uprawnioną do obrony
wg przepisów o ustroju adwokatury lub osobę uprawnioną do świadczenia pomocy
prawnej wg przepisów o radcach prawnych, i powinien zawierać wszelkie niezbędne
dla tego typu dokumentu wymogi (art. 29), tj.: oznaczenie wnioskodawcy i podmiotu
zbiorowego oraz ich adresy dla doręczeń, dokładne określenie czynu zabronionego
stanowiącego podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (z opisem
okoliczności, o których mowa w art. 3 i 5), wskazanie prawomocnego wyroku
lub innego orzeczenia (art. 4), wraz z oznaczeniem sądu lub organu, który wydał
to orzeczenie, wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy, uzasadnienie
oraz wykaz dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się
wnioskodawca.
Z wnioskiem (art. 30) przesyła się sądowi odpis orzeczenia, o którym mowa
w art. 4 wraz z uzasadnieniem (jeżeli je sporządzono). Wniosek podlega wstępnej
kontroli sądu (art. 31), przy czym zastosowanie mają przepisy k.p.k. o wstępnej
kontroli oskarżenia. Udział stron w posiedzeniu nie jest obowiązkowy. W przypadku,
gdy wniosek w tej samej sprawie złożyli prokurator i pokrzywdzony (art. 32),
rozpoznaniu
podlega
wniosek
prokuratora,
przy
czym
o
dopuszczeniu
pokrzywdzonego do udziału w postępowaniu obok prokuratora orzeka sąd,
chyba że sprzeciwia się temu interes wymiaru sprawiedliwości.
Postępowanie dowodowe w postępowaniu przed sądem realizowane jest
zgodnie z procedurą, przy czym, jak stanowi treść art. 23 UOPZ, ciężar dowodu
spoczywa na tym, kto dowód zgłasza. Dowody dopuszczane są na wniosek stron
(art. 35), a w uzasadnionych wypadkach także z urzędu. Na rozprawie głównej można
także odczytywać protokoły przesłuchań świadków, oskarżonych i obwinionych,
a także zawiadomienia o przestępstwie sporządzone w postępowaniu prowadzonym
na podstawie odrębnych przepisów (art. 37), jak też protokoły oględzin, przeszukania
i zatrzymania rzeczy, opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji
oraz wszelkie dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu prowadzonym
na podstawie odrębnych przepisów. Zagadnienia faktyczne i prawne w granicach
23
wniosku rozstrzyga samodzielnie sąd, przy czym orzeczenia, o których mowa w art. 4
UOPZ są wiążące.
Biorącym w postępowaniu udział stronom i pozostałym uczestnikom
przysługują wszystkie prawa i obowiązki wynikające z k.p.k. i UOPZ. Tak więc
w imieniu podmiotu zbiorowego (art. 33 ust. 1) w postępowaniu występuje osoba
wchodząca w skład organu uprawnionego do reprezentowania tego podmiotu. Osoba
ta ma prawo składania wyjaśnień (do każdego dowodu przeprowadzonego
na rozprawie),
może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi
na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień (ust. 3).
Ponadto w postępowaniu może występować ustanowiony obrońca spośród
radców prawnych lub adwokatów (ust. 2), jednak nie może to być osoba, która
„przyczyniła się” do ponoszenia przez podmiot zbiorowy odpowiedzialności karnej.
W sytuacji, gdyby jednak osobę taką wyznaczono, podmiot zbiorowy na wezwanie
sądu zobowiązany jest do wyznaczenia, w terminie 30 dni, innej osoby, która będzie
występowała w postępowaniu w jego imieniu (ust. 5). Podyktowane to jest zakazem
wynikającym z ust. 4 tego przepisu. W razie niewyznaczenia w terminie innej osoby,
o której mowa w ust. 5, albo gdy nie działają organy uprawnione do reprezentowania
podmiotu zbiorowego, sąd wyznacza temu podmiotowi obrońcę z urzędu, spośród
osób wymienionych w ust. 2.
W rozprawie (art. 34 ust. 1) mogą wziąć także udział: wnioskodawca,
pokrzywdzony dopuszczony do udziału w postępowaniu obok prokuratora,
przedstawiciel podmiotu zbiorowego i jego obrońca, przy czym nieusprawiedliwione
niestawiennictwo strony nie wstrzymuje rozpoznania sprawy.
2.2. Zabezpieczenie majątkowe w ustawie o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
Pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności związanej z osiągnięciem
przez niego korzyści z popełnionego przestępstwa, związane jest zarówno
z problemami natury materialnoprawnej, jak i procesowej, ale także znajduje wyraz w
24
procedurze zmierzającej do zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego na poczet
ewentualnej kary pieniężnej lub przepadku.
Przebieg postępowania zabezpieczającego na gruncie rozwiązań UOPZ
charakteryzuje się wieloma odmiennościami w stosunku do stosowania środka
przymusu procesowego w postaci zabezpieczenia majątkowego w powszechnym
procesie karnym, tak jak odpowiedzialność podmiotów zbiorowych ukształtowana
jest inaczej niż odpowiedzialność karna, którą ponoszą sprawcy przestępstw. W UOPZ
tylko jeden przepis odnosi się wprost do orzekania o zabezpieczeniu mienia
podmiotów zbiorowych, dlatego też przy praktycznym zastosowaniu regulacji z art. 26
UOPZ występuje wiele problemów natury prawnej. Muszą być przede wszystkim
spełnione niezbędne przesłanki, do których zaliczyć należy
obok występujących
przy dokonaniu zabezpieczenia majątkowego w powszechnym procesie karnym
uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa
również realizację celu, jakim
jest „zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania”. Dopuszczalne jest zatem
zabezpieczenie majątkowe nie tylko w ramach toczącego się postępowania
w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, ale także przed jego
wszczęciem. Podyktowane jest to koniecznością zagwarantowania wykonalności
orzeczenia jeszcze przed procedowaniem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego
przez sąd.
2.2.1. Wniosek o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego
Cechą postępowania uregulowanego w omawianej ustawie jest jego skargowość.
Pokrzywdzony lub prokurator, niezależnie od możliwości złożenia wniosku
o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego przed wszczęciem postępowania,
legitymowany jest do żądania zastosowania tego środka przymusu procesowego także
w toku postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Zatem
sąd może zastosować środek przymusu procesowego na wniosek, który musi zawierać
określoną treść, oraz przybrać prawem przewidzianą formę. Wniosek taki, jako pismo
procesowe, musi odpowiadać wymogom wskazanym w art. 119 k.p.k. w zw. z art. 22
UOPZ. Tak więc wniosek o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym
25
powinien zawierać te elementy, które konieczne są do złożenia wniosku
o wszczęcie postępowania
w
przedmiocie
pociągnięcia
podmiotu
zbiorowego
do odpowiedzialności. Jest to konsekwencją wymogu wykazania przez żądającego
zabezpieczenia przesłanek do zastosowania środka przymusu procesowego. Zatem,
obok dokładnego określenia czynu stanowiącego podstawę odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego (z uwzględnieniem okoliczności, o których mowa w art. 3 i 5
UOPZ), wskazania prawomocnego wyroku lub innego orzeczenia z art. 4 UOPZ
i oznaczenia sądu lub organu, który to orzeczenie wydał, do takiego wniosku należy
dołączyć odpis tego wyroku lub orzeczenia wraz z uzasadnieniem, które
na jego charakter
z uwagi
powinno być obligatoryjnie dołączone, albowiem zachodzi
przesłanka z art. 119 § 1 pkt 3 k.p.k. (skoro sąd ma zastosować środek przymusu
procesowego,
to
zasadność
sięgnięcia
po
niego
musi
być
wykazana
przez wnoszącego o to)39. Żądanie zabezpieczenia musi także wskazywać na sposób
zabezpieczenia, jak również na jego wysokość. To z kolei powinno uwzględniać
dyrektywy wymiaru kary pieniężnej i przepadku.
Przedstawiony sądowi materiał powinien być wystarczający do podjęcia decyzji
co do zastosowania omawianego środka przymusu procesowego. Każdy z wniesionych
wniosków o zastosowanie środka przymusu procesowego podlega ocenie pod kątem
spełnienia przesłanek do dokonania zabezpieczenia oraz zasadności jego stosowania
na mieniu podmiotu zbiorowego. W przypadku spełnienia materialnoprawnej
przesłanki dokonania zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego dokonuje się oceny
żądania
pod
kątem
sposobu
zabezpieczenia,
przedmiotu
zabezpieczenia
oraz wnoszonej wysokości zabezpieczenia majątkowego40.
Sądem właściwym do wydania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym
jest sąd rejonowy (art. 24 UOPZ), w okręgu którego popełniono czyn zabroniony.
Przy ustalaniu miejsca popełnienia czynu zabronionego zastosowanie mają przepisy
39
P. Starzyński, Postępowanie zabezpieczające w polskim procesie karnym, Warszawa 2007, s. 207; także:
A. Antoniak, Zabezpieczenie na mieniu podmiotu zbiorowego, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 10, s. 152.
40
W przypadku złożenia wniosków o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego w trybie art. 26 UOPZ przez
kilka podmiotów sąd orzeka w ich przedmiocie wg kolejności ich wpływu, niezależnie od tego, czy wraz
z którymkolwiek żądaniem wydania zabezpieczenia majątkowego złożono również wniosek o wszczęcie
postępowania. Jeżeli wnioski zostały złożone jednocześnie, to sąd będzie oceniał je „równolegle”, biorąc
pod uwagę zasady obowiązujące przy stosowaniu zabezpieczenia majątkowego.
26
k.k. tworzące tzw. zasadę wszędobylstwa41. Tak więc w sytuacji, gdy czyn taki
popełniono w okręgu właściwości kilku sądów, na polskim statku wodnym
lub powietrznym albo za granicą, właściwym sądem jest sąd, w którego okręgu
znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a gdy podmiot zbiorowy jest zagraniczną
jednostką organizacyjną, to właściwy jest sąd rejonowy, w okręgu którego siedzibę
ma jej przedstawiciel w RP (art. 24 ust. 1)42.
2.2.2. Przedmiot zabezpieczenia
Jak już wyżej zasygnalizowano, ocena żądania dokonania zabezpieczenia mienia
podmiotu zbiorowego dotyczy przedmiotu zabezpieczenia, sposobu zabezpieczenia
oraz wysokości zabezpieczenia majątkowego.
Przedmiot
zabezpieczenia
majątkowego
stosowanego wobec podmiotu
zbiorowego ma specyficzny charakter. Wynika to z sankcji orzekanych w stosunku
do niego43. UOPZ, jako odpowiednik grzywny przewidzianej w k.k., przewiduje karę
pieniężną44. Tak więc zabezpieczenie majątkowe na mieniu podmiotu zbiorowego
może dotyczyć:
grożącej kary pieniężnej; lub
przepadku,
przy czym regulacje dotyczące ich orzekania bezpośrednio wpływają na postępowanie
zabezpieczające wyznaczając między innymi wysokość zabezpieczenia majątkowego.
2.2.3. Zabezpieczenie wykonania kary pieniężnej
Sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego karę pieniężną w wysokości od 1 000
do 20 000 000 zł. Chcąc wypełnić ciążący na podmiocie zbiorowym obowiązek
41
P. Starzyński, op. cit., s. 213.
Przy ustalaniu siedziby podmiotu zbiorowego należy kierować się regulacjami o charakterze umownym,
przepisami statutowymi, ustawowymi albo, w razie braku takich unormowań we wskazanych aktach
prawnych, regułami określonymi w przepisach k.c.
43
Do katalogu sankcji ustawodawca zaliczył kilka postaci przepadku oraz szereg zakazów.
44
P. Starzyński, op. cit., s. 220; także: J. Giezek, G. Łabuda, System sankcji w ustawie o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 11-12, s. 82.
42
27
jej uregulowania można zastosować środek przymusu procesowego w postaci
zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego, przy czym wnioskodawca zmuszony
jest wówczas uwzględnić prognozowaną wysokość kary pieniężnej, którą orzeknie
sąd. Przy jej określeniu należy kierować się okolicznościami wpływającymi na jej
wymiar, określonymi w przepisach dotyczących zasad wymierzania kary pieniężnej,
a więc zgodnie z dyrektywą zawartą w art. 10 UOPZ45, zgodnie z którą uwzględnia się
w szczególności: wagę nieprawidłowości w wyborze lub nadzorze osób (o których
mowa w art. 5), rozmiar korzyści uzyskanej lub możliwej do uzyskania przez podmiot
zbiorowy, jego sytuację majątkową, społeczne następstwa ukarania46, jak również
wpływ ukarania na dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego.
Instytucję fakultatywnego odstąpienia od orzeczenia kary pieniężnej normuje
art. 12 UOPZ, w myśl którego sąd może w szczególnie uzasadnionych wypadkach,
gdy czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego
nie przyniósł temu podmiotowi korzyści
poprzestać na orzeczeniu przepadku,
zakazu lub podania wyroku do publicznej wiadomości, przy czym nie może tego
uczynić w sytuacji:
gdy podlegający przepadkowi przedmiot (art. 8 ust. 2), korzyść majątkowa
lub ich równowartość podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi;
gdy podmiot zbiorowy został ukarany prawomocnym orzeczeniem o nałożeniu
na podmiot zbiorowy odpowiedzialności posiłkowej za karę grzywny orzeczoną
za przestępstwo skarbowe wobec osoby fizycznej (art. 11 pkt 1), o której mowa
w art. 3 (ustawodawca rozwiązaniem tym uniknął podwójnego ukarania
podmiotu zbiorowego, który w związku ze skazaniem w powszechnym procesie
karnym lub postępowaniu karnym skarbowym osoby fizycznej poniósł już
konsekwencje karne).
45
Zasady (dyrektywy) sędziowskiego wymiaru kary pieniężnej w sprawach dotyczących podmiotów zbiorowych
przedstawił M. Filar w Komentarzu do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary, red.: M. Filar, Z. Kwaśniewski i D. Kala, Toruń 2003, s. 90.
46
Konieczność uwzględniania społecznych następstw ukarania powinna być rozpatrywana zarówno z punktu
widzenia społecznego poczucia sprawiedliwości, jak i z uwagi na negatywne skutki społeczne, jakie może
wywołać orzeczenie w stosunku do podmiotu zbiorowego kary pieniężnej (wysoka kara pieniężna może
w swych skutkach dotknąć osoby nieodpowiadające w żaden sposób za przestępstwo będące podstawą
ukarania podmiotu zbiorowego).
28
W
przypadku
recydywy
(art.
13)
ustawodawca
przewidział
fakultatywne
nadzwyczajne zaostrzenie kary pieniężnej, która może być orzeczona w wysokości
do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Przepis ten ma
zastosowanie tylko w sytuacji, gdy czyn zabroniony stanowiący podstawę
odpowiedzialności podmiotu zbiorowego zostanie ponownie popełniony przed
upływem 5 lat od uprzedniego orzeczenia kary pieniężnej.
O przedawnieniu orzekania kary pieniężnej mówi art. 14 UOPZ, w myśl
którego kary pieniężnej nie orzeka się wobec podmiotu zbiorowego, jeżeli od dnia
wydania orzeczenia potwierdzonego prawomocnym wyrokiem skazującym osobę
(art. 3 ustawy), wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne
albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej
osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem
sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej
ukaranie sprawcy
upłynęło 10 lat.
Przedawnienie orzekania kary pieniężnej następuje, gdy od uprawomocnienia
się wyroku stwierdzającego odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn
zabroniony pod groźbą kary upłynęło 10 lat.
2.2.4. Zabezpieczenie przepadku
Przedmiotem zabezpieczenia na mieniu podmiotu zbiorowego może być również
przepadek, który wg art. 8 ust. 1 UOPZ obejmuje przepadek:
przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego
lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego;
korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego;
równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby
pośrednio z czynu zabronionego.
Jeżeli przedmiot, korzyść majątkowa lub ich równowartość podlega zwrotowi innemu
uprawnionemu podmiotowi, to przepadku nie orzeka się, o czym stanowi art. 8
ust. 2 UOPZ.
29
Przy podejmowaniu decyzji o zastosowaniu środka przymusu procesowego
w postaci zabezpieczenia na mieniu podmiotu zbiorowego wykonalności przepadku
należy kierować się zasadami dotyczącymi jego orzekania, do których należy
omawiana już regulacja art. 11 pkt 1 (uprzednie ukaranie), art. 12 (fakultatywnego
odstąpienia od orzeczenia przepadku), art. 14 (przedawnienie orzekania przepadku)
i 15 (przedawnienie wykonania przepadku) tej ustawy. Postępowanie takie jest
niezbędne, bowiem przepadek orzekany wobec podmiotu zbiorowego może mieć
charakter szczególnie represyjny, gdyż ustawodawca nie przewidział przepisu
odpowiadającego zasadzie wyrażonej w art. 44 § 3 k.k.
przewidującej w razie
niewspółmierności orzeczenia przepadku do wagi popełnionego czynu
odstąpienie
od jego orzeczenia47.
Sędziowska dyrektywa wymiaru kary z art. 10 UOPZ nie obejmuje przepadku,
jednakże, tak jak przy orzekaniu kary pieniężnej, tak i przy orzekaniu przepadku,
zastosowanie ma art. 11 UOPZ. Zatem, określając wysokość zabezpieczenia
majątkowego na poczet przepadku, należy uwzględnić, a nie zaliczyć (takim pojęciem
posługuje się ustawodawca), prawomocne orzeczenie o nałożeniu na podmiot
zbiorowy odpowiedzialności posiłkowej za ściągnięcie równowartości pieniężnej
przepadku przedmiotów, orzeczone wobec osoby fizycznej, o której mowa w art. 3,
za przestępstwo skarbowe48. Przy stosowaniu środka przymusu procesowego
zabezpieczającego
wykonalność
przepadku
korzyści
majątkowej
lub
jej
równowartości, należy, zgodnie z regulacją art. 11 ust. 2 UOPZ, uwzględnić
prawomocne orzeczenie wydane na podstawie art. 52 k.k. lub art. 24 § 5 k.k.s.,
nakładające na podmiot zbiorowy obowiązek zwrotu korzyści majątkowej osiągniętej
w wyniku przestępstwa osoby fizycznej, o której mowa w art. 3.
Zasygnalizowane trudności przy wykazaniu przesłanek do zabezpieczenia
mienia podmiotu zbiorowego grożącego mu przepadku w trybie art. 26 UOPZ
przed wszczęciem postępowania w przedmiocie jego odpowiedzialności, w pełni
odnoszą się do żądania zastosowania środka przymusu procesowego celem
47
48
P. Starzyński, op. cit., s. 227-228.
30
zabezpieczenia
wykonalności
grożącego
podmiotowi
zbiorowemu
przepadku
w trakcie toczącego się postępowania.
Zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego następuje według zasad
określonych w art. 292 k.p.k., z uwagi na subsydiarne zastosowanie przepisów
powszechnej procedury karnej. Tak więc w myśl tego przepisu, sposób zabezpieczenia
winien przebiegać zgodnie z art. 747 Kodeksu postępowania cywilnego49,
tzn. przez zajęcie: ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez
ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości podmiotu zbiorowego.
Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w przypadku jej braku,
w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd
nieruchomości lub przedsiębiorstwa podmiotu zbiorowego.
Takie określenie sposobu zabezpieczenia mienia podmiotów zbiorowych
w większym stopniu niż w powszechnym procesie karnym wpływa na tryb, w którym
następuje wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. Odesłanie
w art. 292 k.p.k. do przepisów k.p.c. w zakresie sposobu zabezpieczenia jest również
odesłaniem do art. 743 § 1 k.p.c., który nakazuje do wykonania postanowień
o zabezpieczeniu majątkowym stosować odpowiednio przepisy o postępowaniu
egzekucyjnym, jeżeli postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia podlega wykonaniu
w drodze egzekucji. Jeżeli postanowienie z uwagi na swą treść podlega wykonaniu
w inny sposób, to zgodnie z art. 743 § 2 k.p.c. należy odpowiednio stosować przepisy
dotyczące tego sposobu50.
Brak odesłania do przepisów Kodeksu karnego wykonawczego51 w zakresie
wykonania orzeczeń o zastosowaniu środka przymusu procesowego w postaci
zabezpieczenia majątkowego przyjmuje się w doktrynie za przeoczenie, dlatego też
uznaje się, że do wykonania postanowień o zabezpieczeniu mienia podmiotu
zbiorowego mają zastosowanie regulacje prawne, które obowiązują w przypadku
49
Ustawa z 17.111964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
Zdaniem W. Grzeszczyka stosowanie rozwiązań cywilnoprawnych w zakresie sposobu zabezpieczenia nie
przesądza jeszcze o trybie dokonywania zabezpieczenia majątkowego - patrz: W. Grzeszczyk, Wątpliwości
proceduralne związane ze stosowaniem ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 1. Twierdzenie takie stoi w opozycji w stosunku
do podniesionej tezy o konieczności stosowania przepisów k.p.c. w zakresie dotyczącym sposobów
zabezpieczenia majątkowego.
51
Ustawa z 6.06.1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).
50
31
wykonywania orzeczeń o zabezpieczeniu majątkowym w powszechnym procesie
karnym52. Ma więc zastosowanie art. 25 § 2 k.k.w., jak też przepis art. 26 k.k.w.,
traktujący o zastosowaniu do tytułów egzekucyjnych przepisów art. 776-795 k.p.c.
2.2.5. Upadek zabezpieczenia majątkowego
Upadek zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego następuje stosownie do art. 294
k.p.k. Powyższe regulacje dotyczą upadku zabezpieczenia majątkowego w ramach
toczącego się postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu, natomiast w UOPZ
brak jest regulacji, które przewidywałyby upadek środka przymusu procesowego,
zastosowanego przed wszczęciem postępowania w sprawie odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego. Brak takiej regulacji nie przesądza jednak o niemożności
zastosowania tych procedur, bowiem to na sądzie orzekającym o zabezpieczeniu
spoczywa obowiązek każdorazowego uchylenia swego postanowienia, gdy środek
przymusu procesowego jest zbyt dolegliwy dla podmiotu, wobec którego
go zastosowano, a brak jest przesłanek do uznania, że wniosek o pociągnięcie go
do odpowiedzialności zostanie złożony. Obowiązek taki można wyprowadzić z zasady
proporcjonalności stosowania środków przymusu procesowego oraz konieczności
poszanowania praw podmiotowych podmiotów zbiorowych53.
Zabezpieczenie majątkowe upada w sytuacji, gdy sąd nie orzeknie
prawomocnie kary pieniężnej lub przepadku, lub gdy sąd postanowieniem odmawia
wszczęcia postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego54.
52
Brak uchylenia przez sąd zabezpieczenia majątkowego na mieniu podmiotu zbiorowego może rodzić
obowiązek odszkodowawczy Skarbu Państwa stosownie do regulacji art. 77 ust. 1 Konstytucji RP,
do powstania którego wystarczy bezprawność działania władzy publiczne.
54
P. Starzyński, op. cit., s. 232; także: D. Kala, Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, red.: M. Filar, Z. Kwaśniewski i D. Kala, Toruń 2003,
s. 148; A. Antoniak, op. cit., s. 155.
53
32
2.2.6. Zaskarżalność zabezpieczenia majątkowego
W porównaniu z regulacjami powszechnego procesu karnego, nieco odmiennie
przedstawia
się
zagadnienie
zaskarżalności
postanowienia
w
przedmiocie
zabezpieczenia majątkowego wydawanego na podstawie przepisów UOPZ. Wynika to
z możliwości zastosowania środka przymusu procesowego w trybie przewidzianym
w art. 26 UOPZ oraz określenia właściwego sądu do rozpoznania zażalenia w ramach
tzw. instancji poziomej.
Postanowienie sądu co do zabezpieczenia, stosownie do treści art. 293 § 2 k.p.k.
zd. pierwsze w zw. z art. 22 UOPZ, zaskarżalne jest na zasadach ogólnych, a zatem
na takie postanowienie przysługuje zażalenie. W przypadku wydania postanowienia
na wniosek złożony przed wszczęciem postępowania, legitymowanymi do wniesienia
zażalenia są wnioskodawca i podmiot zbiorowy, na mieniu którego dokonano
zabezpieczenia. Podmioty te wprawdzie nie posiadają statusu strony, gdyż postępowanie
jeszcze się nie toczy, lecz uprawnienie do wniesienia środka odwoławczego wynika
z art. 459 § 3 k.p.k., gdyż orzeczenie sądu bezpośrednio ich dotyczy. Natomiast
w przypadku, gdy wniosek o zabezpieczenie złożony został w trakcie postępowania,
to uprawnionymi do zaskarżania postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia
majątkowego są strony tegoż postępowania, jak też podmioty, których to postanowienie
bezpośrednio dotyczy. Osobą, której postanowienie „bezpośrednio dotyczy”, jest tylko
taka osoba, która nie jest stroną, a do której odnosi się wprost ta decyzja procesowa55.
Niewątpliwie postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym bezpośrednio odnosi się
do podmiotu zbiorowego, w stosunku do którego zastosowano środek przymusu
procesowego.
Jeśli
chodzi
o
legitymizację
wnioskodawcy
do
wniesienia
środka
odwoławczego, to prawo do zaskarżenia postanowienia sądu służy mu w stosunku
do każdego
orzeczenia
co do zabezpieczenia
sądu,
a
zatem
i
w
stosunku
do
postanowienia
majątkowego. Należy zatem przyjąć, że wnioskujący
o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego, jako uczestnik postępowania
zabezpieczającego, który nie posiada jeszcze statusu strony, jest uprawnionym
55
Postanowienie SN z 18.07.2004 r., IV KZ-63/00, OSNKW 2000, Nr 7-8, poz. 70.
33
do zaskarżenia
orzeczenia
sądu
wydanego
na
wskutek
wniesionego
przez niego wniosku.
W sytuacji, gdy sąd wydaje postanowienia ustosunkowując się do wniesionego
wniosku w trybie art. 26 UOPZ, lecz orzeczenie to zapada już po wszczęciu
postępowania, to wnioskujący o zabezpieczenie, niebędący stroną tegoż postępowania,
nie może zaskarżyć decyzji sądu. Utracił on swą legitymację do wniesienia środka
odwoławczego z chwilą wszczęcia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego, w którym nie występuje w charakterze strony. Natomiast strona
postępowania, która nie była wnioskodawcą o dokonanie zabezpieczenia majątkowego
przed wszczęciem postępowania, może wnieść zażalenie na postanowienie sądu
co do zabezpieczenia.
Zażalenie na ogólnych zasadach, a zatem stosownie do przepisu art. 463 § 2
k.p.k., powinno zostać przekazane do rozpatrzenia w ciągu 48 godzin.
Pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w praktyce stwarza
jednak istotne utrudnienia. Świadczy o tym liczba przeprowadzonych w Polsce
postępowań w kwestii odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione
pod groźbą kary na przestrzeni ostatnich lat.
Przykładowo w 2007 r. organy prokuratury zarejestrowały w repertoriach
„Opz” 83 sprawy, a w pierwszej połowie 2009 r.
43 sprawy. Natomiast liczba
skierowanych do sądu wniosków o wszczęcie postępowania w analogicznym okresie
wyniosła: w 2007 r.
45 wniosków, a w pierwszej połowie 2009 r.
18 wniosków.
Liczba spraw zakończonych przed sądem przedstawiała się następująco: w 2007 r.
19, w pierwszej połowie 2009 r.
15, przy czym liczba uwzględnionych przez sąd
wniosków prokuratora wyniosła: w 2007 r.
17, a w pierwszej połowie 2009 r.
1456.
Jeżeli chodzi o liczbę wniosków kierowanych przez jednostki prokuratury
do sądu o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu na mieniu podmiotu zbiorowego
56
Dane dostępne na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości - Wydziału Statystyki Prokuratur
apelacyjnych, okręgowych i rejonowych [www.pk.gov.pl/index.php?0,813 (dostęp na dzień: 20.12.210 r.)],
druk: MS-P1k SPRAWOZDANIE z działalności powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury
dotyczące ewidencji spraw, czynności procesowych prokuratora w sprawach karnych oraz wnoszonych
i rozpoznawanych w tych sprawach środków odwoławczych, Dział 3.4. Sprawy z zakresu odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
34
w trybie art. 26 UOPZ, to w analogicznym okresie czasu kształtowały się odpowiednio
na poziomie: w 2007 r.
6 wniosków, a w pierwszej połowie 2009 r.
3 wnioski.
W latach 2004-2009 powszechne jednostki organizacyjne prokuratury
skierowały do sądów 168 wniosków o wszczęcie postępowania w przedmiocie
odpowiedzialności podmiotu zbiorowego57. W 77 sprawach zapadły orzeczenia
stwierdzające odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, w pozostałych sprawach
postępowanie
zostało
umorzone
albo
wnioski
prokuratora
nie
zostały
jeszcze rozpoznane.
Z nielicznymi wyjątkami Sądy orzekały tylko kary pieniężne, a ich wysokość
wynosiła od 1 000 do 20 000 zł. W 20 sprawach obok kary pieniężnej orzeczono
również przepadek korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego.
57
Pismo z Biura Prokuratora Generalnego: L.dz. PG-VII-IP-8/10 z dnia 20.04.2010 r.
35
Rozdział 3. Zabezpieczanie i przepadek mienia w latach 2004-2008
w badaniach aktowych
3.1. Zakres przedmiotowy badań
Zabezpieczenie majątkowe jest jednym ze środków przymusu procesowego
polegającym na pozbawieniu podejrzanego (oskarżonego) swobody dysponowania
oznaczonymi wartościami majątkowymi, w posiadanie których wszedł w sposób
przestępny. Jego zastosowanie w procesie karnym nie jest jednak proste i poprzedzone
jest szeregiem czynności organów procesowych. Dlatego też, aby w pełni rozpoznać
w aspekcie praktycznym mechanizm przebiegu i stosowania zabezpieczenia
(przepadku) majątkowego, badaniom poddano akta spraw karnych zakończonych
prawomocnym wyrokiem, toczących się przed Sądem Okręgowym w Katowicach.
Przedmiotowym
badaniom
poddano
akta
spraw
karnych
podlegające
jurysdykcji SO w I instancji, jak i spraw karnych orzekanych w wybranych miastach
na terenie woj. śląskiego, a w SO rozpatrywanych w II instancji, za lata 2004-2008
i w wybranych kategoriach przestępstw przeciwko mieniu58 sensu largo. Ponadto:
przedmiotem
każdej
badanej
sprawy
karnej
były
indywidualne
lub zorganizowane przedsięwzięcia sprawców przestępstw, w kategoriach
takich jak:
 przestępstwa gospodarcze;
 przestępstwa przeciwko mieniu (tzw. pospolite, z uwzględnieniem
przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, których celem było osiągnięcie
korzyści majątkowej);
 przestępstwa narkotykowe,
w których dokonywano zabezpieczenia i orzekano przepadek mienia
lub można było to uczynić;
58
Na potrzeby opracowania przyjęto definicję mienia zaproponowaną przez B. Michalskiego: „Mieniem jest
każda rzecz przedstawiająca wartość materialną możliwą do przeliczenia na pieniądze i posiadająca wartość
użytkową, przez co może być przedmiotem obrotu gospodarczego”
patrz: B. Michalski, Przestępstwa
przeciwko mieniu. Rozdział XXXV kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 22.
36
podmiotami pokrzywdzonymi były osoby fizyczne, jak i osoby prawne
(instytucje, przedsiębiorstwa, banki komercyjne bez względu na ich formy
organizacyjno-prawne, jak i kapitał).
Dla
pełnego
zobrazowania
omawianego
zjawiska
(stosowania
instytucji
zabezpieczenia i przepadku mienia w stosunku do lat poprzednich) pod względem
statystycznym analizie poddano także akta spraw aktualnie toczących się przed sądem,
jak też dane dotyczące sprawców przestępstw, gdyż ich wiek, wykształcenie
i zatrudnienie (źródło utrzymania) mają istotny wpływ zarówno na stan ich posiadania,
jak i na przysporzone sobie zyski (korzyści majątkowe) kosztem poniesionych przez
pokrzywdzonych (osoby prawne i fizyczne) strat. Co więcej dane te mają istotny
wpływ na decyzję o podjęciu ze strony organów ścigania działań mających na celu
dokonanie
zabezpieczenia
składników
majątkowych
sprawców
na
poczet
ewentualnych kar i środków karnych.
Kryteriom tym odpowiadało 607 spraw karnych, które były rozpatrywane
przez SO w Katowicach w latach od 2004 do 2008 r. włącznie, i które były dostępne
w okresie prowadzenia przedmiotowych badań, tj. znajdowały się w zasobach
archiwalnych lub też w Wydziałach Karnych SO (V, XVI, XXI – zaznaczyć należy,
iż wydział ten został utworzony w 2005 r. wobec czego w przypadku tego wydziału
nie występują dane za 2004 r.). Inne zarejestrowane sprawy o tego typu przestępstwa
z różnych przyczyn były niedostępne: część z nich przekazano do sądów rejonowych
w poszczególnych miastach celem rozpatrzenia według właściwości rzeczowej,
część przekazano do prokuratur celem uzupełnienia itd.
Objęte badaniami akta spraw karnych rozpatrywane były przez SO
w Katowicach zarówno w I instancji, jak i w II instancji, a uprzednio orzekane
w sądach rejonowych miast na terenie woj. śląskiego. Ponadto przeprowadzono
analizę 9 spraw karnych przekazanych do SO w Katowicach celem rozpatrzenia
z innych jednostek organizacyjnych, takich jak: Chrzanów, Kraków, Olkusz
(woj. małopolskie), Gdynia (woj. pomorskie), Opole (woj. opolskie), Rzeszów
(woj. podkarpackie) i Wrocław (woj. dolnośląskie).
37
3.2. Kwalifikacja prawna analizowanych spraw karnych
W analizowanych sprawach wśród przestępstw gospodarczych, rozumianych jako
„czyny karalne godzące lub zagrażające ponadindywidualnym dobrom w sferze życia
gospodarczego, polegające na naruszeniu zaufania, związanego z pozycją sprawcy
lub instytucją życia gospodarczego, grożące utratą zaufania społecznego do systemu
gospodarczego lub jego podstawowych instytucji”59 (która treściowo odpowiada
katalogowi przestępstw gospodarczych, ujętemu w załączniku do Zaleceń Rady
Europy z dnia 25.06.1981 r. No. R 81/12) wystąpiły m.in. przestępstwa określone
w art. 228 k.k., 231 k.k., 270 k.k., 286 k.k., 297 k.k.
W tej kategorii przestępstw rozpatrywane były ponadto sprawy karne z zakresu
przestępstw spenalizowanych w innych aktach prawnych, np. w ustawie z dnia 10
września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy60;
Wśród
przestępstw
ukierunkowanych
na
przeciwko
osiągnięcie
mieniu,
korzyści
a
więc
majątkowej
czynów
poprzez
karalnych
wejście
przez sprawców w sposób nielegalny (również z użyciem siły lub groźby karalnej)
w posiadanie cudzego mienia ruchomego, z uwzględnieniem przestępstw przeciwko
życiu i zdrowiu, których celem było osiągnięcie korzyści majątkowej, w badanych
sprawach karnych występowały m.in. przestępstwa określone w art. 148 k.k.
oraz art. 278- 281 k.k.
W kategorii przestępstw narkotykowych polegających na: „nielegalnej
produkcji i wyrobie narkotyków, handlem nimi oraz wprowadzaniem do obrotu”61,
występowały przestępstwa ujęte w Ustawie z dnia 24 kwietnia 1997 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii62, a następnie w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii63, przy czym zastosowanie tu miały niejednokrotnie
przepisy Kodeksu karnego w zakresie udziału w zorganizowanej grupie lub związku
mających na celu popełnienie przestępstwa (art. 258 k.k.).
59
O. Górniok, op.cit., s. 57-58.
t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 111, poz. 765 z późn. zm.
61
M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, Pułtusk 2004, s. 154.
62
Dz.U. nr 75, poz. 468 z późn. zm.
63
Dz.U. z 2005 r., nr 179, poz. 1485 z późn. zm.
60
38
W
wielu
przypadkach
działalność
przestępcza,
tak
indywidualna,
jak i zorganizowana, nie ograniczała się wyłącznie do jednej kategorii, a przeplatała się
z przestępstwami innych kategorii, np. popełnianie przestępstw pospolitych oraz
narkotykowych, czy przestępstw gospodarczych i/lub pospolitych oraz narkotykowych.
3.3. Analiza ilościowa spraw
Łącznie w Wydziałach Karnych V, XVI i XXI SO w Katowicach dokonano analizy
607 spraw karnych, w tym 598 z terenu woj. śląskiego, z czego na odpowiedni
okres przypadło:
2004 r. – 115 spraw karnych (co stanowi 19,23% spraw);
2005 r. – 128 spraw (21,40%);
2006 r. – 102 spraw (17,06%);
2007 r. – 122 sprawy (20,40%);
2008 r. – 131 spraw (21,91%),
jak też 9 spraw karnych (1,48%) rozpatrywanych przez SO w Katowicach,
a przekazanych przez inne jednostki organizacyjne64. Sposób zakończenia spraw
w poszczególnych wydziałach prezentuje tabela nr 1:
Tabela nr 1
Sposób zakończenia spraw w poszczególnych Wydziałach: V, XVI, XXI SO w Katowicach
Łączna ilość spraw
Wydz.
Razem
Rok
a
b
2004 115 2
2005 128 1
2006 102 2007 122 2
2008 131 4
598 9
Razem
607
X
X
V
X
I
I
83 34
47 50 32
42 24 36
52 27 45
48 44 43
272 179 156
V
Inny sposób
zakończenia
X
X
X X
X
V
V
X Razem V V X Razem V V
I
I
I I a
I
a b
b
80 33
1 1 1 1 - 2
- 2 45 47 32 2 - - 2 - 3
- 2 1
41 21 36 2 - - 2 - 2
- 1 1
52 25 43 1 1 - - 2 2
- - 2
47 35 35 14 1 - 9 6 2 1 - 3
265 161 146 20 3 1 14 8 11 1 5 7
23
12
Prawomocnie zakończone
Razem
a
b
113 123 1
98 119 1
114 3
567 5
572
W toku
X
X
I
-
a – sprawy z terenu woj. śląskiego,
b – sprawy rozpatrywane z jednostek organizacyjnych spoza woj. śląskiego.
64
W ramach niniejszego opracowania, ze zrozumiałych względów, nie umieszczono wykazu sygnatur akt
poddanych analizie spraw karnych (znajduje się on w posiadaniu autorów), dlatego też wyniki analizy
przedstawiono w formie opisowej i tabelarycznej.
39
Jak z powyższych danych wynika, na łączną liczbę 607 zbadanych spraw,
572 (94,23%) zostały zakończone prawomocnym wyrokiem, natomiast 22 (3,62%)
nadal (tj. w okresie prowadzonych badań aktowych) toczyły się przed sądem,
a 12 (1,98%) zostało zakończonych w inny sposób, przykładowo: poprzez umorzenie
(np. ze względu
na
zgon
sprawcy),
uniewinnienie
wobec
oskarżonych
albo zawieszenie postępowania (np. ze względu na stan zdrowia oskarżonego).
Wśród analizowanych spraw 9 pochodziło z innych jednostek organizacyjnych
przesłanych do SO w Katowicach celem rozpatrzenia, z czego 5 zakończono
prawomocnym wyrokiem, 3 były w toku, a 1 zakończono w inny sposób.
Jak uprzednio zasygnalizowano, Sąd Okręgowy w Katowicach rozpatrywał
sprawy karne kierowane tam zgodnie z właściwością rzeczową w I instancji
oraz sprawy rozpatrywane w ramach odwołania (II instancja) przez sądy rejonowe
z podległych terytorialnie różnych miast. Ich liczbę przedstawia tabela nr 2.
Tabela nr 2
Ilość spraw w poszczególnych miastach woj. śląskiego
L.p.
Miasto
2004
2005
2006
2007
2008
Razem
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Będzin
Bielsko-Biała
Bytom
Chorzów
Cieszyn
Częstochowa
Dąbrowa Górnicza
Gliwice
Jaworzno
Katowice
Mikołów
Mysłowice
Pszczyna
Ruda Śląska
Rybnik
Sosnowiec
Siemianowice Śląskie
Świętochłowice
Tychy
Tarnowskie Góry
10
8
4
1
3
63
3
1
1
7
9
4
1
8
11
11
1
4
2
1
49
3
12
4
2
11
4
3
2
-
1
7
10
3
2
46
3
1
3
11
10
4
1
7
1
6
7
8
4
55
7
3
2
1
10
4
1
5
1
10
2
12
13
1
1
5
2
1
47
3
4
5
1
1
14
3
6
-
26
3
46
49
1
2
24
5
11
260
19
21
15
2
3
53
30
4
21
3
115
128
102
122
131
598
Łącznie:
40
Jak z powyższej z tabeli wynika, największą liczbę realizowanych spraw odnotowano
w Katowicach (260), Sosnowcu (53) Chorzowie (49) i Bytomiu (46). W pozostałych
miastach
liczba
ta
wahała
się
w
granicach
od
1
(Cieszyn)
do
30
(Siemianowice Śląskie).
Odnośnie 9 spraw karnych przekazanych do SO w Katowicach celem
rozpatrzenia przez inne jednostki organizacyjne, ich strukturę obrazuje tabela nr 3.
Tabela nr 3
Ilość spraw z innych miast Polski rozpatrywanych przez SO Katowice
L.p.
Miasto
2004
2005
2006
2007
2008
Razem
1
2
3
4
5
6
7
Chrzanów
Gdynia
Kraków
Olkusz
Opole
Rzeszów
Wrocław
166
167
-
165
-
-
169
172
-
168
170
171
173
1
1
2
2
1
1
1
2
1
-
2
4
9
Łącznie:
3.4. Straty
Z analizy akt spraw karnych wynika, iż straty, jakie spowodowali sprawcy
przestępstw, jak też osiągnięte przez nich korzyści majątkowe z przestępczej
działalności, w analizowanym okresie były znaczne.
W tabeli nr 4 uwzględniono straty spowodowane przez sprawców
w poszczególnych latach (z podziałem na poszczególne wydziały). Łączna wielkość
strat wyniosła 232 420 731 zł. Skuteczność sprawców przestępstw w poszczególnych
65
Sprawa nr V-K-103/05;
Sprawa nr V-K-249/04;
67
Sprawa nr XVI-K-151/04;
68
Sprawa nr XXI-K-78/08;
69
Sprawa nr XXI-K-235/07;
70
71
72
73
66
41
latach była zróżnicowana i straty wahały się od 2 866 872 zł (2006 r.)
do 116 043 229 zł (2007 r.).
Tabela nr 4
Straty łącznie
Rok
Straty
Wydz. V
Wydz. XVI
Wydz. XXI
Łącznie
2004
7 558 396
2 619 345
-
10 177 741
2005
581 257
1 663 328
3 794 689
6 039 274
2006
904 380
1 409 344
553 148
2 866 872
2007
111 598 466
290 477
4 154 286
116 043 229
2008
3 251 002
75 622 359
18 420 254
97 293 615
Razem:
123 893 501
81 604 853
26 922 377
232 420 731
W tabeli nr 5 uwzględniono natomiast wysokość korzyści majątkowych osiągniętych
przez sprawców przy dokonywaniu przestępstw narkotykowych.
Tabela nr 5
Łączna korzyść majątkowa
Rok
Korzyść majątkowa
Wydz. V
Wydz. XVI
Wydz. XXI
Łącznie
2004
37 226
1 790
-
39 016
2005
4 715
13 096
11 189
29 000
2006
63 583
113 468
30 704
207 755
2007
22 871
2 480
4 520
29 871
2008
32 097
619 806
31 931
683 834
Razem:
160 492
750 640
78 344
989 476
Łączna wielkość osiągniętych korzyści majątkowych wyniosła 989 476 zł.
Tak jak i przy stratach, ich wielkość także jest zróżnicowana i waha się od 29 000 zł
(2005 r.) do 683 834 zł (2008 r.).
42
W kolejnej tabeli (nr 6) zaprezentowano natomiast straty oraz uzyskane
korzyści majątkowe z podziałem na poszczególne kategorie przestępstw.
Tabela nr 6
Łączne straty i korzyść majątkowa wg kategorii przestępstw
Korzyść majątkowa
Straty
Łącznie
Wydz. V
Wydz.
XVI
Wydz.
XXI
Łącznie
-
9 737 182
-
-
-
-
1 061 839
3 579 543
5 102 936
-
-
-
-
891 296
210 183
5 134
1 206 613
-
-
-
-
2007
111 513 100
212 481
3 906 724
115 632 305
-
-
-
-
2008
2 860 118
73 460 659
18 088 243
94 409 020
-
-
-
-
Razem
122 874 109
77 534 303
25 579 644
226 977 532
-
-
-
-
Rok
Wydz. V
Wydz. XVI
2004
7 148 041
2 589 141
2005
461 554
2006
Wydz. XXI
Przestępstwa gospodarcze
Przestępstwa przeciwko mieniu
2004
410 355
30 204
-
440 559
-
-
-
-
2005
119 703
601 489,7
215 146
936 338,7
-
-
-
-
2006
13 084
1 199 181
548 014
1 760 279
-
-
-
-
2007
85 366
77 996
247 562
410 924
-
-
-
-
2008
390 884
2 161 700
332 011
2 884 595
-
-
-
-
Razem
1 019 392
4 070 570
1 342 733
5 089 962
-
-
-
-
Przestępstwa narkotykowe
2004
-
-
-
-
2005
-
-
-
-
2006
-
-
-
-
2007
-
-
-
-
2008
-
-
-
Razem
-
-
Razem
123 893 501
81 604 853
37 226
1 790
-
39 016
4 715
13 096
11 189
29 000
63 583
113 468
30 704
207 755
22 871
2 480
4 520
29 871
-
32 097
619 806
31 931
683 834
-
-
160 492
750 640
78 344
989 476
26 922 377
232 420 731
160 492
750 640
78 344
989 476
Jak z przedstawionych danych wynika, w przypadku przestępstw gospodarczych
sprawcy spowodowali straty w ilości 226 977 532 zł, natomiast przestępstw
kryminalnych – 5 089 962 zł, co łącznie dało kwotę 232 420 731 zł. W przypadku
przestępstw narkotykowych osiągnięta przez sprawców korzyść majątkowa wyniosła
989 476 zł.
Przedmiotem wykonawczym, na którym sprawcy realizowali swoje zachowania
przestępcze były m.in.:
pieniądze, jako szczególna postać rzeczy (będące równocześnie szczególnym
przedmiotem cywilnoprawnej umowy o kredyt, dotację itd.);
43
ich substytut
czyli przedmioty posiadające wartość użytkową i materialną
dające się wyrazić w pieniądzu (np. sprzęt RTV, Hi-Fi, AGD, wyposażenie
mieszkań czy samochody, dzieła sztuki, alkohol, papierosy itd.), ale na równi
z pieniędzmi przez sprawców pożądane (i wyłudzane);
dokumenty
w tym dokumenty tożsamości (dowody osobiste, paszporty),
którymi sprawcy posługiwali się aby zrealizować przestępczy mechanizm
oraz dokumenty stanowiące podstawę zawarcia umowy handlowej (czeki,
faktury, rachunki, oświadczenia) i kredytowej (wnioski, zaświadczenia).
Sprawca realizując swe przestępcze działania na dokumentach przypisuje
zawartym w nich danym takie cechy dodatnie, których w rzeczywistości
podmioty ubiegające się o kredyt czy poręczyciele nie posiadają, a które
w następstwie ich przedłożenia w instytucji finansowej wpływają na pozytywną
decyzję kredytową, handlową itd.;
narkotyki i substancje psychotropowe, którymi sprawcy handlowali w celu
osiągnięcia korzyści materialnej.
W świetle materiału badawczego można stwierdzić, iż forma własności podmiotów
pokrzywdzonych, tak osób fizycznych, jak i prawnych, dla większości sprawców
mających podjąć decyzję o popełnieniu przestępstwa była obojętna. Wyboru podmiotu
dokonywano raczej przypadkowo (co nie znaczy, że w trakcie przygotowania
przestępstwa nie zwracano uwagi na stan majątkowy ofiary, łatwość w dokonaniu
czynu zabronionego itd.), co jednoznacznie wynika z treści składanych przez te osoby
wyjaśnień w trakcie prowadzonych postępowań przygotowawczych i sądowych.
W przypadku instytucji finansowych, jak banki czy instytucje udzielające
dotacji, subsydiów itd., przy typowaniu podmiotu brano pod uwagę bardziej
dostępność kredytów, dotacji lub subsydiów oraz mniejszy
do wymogów innych banków lub instytucji
w porównaniu
stopień sformalizowania procedur
(kredytowych, dotacyjnych itd.), a więc ilość i jakość niezbędnych do przedłożenia
dokumentów. Ten element
co warto podkreślić
był szczególnie pożądany
przez sprawców, którzy przy realizacji przestępstw wykorzystać chcieli posiadaną
przez siebie czy też dostępną im bazę techniczną niezbędną przy fałszowaniu
dokumentów.
44
3.5. Sprawcy przestępstw
Przed zaprezentowaniem danych odnośnie zabezpieczonego mienia i jego
przepadku, dokonać należy charakterystyki sprawców, gdyż ich dane, jak wiek,
wykształcenie i źródło utrzymania
majątkowych
obok uzyskanych w wyniku przestępstw korzyści
mają istotny wpływ na posiadany przez nich stan majątkowy, a zatem
i ewentualną decyzję co do dokonania zabezpieczenia składników majątkowych
sprawców na poczet ewentualnych kar i środków karnych.
Z ustaleń wynika, że w przestępczej działalności uczestniczyło łącznie 1 566
osób, w tym 1 359 mężczyzn (co stanowi 86,78% populacji) i 207 kobiet (13,22%).
Wiek sprawców zaprezentowano w tabeli nr 7.
Tabela nr 7
Wiek sprawców przestępstw
Płeć
do 20
21-30
31-40
41-50
51-60
61-70
pow. 70
Razem
Mężczyźni
192
491
318
212
127
14
5
1 359
Kobiety
6
64
62
41
29
4
1
207
Łącznie
198
555
380
253
156
18
6
1 566
Jak z powyższego zestawienia wynika, w chwili podjęcia się przestępczej działalności,
najliczniejszą grupę wśród sprawców stanowili ludzie młodzi: 555 osób w przedziale
wiekowym od 21 do 30 lat (co stanowiło 35,44% populacji), następnie 380 osób
w przedziale od 31 do 40 lat (24,27%) i 253 osoby w przedziale od 41 do 50 lat
(16,16%). Na uwagę zasługuje fakt, iż w przestępczej działalności brały także udział
osoby w przedziale wiekowym do 20 lat – łącznie 198 osób (12,64%), oraz osoby
w podeszłym wieku – powyżej 70 lat – 6 osób (0,38%).
Tabela nr 8 prezentuje dane dotyczące wykształcenia sprawców przestępstw.
Z zestawienia wynika, iż najliczniejszą grupę sprawców przestępstw stanowią ludzie
o wykształceniu zawodowym (544 przypadki – 34,74%) i średnim (518 przypadków –
33,08%). Wyższe wykształcenie posiadało 149 osób (9,51%).
45
Tabela nr 8
Wykształcenie sprawców przestępstw
Płeć
Podstawowe
(Gimnazjum)
Zawodowe
Średnie
(Liceum)
Wyższe
Razem
Mężczyźni
323
502
418
116
1 359
Kobiety
32
42
100
33
207
Łącznie
355
544
518
149
1 566
W tabeli nr 9 zaprezentowano źródło utrzymania sprawców analizowanych
przestępstw. Z materiałów wynika, iż najliczniejsza grupa (423 osoby – 27,01%)
na przestrzeni lat 2004-2008 utrzymywała się z pracy umysłowej lub fizycznej
zatrudniając się w prywatnych przedsiębiorstwach. Utrzymanie z pracy dorywczej
(prace sezonowe, zbieranie złomu itd.) zadeklarowało 308 osób (19,67%).
Właścicielami lub współwłaścicielami przedsiębiorstw prywatnych było 110 osób
(7,02%).
Brak zatrudnienia, a jednocześnie jakiegokolwiek dochodu, zadeklarowało
286 osób (18,26%), przy czym osoby te nie ujawniały źródeł utrzymania, natomiast
101 osób (6,45%) deklarowało, że jest na utrzymaniu rodziny.
Tabela nr 9
Źródło utrzymania sprawców przestępstw
L.
p.
Źródło utrzymania
Ogółem
Mężczyźni
Kobiety
1
Przedsiębiorstwa państwowe /
instytucje państwowe / samorządowe
83
69
14
2
Właściciel / współwłaściciel firmy
prywatnej
110
96
14
3
Pracownik firmy prywatnej
423
353
70
4
Emerytura / renta
85
62
23
5
Zasiłek dla bezrobotnych
95
83
12
6
Praca dorywcza
308
301
7
7
Nie pracuje
286
255
31
8
Na utrzymaniu rodziny
101
75
26
9
Uczeń / student
58
55
3
10
Renta socjalna / zapomogi
17
10
7
1 566
1 359
207
Łącznie:
46
Reasumując należy stwierdzić, iż stałym źródłem dochodów wykazały się 701 osoby
(44,76%), przy czym:
83 osoby (5,30%) zatrudnione były w przedsiębiorstwach i instytucjach
państwowych (samorządowych);
110 osób (7,02%) było właścicielami własnych przedsiębiorstw, zazwyczaj
niewielkich o profilu handlowo-usługowym, z reguły o lokalnym zasięgu;
pracownikami umysłowymi i fizycznymi różnych firm prywatnych było
423 sprawców (27,01%), z czego większość – 22,54% stanowili mężczyźni
(70 kobiet – 4,47%);
utrzymaniem w oparciu o emeryturę lub rentę wykazało się 85 (12,50%) osób.
W pozostałych przypadkach źródło utrzymania sprawców było zróżnicowane i zależne
od statusu społecznego, płci, możliwości zatrudnienia itd.
Z zebranych materiałów wynika, iż na łączną liczbę 1 566 sprawców, tylko 385
osób
(co
stanowi
24,58%)
zadeklarowało
posiadanie
majątku
ruchomego
oraz nieruchomego, natomiast 1 181 osób (75,42%) deklarowało brak posiadania
jakiegokolwiek majątku. Strukturę tego zagadnienia przedstawia tabela nr 10.
Tabela nr 10
Majątek posiadany przez sprawców
Rok
Sprawcy
Majątek posiada
Brak majątku
2004
171
27
144
2005
299
56
243
2006
295
73
222
2007
277
64
213
2008
524
165
359
Łącznie
1 566
385
1 181
Odnośnie posiadania przez 385 sprawców majątku ruchomego i nieruchomego,
dane te uzyskano w trakcie składanych przez nich wyjaśnień (lub przesłuchań
w charakterze świadka przed postawieniem zarzutów). Z uzyskanych w ten sposób
informacji ustalano, iż osoby te posiadały: pojazdy mechaniczne
różnych marek
i różnej wartości (np. w sprawach sygn. akt: XVI-K-232/07, XVI-K-265/07),
nieruchomości
jak np. mieszkania, domy jednorodzinne czy działki rekreacyjne,
47
a ponadto własność przedsiębiorstw i lokali rozrywkowych (np. sygn. akt: K-XVI29/05) oraz lokaty bankowe (kapitałowe).
Niejednokrotnie także sprawcy deklarowali posiadanie majątku o znikomej
wartości. Zazwyczaj były to osoby utrzymujące się z emerytur lub rent, a ich jedynym
majątkiem były pozyskane z tych źródeł pieniądze zdeponowane na koncie
bankowym, ewentualnie pojazdy mechaniczne nie stanowiące większej wartości.
W przypadku powyższych danych posiadany (deklarowany) majątek został
zazwyczaj potwierdzony czynnościami procesowo-operacyjnymi organów ścigania
w odpowiednich instytucjach.
Bywały jednak sytuacje, gdy organy ścigania wobec braku deklaracji
o posiadaniu majątku ze strony osób podejrzanych (oskarżonych) działań takich
nie podejmowały, mimo iż przestępcza działalność tych osób jednoznacznie
wskazywała na jego posiadanie. Przykładowo w sprawie sygn. akt: XVI-K-174/07
sprawca, w chwili gdy podjęto wobec niego czynności procesowe, zadeklarował brak
posiadania jakiegokolwiek majątku, wobec czego nie podjęto działań ustalających
ewentualne składniki majątkowe tego mężczyzny, chociaż podmioty pokrzywdzone
jego przestępczą działalnością tego się domagały. Brak reakcji ze strony organów
ścigania spowodował, iż pokrzywdzeni wynajęli firmę detektywistyczną, która ustaliła
składniki majątkowe sprawcy: lokal firmowy, mieszkanie, gospodarstwo rolne (6 h)
o wartości 300 000 zł, zajazd o wartości około 450 000 zł, hurtownię węgla (2,14 h)
ze zmagazynowanym węglem, działkę o powierzchni 6,67 h oraz 6 innych działek
rolnych i budowlanych. Podjęte po uzyskaniu tej informacji czynności okazały się
jednak spóźnione – jak bowiem ustalono, wobec tego sprawcy prowadzono
jednocześnie inne postępowanie karne o przestępstwa tej samej kategorii, w którym
majątek ten został już zabezpieczony.
Reasumując stwierdzić należy, iż wśród sprawców przestępstw dominują
mężczyźni w wieku od 21 do 50 lat o wykształceniu zawodowym i średnim
[odpowiednio: 544 (34,74%) i 518 (33,08%) osób], utrzymujący się z pracy stałej (423
– 27,01%), zatrudnieni w prywatnych przedsiębiorstwach oraz utrzymujący się z prac
dorywczych (308 osób – 19,67%), w większości – 1 181 osób (75,42%) deklarujący
brak posiadania jakiegokolwiek majątku.
48
Przyjąć należy, iż taki stan rzeczy spowodował, że w omawianym okresie
często stosowano wobec podejrzanych środki zapobiegawcze. Z ustaleń wynika,
iż środki te zastosowano wobec 1 185 osób (75,67%) na łączną liczbę 1 566
sprawców. Strukturę stosowania środków zapobiegawczych przedstawiono w tabeli
nr 11.
Tabela nr 11
Stosowanie środków zapobiegawczych wobec sprawców
Rok
Sprawcy
Areszt
Dozór policyjny,
zakaz opuszczania
kraju itd.
Poręczenie
majątkowe
2004
171
91
24
15
2005
299
116
31
24
2006
295
97
60
67
2007
277
98
83
47
2008
524
97
181
154
Łącznie
1 566
499
379
307
Zaznaczyć jednak należy, że poszczególne środki zapobiegawcze zastosowane wobec
1 185 osób stosowano niejednokrotnie łącznie lub zamiennie w stosunku do jednej
osoby. Tak więc:
areszt zastosowano wobec 499 sprawców (31,86%), przy czym był on
niejednokrotnie zamieniany na dozór (zazwyczaj po uprzednim wpłaceniu
poręczenia majątkowego);
dozór policyjny i zakaz opuszczania kraju – łącznie z oddaniem paszportu –
zastosowano
w
stosunku
do
379
osób
(24,20%)
(niejednokrotnie
wraz z poręczeniem majątkowym);
poręczenie majątkowe zastosowano wobec 307 osób (19,60%).
Z analizy wynika, iż stosowanie aresztu przez sądy w omawianym okresie czasu
utrzymane było na jednolitym poziomie i oscylowało w przedziale od 91 do 116.
Odmiennie natomiast przedstawiała się ilość stosowanych dozorów itd. – od 24
do 181, natomiast poręczenia majątkowe stosowano w przedziale od 15 do 154.
49
3.6. Zabezpieczenie majątkowe i przepadek
Z dokonanych ustaleń wynika, iż organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości
na przestrzeni omawianego czasu stosowały wobec sprawców analizowanych
przestępstw środek zabezpieczający w postaci zabezpieczenia majątkowego na poczet
ewentualnego przepadku przedmiotów (art. 44 k.k.), jak też przepadku korzyści
osiągniętych z popełnienia przestępstw (art. 45 k.k.). W tym celu niejednokrotnie
stosowano tymczasowe zajęcie mienia oraz/lub poręczenia majątkowe.
Jak dowodzą wyniki ustaleń, poręczenie majątkowe często było stosowane –
obok lub zamiast zabezpieczenia – przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Podjęcie decyzji w tym zakresie przez odpowiednie organy podyktowane było
wieloma
czynnikami,
jak
np.
uniemożliwieniem
opuszczenia
kraju
przed
zakończeniem sprawy sądowej, jak też zamożnością (a właściwie jej brakiem
w przypadku większości sprawców). Tak więc środek ten stosowany był łącznie w 87
sprawach karnych (14,33%), w stosunku do 307 sprawców, na łączną kwotę
13 282 500 zł. Obrazuje to tabela nr 12.
Tabela nr 12
Poręczenia majątkowe
Rok
Liczba
spraw
Ilość osób
Kwota poręczeń
majątkowych
Wartość poręczeń
w formie przedmiotów
Zwrot poręczeń
majątkowych
2004
10
15
454 000
-
-
2005
9
24
614 000
-
45 000
2006
13
67
887 800
-
35 000
2007
14
47
6 448 500
930 000
3 745 000
2008
41
154
3 918 200
30 000
28 000
Łącznie
87
307
12 322 500
960 000
4 135 000
Kwota pierwotna
Kwota ostateczna
13 282 500
4 135 000
8 187 500
Na łączną kwotę 13 282 500 zł wydano postanowienia o zastosowaniu poręczeń
majątkowych w formie gotówki w wysokości 12 322 500 zł oraz w formie hipoteki
(930 000 zł) i depozytu wartościowego w kwocie 30 000 zł. W wyniku złożonych
przez sprawców (o statusie podejrzanego/oskarżonego) zażaleń decyzją sądu
wysokość poręczeń została zmniejszona o kwotę 4 135 000 zł (np. z kwoty 2 500 000 zł
50
na 1 500 000 zł, a następnie na kwotę 500 000 zł, a w jednym przypadku kwota
30 000 zł w całości została zwrócona). Ostatecznie do depozytu sądowego wpłynęło
8 187 500 zł poręczeń majątkowych.
Reasumując, w oparciu o dane z poszczególnych lat, należy stwierdzić,
iż na przestrzeni lat 2004-2008 widoczna jest wyraźna tendencja wzrostowa
stosowania tego środka zabezpieczającego.
Sąd, stosując się do ustawowych wymogów, orzekał: przepadek przedmiotów
na zasadzie art. 44 k.k., przepadek korzyści majątkowej z art. 45 k.k., przepadek
z art. 299 § 7 k.k. i art. 316 k.k. oraz przepadek osiągniętych korzyści – art. 33
z ustawy Kodeks karny skarbowy.
Z ustaleń wynika, iż sądy w stosunku do skazanych za lata 2004-2008
zastosowały łącznie przepadek w 193 sprawach karnych. Skalę tę prezentuje tabela
nr 13. Zaznaczyć należy jednocześnie, że różnica miedzy ogólną liczbą spraw a sumą
liczb przy poszczególnych kategoriach przepadków wynika z faktu, że niejednokrotnie
w jednej sprawie stosowano różne instytucje prawne (np. przepadek przedmiotów
na podstawie art. 44 k.k. i dokumentów na podstawie art. 316 k.k.).
Tabela nr 13
Przepadek przedmiotów w latach 2004-2008
Przepadek
Przedmioty
Art. 316 k.k.
Art. 299
§ 7 k.k.
Art. 44
§ 4 k.k. Liczba Doku- Liczba spraw
ilość
liczba
ilość
liczba
spraw menty
(kwota)
spraw przepadku spraw przepadku
Rok
Liczba
spraw
Zabezpieczenie
mienia
Liczba spraw
(kwota)
2004
47
-
1
1
12
21
-
33
144
-
2005
41
4
(3 450 zł)
5
7
11
21
1
23
72
-
2006
30
6
(8 345 zł)
4
5
15
27
-
10
22
2
(375 200 zł)
2007
36
6
(37 028 zł)
6
100
13
29
-
15
52
3
(313 000 zł)
2008
39
18
(1 187 480 zł)
2
2
12
29
-
25
26
3
(36 526 zł)
Razem
193
34
(1 236 303 zł)
18
115
63
127
1
105
323
8
(724 526 zł)
Art. 44 § 1 k.k.
Art. 44 § 2 k.k.
51
Analizując dane zawarte w tabeli stwierdzić należy, iż na przestrzeni lat 2005-2008
wystąpiła tendencja wzrostowa w zabezpieczeniu mienia. W latach 2005-2007 wzrost
ten nie był zbyt dynamiczny:
między 2005 a 2006 r. o wielkość równą 1,42;
w latach 2006-2007 r. o 3,44;
natomiast gwałtowny wzrost (w stosunku do lat poprzednich) – aż o wielkość
równą 31,07 – odnotowano na przestrzeni lat 2007-2008 r.
W sposób złożony kształtuje się natomiast liczba zasądzanych przez sąd przepadków
mienia w postaci przedmiotów.
W przypadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa (art. 44
§ 1 k.k.) liczba spraw, w których zastosowano przepadek, nie była wysoka. Różnica
między liczbą spraw a liczbą przepadków wynika z faktu, iż w poszczególnych
sprawach występowało niejednokrotnie po kilku sprawców i wobec każdego z nich
stosowano przepadek wielu przedmiotów. Podobnie przedstawia się sprawa
z przepadkiem przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia
przestępstwa (art. 44 § 2 k.k.).
Jak wynika z poczynionych ustaleń, sąd tylko w jednym przypadku (2005 r.)74
zastosował przepadek równowartości przedmiotów (w wysokości 1 450 zł)
pochodzących bezpośrednio z przestępstwa.
Z zebranych danych wynika również, iż w 105 sprawach karnych – w myśl
art. 316 k.k. – przepadkowi uległo łącznie 323 dokumentów w postaci: 298 czeków
(w tym 1 euroczek), 12 weksli (w tym 2 deklaracje wekslowe), 5 banknotów, 8 kart
plastikowych z paskiem magnetycznym. Przepadek stosowany był również
w 8 sprawach w myśl art. 299 § 7 k.k.
W tabeli nr 14 przedstawiono natomiast dane dotyczące przepadku korzyści
majątkowych pochodzących z przestępstw w latach 2004-2008.
74
Sygn. akt: XXI-K-98/05.
52
Tabela nr 14
Przepadek korzyści majątkowych pochodzących z przestępstw w latach 2004-2008
Przepadek korzyści majątkowych pochodzących z przestępstw
Liczba
spraw
Rok
Art. 45 k.k.
Art. 46 k.k.
Art. 72 k.k.
ustawy
o przeciwdziałaniu
narkomanii
ilość
spraw
liczba
przepadku
(+ nawiązka)
Art. 33 k.k.s
2004
35
480 zł
886 7433 zł
8 960 zł
15
56
(1 500 zł)
-
2005
45
222 601 zł
1 280 476 zł75
87 549 zł
17
438
(12 200 zł)
-
2006
45
178 375 zł
991 153 zł
22 865 zł
16
60
(7 300 zł)
2 106 292 zł
2007
45
116 366 zł
1 761 817 zł
253 380 zł
6
8
(2 300 zł)
-
2008
53
718 666 zł
3 456 395 zł
1 992 962 zł
13
94
(735 zł)
-
Razem
223
1 236 488 zł
8 376 584 zł
2 365 716 zł
67
656
(24 035 zł)
2 106 292 zł
Zgodnie z art. 45 § 1 k.k. sąd orzekał przepadek korzyści majątkowej (niepodlegającej
przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 § 1) albo jej równowartości.
Kwoty te, w zależności od kategorii spraw, były jednak zróżnicowane. Zauważyć
należy, że częściej stosowano przepis art. 46 k.k. orzekając na rzecz pokrzywdzonych
podmiotów obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części,
a niejednokrotnie także i nawiązkę w celu zadośćuczynienia za naruszone dobra.
Przy orzekaniu zastosowanie miał także przepis art. 72 § 2 k.k. odnośnie zobowiązania
skazanych
–
w
przypadku
warunkowego
zawieszenia
wykonania
kary
–
do naprawienia szkody.
W przypadku przestępstw narkotykowych sąd stosował przepis art. 70 ustawy
o przeciwdziałaniu narkomanii, zgodnie z którym orzekano przepadek korzyści
majątkowej osiąganej przez sprawców tych przestępstw, jednak w większości
75
W kwocie tej, w sprawie sygn. akt: XXI-K-14/05, orzeczono obowiązek naprawienia szkody majątkowej
w wysokości 1 223 720 zł.
53
przypadków nie były to kwoty znaczne. Wynikało to z faktu, iż sprawcy w większości
przypadków osiągali nieznaczne (często też znikome) korzyści majątkowe.
Zastosowanie miała także ustawa Kodeks karny skarbowy, zgodnie z którą
przepadkowi (art. 33) ulegała korzyść majątkowa osiągana przez sprawców
z popełniania przestępstw skarbowych. W tabeli zaznaczono jedynie przepadki
orzeczone, nie sygnalizując kilku spraw karnych, w których nie zapadł jeszcze
(na dzień analizy akt) prawomocny wyrok.
3.7. Wnioski
Z zebranego materiału wynika, iż instytucja przepadku była i nadal jest stosowana
zarówno przez organy ścigania, jak i wymiaru sprawiedliwości. Należy jednak
zauważyć, że kwoty odzyskane nie są proporcjonalne do poniesionych strat pomimo
tego, iż zakres przedmiotowy przestępstw obejmuje różne ich typy, tak w kategoriach
przestępstw gospodarczych, pospolitych, jak i narkotykowych.
Przyczyn tego stanu wymienić można kilka. Do głównych zaliczyć należy
pauperyzację społeczeństwa. Stan majątkowy sprawców w omawianym okresie
w znacznym zakresie był znikomy, co automatycznie ograniczało zastosowanie tych
instytucji76. W przypadku przestępstw narkotykowych, ze względu na minimalne zyski
osiągnięte
przez
sprawców
sąd
stosował
odpowiednie
przepisy
ustaw
o przeciwdziałaniu narkomanii orzekając przepadek korzyści majątkowej osiąganej
przez sprawców tych przestępstw, jednak w większości przypadków również nie były
to kwoty znaczne.
Znacznie lepsze wyniki pod względem kwot zabezpieczenia mienia
oraz przepadku korzyści majątkowych osiągano w przypadku przestępstw ściganych
z ustawy Kodeks karny skarbowy, jednak były to przypadki jednostkowe.
Istotną przyczyną braku stosowania zabezpieczenia i przepadku było
dobrowolne poddanie się karze (art. 335 k.p.k.), co powodowało, że sąd w tych
przypadkach stosował inne środki karne, zazwyczaj mniej dokuczliwe finansowo
dla sprawcy (który często zobowiązywał się do naprawienia szkody itd.).
76
Wielu sprawców zostało przez sąd zwolnionych z kosztów sądowych.
54
Istotne znaczenie przypisać należy również – przynajmniej w pierwszym
okresie czasu (tj. pierwsza połowa dekady, a w ramach prowadzonych badań – lata
2004-2005) – mniejszej, w porównaniu do późniejszych lat, kreatywności organów
ścigania w podejmowaniu działań zmierzających do ujawnienia oraz zabezpieczenia
mienia, chociaż były takie możliwości, co wynika z analizy akt.
Reasumując przyjąć należy, że w omawianym okresie organy ścigania
intensyfikowały, tak w zakresie czynności procesowych, jak i operacyjno-rozpoznawczych, działania umożliwiające im prawidłowe wykonywanie czynności
w zakresie
zabezpieczenia
składników
majątkowych
osób
podejrzanych
i/lub oskarżonych o przestępczą działalność. Działania te pozwoliły sądom skuteczniej
realizować nałożone na nie ustawowe obowiązki związane z ustaleniem winy
oraz orzeczeniem kary wobec sprawców przestępstw.
55
BIBLIOGRAFIA
1. Antoniak A., Zabezpieczenie na mieniu podmiotu zbiorowego, „Prokuratura
i Prawo” 2005, nr 10.
2. Filar M., Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
za czyny zabronione pod groźbą kary, red.: M. Filar, Z. Kwaśniewski i D. Kala,
Toruń 2003.
3. Gąsiorowski J., Górnik P.: Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych
za czyny zabronione pod groźbą kary, w: Unia Europejska – Wspólny Rynek
także
dla
przestępców.
Zabezpieczenie
mienia
oraz
dowodów
w postępowaniach karnych w sprawach finansowych, red.: P. Górnik, J. Kaleta,
T. Miłkowski, J. Słobosz, M. Wróbel, Katowice 2010.
4. Gąsiorowski J., Górnik P.: Przepadek w polskiej procedurze karnej, w: Unia
Europejska – Wspólny Rynek także dla przestępców. Zabezpieczenie mienia
oraz
dowodów
w postępowaniach
karnych
w
sprawach
finansowych,
red.: P. Górnik, J. Kaleta, T. Miłkowski, J. Słobosz, M. Wróbel, Katowice 2010.
5. Gąsiorowski J., Górnik P.: Zabezpieczenie i przepadek mienia w latach 2004-2008 w badaniach aktowych, w: Unia Europejska – Wspólny Rynek także dla
przestępców. Zabezpieczenie mienia oraz dowodów w postępowaniach karnych
w sprawach finansowych, red.: P. Górnik, J. Kaleta, T. Miłkowski, J. Słobosz,
M. Wróbel, Katowice 2010.
6. Giezek J., Łabuda G., System sankcji w ustawie o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, „Prokuratura
i Prawo” 2004, nr 11-12.
7. Górniok O., Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994.
8. Grzeszczyk W., Wątpliwości proceduralne związane ze stosowaniem ustawy
o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą
kary, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 1.
9. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon narkomanii, Pułtusk 2004.
56
10. Kala D., Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
za czyny zabronione pod groźbą kary, red.: M. Filar, Z. Kwaśniewski i D. Kala,
Toruń 2003.
11. Michalski B., Przestępstwa przeciwko mieniu. Rozdział XXXV kodeksu
karnego. Komentarz, Warszawa 1999.
12. Pismo z Biura Prokuratora Generalnego: L.dz. PG-VII-IP-8/10 z dnia
20.04.2010 r.
13. Potulski J., Kodeks karny. Komentarz do zmian wprowadzonych ustawą z dnia
13 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy
Kodeks karny oraz niektórych innych
ustaw, System Informacji Prawnej LEX 2004, [online], LEX/el. 2004,
[dostępny:15.08.2010 r.]
14. Raglewski J., Materialnoprawna regulacja przepadku w polskim prawie
karnym, Kraków 2005.
15. Starzyński P., Postępowanie zabezpieczające w polskim procesie karnym,
Warszawa 2007.
16. Zabłocki R., Podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze,
Warszawa 2004.
57

Przepadek mienia - Szkoła Policji w Katowicach

Transkrypt

Podobne dokumenty

Będą surowe kary za przestępstwa ekologiczne

Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa

Przestępstwa kryminalne

wstęp - WWW PWSZ Tarnobrzeg

Oświadczenie kandydata o niekaralności. Ja, niżej podpisany/a

Oświadczenie o niekaralności

oświadczenie o niekaralności i pełnej zdolności do czynności

Generuj PDF

ZASADY PRAWA I FUNKCJONOWANIA SĄDÓW 0.29 mb

statystyka przestępstwa dotyczące telefonów komórkowych