Nauczanie gramatyki - Język Polski dla Obcokrajowców

Nauczanie gramatyki - Język Polski dla Obcokrajowców

Student pyta – lektor szuka
odpowiedzi!
Małgorzata Gębka-Wolak
Instytut Języka Polskiego UMK
DLACZEGO???
stary – starszy
ostry – ostrzejszy
samogłoska + ły, my, ny, ni, ry, ty, sty, wy → szy
spółgłoska + ły, my, ny, ni, ry, ty, sty, wy → ejszy
biały – bielszy
podły – podlejszy
szczęśliwy – szczęśliwszy
łatwy – łatwiejszy
tani – tańszy
ostatni – ostatniejszy
bogaty – bogatszy
żółty – żółciejszy
uprzejmy – uprzejmiejszy
złocisty – złocistszy
gęsty – gęściejszy
ładny – ładniejszy, zgrabny – zgrabniejszy (piękny,
trudny, brudny, spokojny, przystojny, atrakcyjny,
pilny, wierny, zdolny)
2
Reguła doboru morfemu –szy // -ejszy za J. Tokarski, Fleksja polska; spośród podanych
zakończeń motywujących morfem –ejszy najbardziej warte uwagi jest zakończenie –ny.
2
Dlaczego???
rodzaj żeński
[…] odczuwał coś jakby chęć zemsty. Na całym
żeńskim rodzaju. (NKJP)
ZNACZENIE
rodzaj żeński – w opozycji do męskiego i nijakiego,
termin gramatyczny
żeński rodzaj = kobiety (płeć)
W czasie studiów zdobywca żeńskich akademików,
po ślubie wierny i oddany mąż. Kto? Jerzy Stuhr.
(NKJP)
3
Jaka jest gramatyka języka polskiego?
„Polska gramatyka kocha wyjątki.
A największym w niej wyjątkiem
jest, gdy od jakiejś zasady nie ma
wyjątku”.
Forum: Czy polska gramatyka jest trudna dla
obcokrajowców?
http://forum.mlingua.pl/archive/index.php/t21071.html
4
Aby poradzić sobie z pytaniami uczniów, potrzebujemy – rzecz jasna – wiedzy wyraźnej
o systemie gramatycznym. Przygotowując się do zawodu i pracując z obcokrajowcami,
coraz lepiej uświadamiamy sobie, jak funkcjonuje system językowy. Coraz więcej o nim
wiemy, jednak zawsze pozostają „białe plamy”.
4
„Z tą liczbą wyjątków w języku polskim to
gruba przesada. Często nauczyciele i lektorzy
polskiego wmawiają uczniom, że coś jest
wyjątkiem, bo nie potrafią albo nie chce im
się tłumaczyć. Przykre, ale nawet w jednej ze
szkół jpjo, gdzie byłam na stażu, wręcz
nakazywano nam na niewygodne pytania
słuchaczy odpowiadać to jest wyjątek”.
znajomość systemu gramatycznego
(wiedza wyraźna o systemie gramatycznym)
5
Co utrudnia zrozumienie systemu gramatycznego?
- obszerność materiału,
- zróżnicowane modele opisu, które z różnych perspektyw i ze zróżnicowaną
szczegółowością ujmują dane zjawisko językowe, modele niekoniecznie są nam znane,
wyniki badań naukowych są rozproszone, trudno dostępne, z kolei podręczniki do
gramatyki jp rozwiewają tylko część naszych wątpliwości; powielają jeden model
opisu.
5
Języka naturalnego nie da się przedstawić jako
absolutnie regularnego systemu reguł.
Język rozwija się spontanicznie, nie należy więc
oczekiwać, że będzie całkowicie logiczny.
Nie jesteśmy w stanie przewidzieć kierunku
jego rozwoju.
6
Języka naturalnego nie da się przedstawić jako absolutnie regularnego systemu reguł.
Język rozwija się spontanicznie, nie należy więc oczekiwać, że będzie całkowicie
logiczny, regularny, funkcjonalny. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć kierunku jego
rozwoju. Np. wydaje się, że rozwój fleksji powinien iść w kierunku redukowania
końcówek wielofunkcyjnych i większej wyrazistości funkcjonalnej. Tymczasem, gdy
np. popatrzymy na dopełniacz liczby mnogiej, to zauważymy działanie sprzecznych
mechanizmów.
6
Dopełniacz liczby mnogiej, czyli
ścieranie się 2 tendencji
1. ciocia → cioć (forma charakterystyczna) lub
cioci (forma homonimiczna); babcia → babć
lub babci; Olunia → Oluń lub Oluni;
kiciunia → kiciuń lub kiciuni; piekarnia →
piekarń lub piekarni
2. -ów : -i // -y
pisarzów – pisarzy
nauczycieli, badaczy, listonoszy
7
1) Rzeczowniki żeńskie miękkotematowe na cia, nia, alnia, arnia, mogą przybierać
końcówkę charakterystyczną dla dopełniacza żeńskich twardotematowych, czyli zero,
lub pozostać przy tradycyjnym zakończeniu wielofunkcyjnym –i.
2) Z kolei dla rzeczowników męskich wyrazista jest końcówka –ów, przybierają ją
regularnie męskie twardotematowe. W pewnym momencie rozwoju języka wydawało
się, że rzeczowniki z tematami zakończonymi na spółgłoskę stwardniałą będą
odmieniane z końcówką –ów (pisarzów, słuchaczów, królów). Nagle nastąpił
niespodziewany zwrot w rozwoju: atrakcyjna końcówka -ów dziś wyraźnie przegrywa z
wariantywnym -y! Chociaż więc status jedynie poprawnych mają postacie palców,
meczów, stróżów czy królów (wyjątek: święto Trzech Króli), to jednak przeciętny
Polak, jeśli się tylko waha między dopełniaczowymi -ów/-y, wybiera tę drugą
końcówkę, bo wydaje mu się ona bezpieczniejsza gramatycznie. No a o całkowitym
wręcz zwycięstwie można już mówić w wypadku słów kończących się na -rz (słyszy się i
widzi prawie wyłącznie formy pisarzy, tokarzy, ślusarzy, dziennikarzy, malarzy).
7
Co pomaga?
- znajomość mechanizmów językowych, tendencji
rozwojowych (podstawowe wiadomości o języku
polskim i innych językach)
- wiedza, gdzie szukać informacji: słowniki, w
szczególności elektroniczne, internetowe; opracowania
popularyzujące wiedzę o języku polskim (poradnie
językowe), opracowania naukowe (ostrożnie)
- umiejętność korzystania z korpusów tekstów:
wino czerwone – w NKJP 20 wyników (Polikarp,
podkorpus zrównoważony)
czerwone wino – w NKJP 354 wyniki
8
Regularność jako zjawisko
stopniowalne
Regularność – powtarzalny model, procedura
1) Mamy do dyspozycji tylko jeden model, np. jeden
model tworzenia przypadka: celownik liczby mnogiej:
wszystkie rzeczowniki, bez względu na czynniki
morfologiczne i semantyczne, mają końcówkę -om, np.
nauczycielom, kobietom, oknom, pisarzom, muzeom,
zwierzętom.
2) Jeden model, ale kilka form wyjątkowych, np.
miejscownik liczby mnogiej z końcówką -ach (-ech dla 3
rzecz. własnych, tj. Węgrzech, Włoszech, Niemczech);
narzędnik liczby mnogiej: model -ami, 16 form
wyjątkowych, np. przyjaciółmi, księżmi, pieniędzmi,
ludźmi, braćmi, dziećmi; dłońmi // dłoniami.
9
Regularność zjawiska to możliwość przedstawienia go jako realizacji powtarzalnego
modelu, wzorca, możliwość przedstawienia procedury, np. jak tworzyć tryb rozkazujący.
Na kolejnych slajdach pokazuję przykłady zjawisk fleksyjnych o zróżnicowanym stopniu
regularności.
9
Regularność jako zjawisko stopniowalne
3) Dwa modele o jasnych kryteriach wyboru, np.
narzędnik liczby pojedynczej: -em lub -ą, bez
wyjątków.
4) Więcej niż dwa modele, przejrzyste kryteria
wyboru, np. miejscownik liczby pojedynczej,
kryteria fonetyczne (wyjątki: panu, synu, domu,
dobru, złu).
5) Więcej niż dwa modele, mniej przejrzyste
kryteria wyboru w odniesieniu do jednego z
nich, np. dopełniacz liczby pojedynczej męskich
nieżywotnych.
10
Odmiana osobliwa
- izolowany leksem książę
- nietypowa odmiana nijakich z -ę w
mianowniku liczby pojedynczej, np. imię,
ramię, zwierzę
11
Deklinacja – dodatkowe materiały
Wiesław T. Stefańczyk, Kategoria rodzaju i przypadka
polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej analizy
morfologicznej, Kraków 2007
- dominacja 2 rodzajów: męskiego i żeńskiego (ponad
90% materiału)
- rodzaj rzeczownika jest implikowany przez postać
fonetyczną i morfologiczną rzeczownika w mianowniku
liczby pojedynczej
- zachwianie kategorii żywotności: ok. 27%
rzeczowników nieżywotnych otrzymuje dziś w
dopełniaczu końcówkę -a (implikowana przez czynniki
morfologiczne, tj. typ sufiksu)
12
Przypadek – wnioski W. Stefańczyka
- Rzeczowniki rodzaju żeńskiego, nijakiego zakończone na
-o, -e, a także męskoosobowe w liczbie pojedynczej,
charakteryzują się bardzo wysokim stopniem
regularności; jedyne wyjątki to: dla żeńskich panią (w B
i N), a dla nijakich dobru, złu (w Msc).
- Nowo zaadaptowane rzeczowniki męskie nieżywotne
otrzymują w dopełniaczu zarówno końcówkę
-a (skanera, laptopa, newsa), jak i -u (spamu,
bankomatu, internetu); -u jest nadal najbardziej
reprezentatywnym wyróżnikiem dopełniacza lp.;
wzrasta synkretyzm biernika i dopełniacza (coraz
więcej nieżywotnych wpada do tej kategorii, np.
miętusa, klapsa, złocisza, walkmana, całusa).
13
W liczbie mnogiej
- Końcówka -owie (męskoosobowe) utrzymuje się
bezwyjątkowo jedynie w grupie rzeczowników z
wygłosowym -f, np. filozofowie, biografowie,
szefowie, oraz w quasi-złożeniach z członem
-archa, np. oligarchowie, monarchowie.
- W standardowej polszczyźnie końcówka -i//-y w
dopełniaczu liczby mnogiej nie obejmuje
rzeczowników z tematycznym -c, stąd formy
palców, koców, spódnic, serc.
14
Procedury
Sposób tworzenia form czasownikowych i
zależności między nimi:
Z. Saloni, Wstęp do koniugacji polskiej, Olsztyn
2004; ISJP, SGJP – formy bazowe
15
Możliwe są różne sposoby systematyzowania zjawisk fleksyjnych. Na przykład zależności
między poszczególnymi formami w paradygmacie czasownika są przedstawiane na kilka
sposobów. Jednym z nowszych ujęć, wykorzystanych w Innym słowniku języka polskiego
oraz w Słowniku gramatycznym języka polskiego, jest koncepcja form bazowych.
15
16
17
18
Związki między poszczególnymi formami bazowymi; szczegółowo opisane we wstępie
do ISJP, a także w Wykładach z polskiej fleksji M. Bańki oraz we Wstępie do koniugacji
polskiej Zygmunta Saloniego. Warto wiedzieć, że koncepcja form bazowych została
zastosowana w przygotowywanym Wielkim słowniku języka polskiego.
18
Tryb rozkazujący
Zastosowanie form bazowych: jak z 1. formy
bazowej uzyskać 4. formę bazową.
Forma bazowa 1: 3 osoba liczby pojedynczej cz. ter.
na -a, np. biega, czyta, sprząta – dodajemy j →
biegaj, czytaj, sprzątaj.
Jeśli nie: skreślamy ostatnią literę, np.
spaceruje → spaceruj, gasi → gaś.
Jeśli reguła nie działa, forma trybu rozkazującego
musi być podana w słowniku (tak jest w ISJP),
np. kopać ko•pać, •pie, kop
spać, śpi, śpię, śpij
19
Tryb rozkazujący – Jan Tokarski,
Fleksja polska, Warszawa 2001 (wyd. III)
20
21
Więcej niż jeden model opisu
Rodzaj – punkt wyjścia tradycyjny (3 + 2):
wyraźne podziały na podstawie postaci
mianownika liczby pojedynczej.
Inne klasyfikacje rodzajowe pozwalają nam
uświadomić sobie istnienie form
synkretycznych, np. B = D, B = M,
wprowadzają kategorie męskosobowości,
żywotności.
23
Niektóre zagadnienia warto przedstawiać, posługując się więcej niż jednym modelem
opisu. Rozszerzamy perspektywę obserwacji danego problemu. Np. rodzaj
rzeczowników najpierw widzimy z perspektywy klasyfikacji tradycyjnej, szkolnej, tj. 3
rodzaje w liczbie pojedynczej. Z czasem można rozszerzać ujecie rodzajowe, przede
wszystkim, wprowadzając podziały w obrębie rodzaju męskiego.
23
Koniugacje – grupy tematowe (J. Tokarski)
Koniugacje: dostarczają informacji o odmianie
czasowników regularnych i nieregularnych: stać –
II koniugacja – poza grupami tematowymi.
Podział na koniugacje to dobre pierwsze
przybliżenie zjawiska, jest dobrym ujęciem
tematu jako punkt wyjścia. W toku nauki warto
wprowadzać elementy opisu Tokarskiego.
Grupy tematowe: dostarczają informacji o sposobie
przejścia od czasu teraźniejszego do przeszłego,
ułatwiają grupowanie czasowników ze względu
na typ wymian głoskowych w temacie.
Notowane w słownikach (SJPDor, SJPSz, USJP)
24
Grup tematowych i podgrup w ich obrębie jest 18. Kodują informację o stopniu
skomplikowania odmiany czasownika, w szczególności o obecności wymian w temacie.
Podział dokonany jest wg kryterium wzrastającego stopnia skomplikowania odmiany.
Tak więc grupa 1 jest najbardziej regularna (czytać – jedyna zmiana w temacie dotyczy
rozszerzenia tematu o -j- w 3 osobie liczby mnogiej. Inne formy czasów, trybów itp.
zachowują ten sam temat). Z kolei grupa 11 jest bardzo nieregularna.
24
A. Seretny, A co to takiego
180 czasowników
25
Koniugacje uwzględniają zestaw końcówek w odmianie czasownika w czasie
teraźniejszym (lub przyszłym prostym). Grupy tematowe uwzględniają zaś wymiany
przyrostków w temacie czasownika. Tabela, którą zestawiłam na podstawie listy
czasowników z opracowania A. Seretny, pokazuje odpowiedniości między podziałem na
koniugacje i grupy tematowe. Pełna odpowiedniość dotyczy tylko koniugacji III, która
pokrywa się z 1 grupą tematową Tokarskiego. W odniesieniu do tych czasowników nie
ma więc znaczenia, czy operujemy aparatem koniugacji, czy też grup tematowych.
Koniugacja IV obejmuje czasowniki z 2 grupy tematowej (zaledwie 5!, m.in. umieć,
rozumieć) oraz czasowniki nieregularne, w opisie Tokarskiego pozostające poza grupami
tematowymi. Trzon koniugacji II pokrywa się z 6. grupą tematową. Są tu też czasowniki
z gry 7, i nieregularne. Czasowniki najbardziej zróżnicowane pod względem budowy
znalazły się w koniugacji I. Są tu np. czasowniki z wymianą –owa- do –uje-, np. kupować,
kupuję, ale także skomplikowane czasowniki z grupy 11.
25
Inne opracowania
Z. Zaron, Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju,
Warszawa – Puńsk 2004 – listy rzeczowników
pogrupowane wg rodzaju, leksemy nieodmienne, pluralia
tantum
M. Bańko, Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002 –
statystyka rodzaju męskozwierzęcego
M. Bańko, Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa,
Warszawa 2001 – np. O rodzaju gramatycznym raz
jeszcze; Jednostki o nietypowej charakterystyce
gramatycznej
Przysłówki wpływające na aspekt czasownika: ciągle, nadal,
niezmiennie, notorycznie, ustawicznie; dużo, mało –
składnia liczebnikowa, ale się stopniują
Z. Saloni, M. Woliński, W. Gruszczyński, R. Wołosz, D.
Skowrońska, Słownik gramatyczny języka polskiego
26
Regularność w składni
Modele są znacznie bardziej ogólne, np. schematy
budowy zdań, a ich realizacja jest ściśle powiązana
z indywidualnymi właściwościami semantycznoskładniowymi jednostek leksykalnych.
PODMIOT
ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
Maria
pisze
książkę.
Najstarsza z sióstr
pragnie wyjechać do Anglii.
Tylko ona
marzy
o podróżach.
27
Podstawowe klasy orzeczeń
Tradycyjnie:
stany (statyczne), np. stać, spać, mieszkać,
wisieć, widzieć, umieć;
procesy, np. gnić, zasypiać, łysieć
czynności (dynamiczne), w przeciwieństwie do
procesów czynności są sterowane przez
agensa, np. śpiewać, tańczyć, mówić.
28
Propozycja Z. Zaron
(Problemy składni funkcjonalnej, Warszawa 2009)
Korelacja cech semantycznych i właściwości semantyczno-składniowych – liczba i typ otwieranych pozycji
składniowych.
O. percepcji: 3 pozycje składniowe: ktoś percypuje coś za
pomocą za pomocą zmysłu, np. Popatrzył na nią
smutnymi oczami.
O. mówienia:
4 pozycje składniowe: ktoś mówi do kogoś o czymś coś, np.
Maria powiedziała Jankowi o matce, że przyjedzie w
czwartek.
3 pozycje składniowe: ktoś rozmawia z kimś o czymś, np. Jan
kłócił się z żoną o wychowanie syna; ktoś wyjaśnia komuś
coś, np. Piotr tłumaczył siostrze zadanie z matematyki;
ktoś obiecuje komuś coś, np. Obiecuję ci, że cię nie
opuszczę.
29
Klasyfikacje formalne
Czasowniki rządzące
biernikiem (M. Szupryczyńska, Syntaktyczna
klasyfikacja czasowników przybiernikowych,
Warszawa – Poznań 1973) – lista
dopełniaczem, celownikiem (M. Szupryczyńska,
Pozycja składniowa frazy celownikowej w zdaniu
polskim, Toruń 1996) – listy
Kazimierz Żelazko, Czasowniki przechodnie o składni
wielorakiej w języku polskim, Wrocław 1975 – lista,
omówione są ogólne właściwości semantyczne
(ujęcie tradycyjne)
http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=2695&fr
om=&dirids=1&ver_id=&lp=14&QI=
30
Materiały dydaktyczne
Listy:
Z. Kaleta, Gramatyka języka polskiego dla
cudzoziemców
J. Pyzik, Przygoda z gramatyką
S. Mędak, Praktyczny słownik łączliwości
składniowej czasowników polskich
(przykładowy opis ze słownika Mędaka na
kolejnym slajdzie)
31
32
Słowniki
Inny słownik języka polskiego
o•po•wia•dać, •da
1 Jeśli książka, film itp. opowiada o czymś, to taka jest jego treść.
Film ten opowiada o przyjaźni chłopca i psa.
cz ndk [o-ms]
2 Mówimy, że ktoś opowiada głupstwa, bzdury, koszałki-opałki
itp., jeśli mówi coś niemądrego. Słowo używane z
dezaprobatą. Skrzyczałem go, że opowiada dziewczynie jakieś
banialuki… Nie opowiadaj nam głodnych kawałków, dobrze?
cz pch ndk [b]
3 Słowa opowiadać używamy potocznie, aby podać w
wątpliwość czyjeś słowa. Co ty opowiadasz! Przecież wszystko
miałeś zapisane!… No, nie opowiadaj, on też czasami się
spóźnia.
cz ndk [(b)]
33
Informacja o schemacie składniowym jest kodowana za pomocą symboli
odpowiadających wartościom kategorii przypadka, przyimkowości. W schematach
uwzględnia się też informację o łączliwości ze zdaniem złożonym bądź z
bezokolicznikiem.
33
Wielki słownik języka polskiego
http://www.wsjp.pl/
opowiadać
1. słowami ‘przedstawiać coś słowami’
−− + opowiadać + CO + KOMU
−− + opowiadać + o KIM / CZYM
−− + opowiadać + że ZDANIE
−− +opowiadać + ZDANIE PYTAJNOZALEŻNE
−− + opowiadać + MOWA WPROST
34
Schemat składniowy zamieszczony w Wielkim słowniku języka polskiego nie korzysta z
symboli. Informację składniową koduje w postaci pytań o przypadki i przyimki. Ponadto
eksplicytnie wprowadza informację o łączliwości ze zdaniem złożonym (podany typ
spójnika lub informacja, że zdanie ma postać zależnego pytania). Mowa wprost to cytat,
tj. mowa niezależna.
34
Siedziała więc głównie w swoim welurowym zielonkawym
fotelu, paliła cygaretkę i opowiadała, jak to zawsze chciała
w życiu tańczyć i wirować.
Ciągle tylko paple, opowiada o placu zabaw, o zakupach, ile
kosztują warzywa.
Nazywała się Yin-Ying, o ile B. ją właściwie zrozumiał.
Opowiadała o tym, jak to się stało, że przyjechała do Danii.
Urodziła się w Chinach.
Chaotycznie opowiadał: – Pani Elżbieta zasłabła! Nie może
dojść do siebie! Zasłabnięcia zdarzały się starszej pani przy
nagłych zmianach ciśnienia, ale były krótkotrwałe.
Przekupnie w bazarowych zaułkach opowiadali, że upadek
rządu jest bliski i nieuchronny, a ministrowie i generałowie
knują spiski albo pakują walizy i szykują się do ucieczki za
granicę.
BRAK PRZYKŁADU z realizacją KOMU
WSJP
35
Przykłady z WSJP ilustrujące poszczególne schematy składniowe.
35
36
Ekran WSJP.
36
2. o filmie, książce ’zawierać jakąś treść’
−− + opowiadać + o KIM/CZYM
„Wojna zimowa” opowiada o losach grupki
przyjaciół, którzy trafiają na front
nieprzygotowani, źle wyekwipowani, którzy są
masakrowani ogniem nieprzyjaciela, a którzy
mimo to potrafią zachować ludzkie odruchy i
wykrzesać z siebie iskierkę optymizmu.
37
Problem wyboru wariantów
działanie czynników semantycznych i formalnych
ochota na + biernik // do + dopełniacz // ABY //
bezokolicznik
Nie mam ani czasu, ani ochoty na tę wycieczkę.
Mam ochotę na dobry film i ciepłą herbatę.
W tym tygodniu odejdzie ci ochota do pracy.
A jeśli nawet mamy ochotę, by przez cały dzień leżeć
na tapczanie […].
Miałem ochotę do niej podejść.
Wybór wariantu podlega ograniczeniom:
*Mam ochotę do wycieczki. *Przyszła mi ochota do
niej podejść. *Odeszła mi ochota wyjechać w góry.
38
W tej samej pozycji składniowej może być realizowanych wymiennie kilka
zróżnicowanych formalnie typów konstrukcji. Są to warianty realizacyjne danej pozycji.
Zakres użycia poszczególnych wariantów może podlegać ograniczeniom. Podstawowe
ograniczenia mają charakter formalny (jakiś element kontekstu wymaga posłużenia się
ściśle określonym wariantem) lub semantyczny. Dany wariant służy do wyrażenia
określonej treści. Możliwe są jednak także inne uwarunkowania wyboru wariantów, np.
stylistyczne czy chronologiczne (starsze i nowsze konstrukcje, obie wciąż akceptowane,
np. Okazał się pomocny // pomocnym.)
38
Schemat działania
1) Szukamy odpowiedzi w słownikach.
Słusznie, bo przecież chodzi o właściwość
składniową konkretnej jednostki.
2) Rozczarowanie
Słowniki (polskie) zasadniczo nie podają
informacji na temat zasad wyboru wariantu
składniowego; obserwacja podanych
przykładów może nas naprowadzić na czynnik
motywujący repartycję wariantów.
39
Tym razem mamy trochę
szczęścia!
• ochota ż IV, blm: Wielka, szczera ochota. Nie
mieć na nic ochoty. Mieć ochotę pójść (nie:
pójścia) do teatru, napić się (nie: napicia się)
kawy. Robić coś z ochotą. □ O. do czegoś (nie:
czegoś) (tylko z nazwami czynności lub stanów):
Ochota do pracy, do życia, do żartów. □ O. na
coś: Mieć ochotę na lody orzechowe. Przyszła mi
ochota na zjedzenie czegoś słodkiego. Ochota na
wyjazd.
Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN ©
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
40
A jeśli zajrzymy do ISJP, to dowiemy
się o ograniczeniu formalnym
o•cho•ta, D •ty, C •cho•cie. Jeśli mamy ochotę na coś, to
chcemy to zrobić lub mieć, gdyż sprawia nam to
przyjemność. Mam ochotę na coś słodkiego… Nagle
nabrał ochoty do zwierzeń… Czasami nachodzi mnie
ochota, aby wyjechać gdzieś daleko… Zrobiłem to, ale
bez specjalnej ochoty.
rz ż nl – niepoliczalny [(na-b/do-d/aby)]
► W pozycji zależnej od czasownika „mieć” używane
też z bezokolicznikiem. Nie miałem ochoty
wysłuchiwać jego niegrzecznych uwag.
rz ż nl [(bezok)]
41
Inna ważna kwestia: hierarchia
wariantów – którego uczyć?
Wariant o najszerszym zakresie użycia.
- można przejrzeć NKJP, by zorientować się, który
wariant pojawia się częściej (ochota na co //
bezokolicznik, ochota do czego zdecydowanie
rzadziej)
- w ISJP kolejność symboli w schemacie składniowym
podpowiada hierarchię (nie zawsze):
dokroić: [d-part/b] dokroić mięsa // mięso
pożyczyć: [b/d-part]
Copyright na tę powieść ma wydawca… Copyright tych
pięknie wydanych katalogów należy do dyrektora
muzeum. [(na-b/d)]
42
NKJP – może pokazać stabilizację
leksykalną niektórych połączeń
ubezpieczyć (się) [(od-d/na -b)]
przyimki tzw. celowe
na + życie // wypadek // ewentualność //
okoliczność (śmierci, zdarzeń losowych,
kradzieży)
UWAGA! na kwotę, na jakiś czas – dwie inne
pozycje składniowe
od + ognia, odpowiedzialności cywilnej, ryzyka,
utraty, kradzieży, kosztów leczenia, śmierci,
skutków pożaru, powodzi itp.
43
NKJP = Narodowy Korpus Języka Polskiego. Pozwala weryfikować różne hipotezy na
temat użycia konstrukcji składniowych
we współczesnej polszczyźnie. Pokazuje na przykład, że przyimek NA + Biernik przyłącza
do czasownika ubezpieczyć tylko kilka leksemów. Przyimek OD + Dopełniacz jest
znacznie mniej zleksykalizowany.
43
Gdzie szukać pomocy?
D. Buttler, Składnia, [w:] D. Buttler, H. Kurkowska, H.
Satkiewicz, Kultura języka polskiego, Warszawa 1986.
D. Buttler, Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny,
Warszawa 1976.
przyczyny zmian (analogie semantyczne, czynniki
słowotwórcze itp.), lista analizowanych wyrażeń wraz z
oceną normatywną
• H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja,
słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2005.
• K. Mosiołek-Kłosińska (red.), Formy i normy, czyli
poprawna polszczyzna w praktyce, Warszawa 2001 (lub
nowsze).
• M. Bańko, M. Krajewska (red.), Słownik wyrazów
kłopotliwych, Warszawa 1995.
44
Inne problemy składniowe
45
Negacja a przypadek
Nowy słownik poprawnej polszczyzny (hasła problemowe)
NIE
● Jeżeli stanowi zaprzeczenie czasownika, który rządzi
dopełnieniem bliższym, to rzeczownik będący tym
dopełnieniem stawiamy w dopełniaczu.
Np.: Nie znam tej dziewczyny. Nie widziałem takiej
książki.
● Użycie dopełniacza po zaprzeczonym czasowniku jest
możliwe także wtedy, gdy rzeczownik jest dopełnieniem
dalszym lub okolicznikiem.
Np.: Głowa już jej nie boli (obok równie poprawnego:
Głowa już ją nie boli). Nie przeszli jeszcze pięciu
kilometrów (obok równie poprawnego: Nie przeszli
jeszcze pięć kilometrów).
46
Terminologia w regułach
Formułując regułę, lepiej mówić o wpływie negacji
na biernik, a nie dopełnienie bliższe.
1)Problem odróżniania dopełnień bliższych od
dalszych – komplikujemy regułę.
2)Biernik bywa dopełnieniem dalszym (kogo boli,
swędzi co). Dopełnieniem bliższym może być nie
tylko biernik, ale także dopełniacz i narzędnik, a
negacja nie powoduje zmiany narzędnika na inny
przypadek.
Dyrektor zarządza fabryką. (narzędnik) Fabryka
jest zarządzana przez dyrektora.
Dyrektor nie zarządza fabryką.
47
Opisy formalne
„Jeśli zdanie pojedyncze oparte jest na
zaprzeczonej formie finitywnej czasownika
implikującego frazę nominalną w bierniku, fraza
taka jest realizowana jako fraza nominalna w
dopełniaczu:
a. Marysia czytała depesze.
b.Marysia nie czytała depesz.
c. *Marysia nie czytała depesze”.
M. Świdziński, Negacja w polszczyźnie: uwikłania składniowe,
„Prace Filologiczne” 1998: XLIII, s. 464 (podobnie w innych
pracach o nachyleniu formalnym, np. Przepiórkowski, Kupść)
48
Rola odległości negacji od biernika:
negacja bezpośrednia i pośrednia
Zastępuj koleżankę. ZASTĘPOWAĆ + biernik
NEGACJA BEZPOŚREDNIA
Nie zastępuj koleżanki.
NEGACJA ODDALONA O 1 CZASOWNIK
Nie próbuj zastąpić koleżanki.
NEGACJA ODDALONA O 2 CZASOWNIKI
Nie możesz próbować zastąpić koleżanki.
lub
Nie możesz próbować zastąpić koleżankę.
49
„[…] im większa odległość (w tekście i w
strukturze zdania) dzieli zaprzeczony
czasownik od dopełnienia, tym większa
szansa, że przyjmie ono formę biernika.
Częściej więc powie się Nie wystarczy dziś
zacząć gromadzić fundusze niż Nie wystarczy
dziś zacząć gromadzić funduszy”.
M. Bańko, M. Krajewska, Słownik wyrazów
kłopotliwych, Warszawa 1994 (hasło nie).
50
- dziedziczenie właściwości składniowych
czasownika przez imiesłów przymiotnikowy
(derywat):
czytałam lekturę (biernik)
czytający lekturę (biernik)
- negacja działa także na imiesłów:
nie czytałam lektury (dopełniacz)
nieczytający lektury (dopełniacz)
51
Ograniczenie oddziaływania negacji
Oddziaływanie negacji nie przekracza zdania
podrzędnego:
Nie pozwoliłem, żeby Marysia czytała list.
*Nie pozwoliłem, żeby Marysia czytała listu.
Zaimki negatywne typu NIC, NIKT, NIGDZIE nie
oddziałują tylko w obrębie jednego zdania
składowego, nadrzędnego lub podrzędnego, np.
Nikt nie wie, gdzie jest kino.
Postanowiłam, że nigdzie nie pojadę.
52
Dlaczego w zdaniu Kocham tylko ciebie, a nie ją,
choć mamy negację biernika, forma ją nie jest
w dopełniaczu?
W zdaniu Kocham tylko ciebie, a nie ją, negacja
poprzedza zaimek, a nie czasownik.
Przełącznik biernika na dopełniacz nie jest
więc włączany. Czasownik zachowuje swój
wyjściowy rząd biernikowy.
Nie działa tutaj reguła, którą ilustrują zdania:
Kocham Marysię. – Nie kocham Marysi.
ale
Kocham Marysię, a nie Basię.
53
Regularność: norma a uzus
„Coraz częściej, w wersji mówionej na razie,
stwierdzamy uchylenie reguły nakazującej zmianę
rekcji czasownika zanegowanego. Zamiast
dopełniacza, np. nie widzę możliwości, w języku wielu
nadawców publicznych utrzymuje się rekcja
biernikowa mimo negacji: nie widzę możliwość, nie
trzeba udowodnić przestępstwo, parlament nie
należało rozwiązać”.
tendencja do upraszczania reguł
kompetencja i świadomość językowa Polaków
A. Grybosiowa, Dynamika zmian językowych o podłożu
kulturowym u progu XXI wieku (na materiale polskim), [w:] A.
Grybosiowa, Język wtopiony w rzeczywistość, Katowice 2003,
s. 42–50.
54
Norma skodyfikowana – składnia
1) słowniki: A. Markowski (red.), Warszawa
Nowy słownik poprawnej polszczyzny (1999)
Wielki słownik poprawnej polszczyzny (2004)
2) warto przeglądać poradnie językowe (PWN, UŚ)
3) Rada Języka Polskiego: rzadko wypowiada się na
tematy składniowe (http://www.rjp.pan.pl/)
47 Składnia wyrażenia "za około" 48 Składnia
wyrażenia "jeden lub więcej" 49 Składnia w
wyliczeniach; łączliwość 50 Składnia liczebników
55
Normalizacja składni jest problemem. Podstawowym źródłem informacji o normie są
słowniki poprawnej polszczyzny (część główna i hasła problemowe – przegląd
poszczególnych przypadków). Nie obejmują one jednak wielu nowych leksemów.
Ponadto autorzy słowników poprawnościowych najczęściej opowiadają się za
zachowaniem tradycyjnych schematów. O zmianach we współczesnej składni wiele
można się dowiedzieć z internetowych poradni językowych. Pojawiają się tu bowiem
pytania o składnię nowych leksemów (np. klikać) czy zmiany tradycyjnych schematów
składniowych.
55
Od pewnej korespondentki Rada dostała taki oto list:
„Jestem copywriterem i dziennikarzem. Tydzień temu
firma, dla której pisałam tekst reklamowy, przesłała
materiał do emisji. Był to spot telewizyjny. Niestety
telewizja przyjęła spot warunkowo ze względów
językowych, a dokładniej niepoprawności językowej. W
spocie znajdowało się zdanie: „CERUTIN MA AŻ STO
TABLETEK ZA OKOŁO SZEŚĆ ZŁOTYCH”. Zdaję sobie
sprawę, że merytorycznie zdanie nie jest poprawne, ale na
to nie miałam wpływu. Telewizja przekazała mi, że zdanie
powinno brzmieć następująco: „CERUTIN MA AŻ STO
TABLETEK ZA OKOŁO SZEŚCIU ZŁOTYCH”. Otrzymałam
także dopisek, że przyimek około stosuje się z
dopełniaczem. Oczywiście się z tym zgodzę, ale stosuje się
to przy wyrażeniach czasowych, np. około sześciu miesięcy.
Nie chcąc korzystać z uzasadniania poprawności językowej
poprzez uzus [...], proszę o pomoc”. Odpowiedział na niego
przewodniczący RJP:
56
47 Składnia wyrażenia "za około" - list do RJP
56
Odpowiedź RJP
Zarówno pierwsze, jak i drugie zdanie jest
niepoprawne. Niewłaściwe jest bowiem łączenie
wyrażenia zawierającego przyimek około z innym
przyimkiem, wymagającym połączenia z wyrazem
w przypadku innym niż dopełniacz (w podanych
przez Panią zdaniach przyimek za wymaga
zastosowania biernika).
W tym wypadku należy więc użyć wyrażenia
niezawierającego przyimka około, lecz np.
określenie mniej więcej. Poprawne zdanie
brzmiałoby następująco: Cerutin ma aż sto
tabletek mniej więcej za sześć złotych.
57
OKOŁO to nie tylko przyimek, ale
także operator adnumeratywny
bez mała, blisko, niespełna, około, plus minus,
ponad, przeszło, z, z górą
Wchodzą w związek składniowy z liczebnikiem (i
wyrażeniami o tym charakterze).
Zwykle zajmują pozycję linearną bezpośrednio
przed wyrażeniem, z którym wchodzą w relację.
Na ogół występują po przyimku.
Po około dwóch tygodniach dostaniesz tę książkę.
Pociąg był spóźniony o ponad godzinę.
M. Grochowski, Wyrażenia funkcyjne, Kraków 1997.
58
Z odpowiedzią przewodniczącego RJP nie można się zgodzić. Około w spornym zdaniu to
nie jest przyimek, lecz operator adnumeratywny. Operator nie wymaga przypadka
(dopełniacza), co sprawia, że uzasadnienie przewodniczącego RJP opiera się na złym
założeniu.
58
SZYK
KILKA FUNKCJI, WIELE REGUŁ O
ZRÓŻNICOWANYM ZAKRESIE I
NIEJEDNAKOWEJ SILE DZIAŁANIA
59
Klasy jednostek o określonych wymaganiach
dotyczących
miejsca w ciągu linearnym
przyimki – przed grupą nominalną
wyjątek: temu (wyrażenia temporalne), por.
godzinę temu, ale przed godziną
naprzeciw w połączeniu z czasownikami ruchu:
(ISJP) Jeśli idziemy komuś naprzeciw lub naprzeciw
komuś, to idziemy w kierunku, z którego
spodziewamy się nadejścia tej osoby. Wyszłam
ojcu naprzeciw, na zatłoczony, szeroki deptak…
Korytarzem naprzeciwko mnie idzie Suzanne.
• pi postp lub prep [c]
60
Kolejne slajdy pokazują rozmaite ograniczenia szyku. Po pierwsze, mamy klasy jednostek
o wyraźnych ograniczeniach pozycyjnych. Po drugie, wiele frazeologizmów ma nie tylko
tzw. globalne znaczenie, ale także ustalony szyk segmentów. Wreszcie poszczególne
typy konstrukcji składniowych są na linii tekstu porządkowane wg określonych zasad.
60
Spójniki
linearyzacja systematycznie opisana w ISJP,
wcześniej w pracach M. Świdzińskiego
Spójniki centralne: składnik + spójnik + składnik
i, oraz, lub, albo, lecz, a [Boczek wyjmujemy, a wywar
przecedzamy], czyli, to jest, to znaczy, więc [Dostałeś
dwóję, więc się ucz.], ale, aż [Pioruny waliły, aż dom
drżał cały], bo [Mów wolniej, bo nic nie rozumiem.], jak
[Rób, jak chcesz, ja zostaję.], niż [Wypadek okazał się
poważniejszy, niż się zdawało.], chyba że [Nie zrobią
nic, chyba że dostaną pisemne gwarancje.], jakby
[Zachowywał się tak, jakby nie rozumiał.], tylko
[Możesz tu zostać, tylko nie hałasuj.], czy [Nie mówimy
tu o prawdziwości tego czy innego zdania].
61
Spójniki szeregowe – łączą kilkanaście członów współrzędnych,
bo mogą być powtarzane, na ogół mogą poprzedzać pierwszy
łączony składnik. Wyjątkiem jest lub, spójnik, który nie może
być używany przed pierwszym członem:
• i [Widać stąd i miasto, i rzekę, i jakichś ludzi idących wzdłuż
brzegu.]
• albo [Albo się wykaraska z tej choroby, albo nie.]
• ani [Rzecznik rządu ani nie potwierdził, ani nie
zakwestionował tej informacji.]
• a to, a to [Szafy pełne sukienek: a to z aksamitu, a to z
jedwabiu, a to z perełkami, a to z cekinami.]
• bądź [Usiłują bądź szantażem, bądź przekupstwem osiągnąć
swój cel.]
• czy [Czy był chory, czy gdzieś wyjechał, w każdym razie nie
było go wtedy.]
• lub [To, co kiedyś wydawało się niemożliwe lub nieopłacalne,
lub nieetyczne.]
• to, to znów [Czułem się to lepiej, to znów gorzej.]
62
Spójniki przestawne: składnik 1 + spójnik składnik
2; spójnik składnik 2 + składnik 1;
• że [Że się dyletanci dorwali do władzy, to każdy
widzi.], aby, żeby [Żeby coś zobaczyć, musisz
wstać.], skoro, jeśli, jeżeli [Jeżeli będziesz się
uczył, dostaniesz stypendium.], gdyby [Gdybym
się spóźniła, nie czekaj na mnie.], podczas gdy,
kiedy [Szamotałem się bezradnie z drzwiami,
podczas gdy mój pociąg właśnie odjeżdżał.],
dlatego że [Dlatego że zapomniałam legitymacji,
miałabym teraz wracać do domu?], choć, chociaż,
mimo że [Mimo że mówił czystą polszczyzną, od
razu można było poznać, że jest cudzoziemcem.],
ponieważ [Ponieważ Maciuś był młodszy, Felek
go lekceważył.], zamiast [Zamiast ojcu
przypatrywała się synowi.]
63
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Spójniki nieciągłe
Jeżeli …, to …; jeśli …, to … [Jeśli brakowało jej pieniędzy, to
przychodziła do matki.]
gdyby …, to … [Gdybym się spóźniła, to nie czekaj.]
jak …, to … [Jak biegł po klucze, to potknął się o próg.]
chociaż …, to … [Chociaż przeżywała trudne chwile, to nigdy nie
dała tego po sobie poznać.]
co …, to … [Co wystrzelę, to pudło.]
nie …, tylko … [Nie gadaj, tylko słuchaj.]
im …, tym … [Im dłużej śpię, tym bardziej senna jestem następnego
dnia.]
ledwo …, a już … [Ledwo przyjechałaś, a już zaczynasz awanturę.]
nie …, tylko … lub nie …, ale …, lub nie …, lecz …, lub nie …, a … [To
nie były szerszenie, tylko dzikie pszczoły.]
ponieważ …, więc …; ponieważ …, to … [Ponieważ Maciuś był
młodszy, więc Felek go lekceważył.]
zarówno …, jak …; zarówno …, jak i …; zarówno …, jak też …
[Nauczyciel zarówno uczy, jak wychowuje.]
64
Inne klasy o ustabilizowanej pozycji linearnej
Operatory trybu: bodaj, byle, niech, oby, żeby –
występują w wypowiedzeniach
wykrzyknikowych i zajmują w nich pozycję
inicjalną, np. Bodajś skisł, diable przeklęty!
bodaj – partykuła, spójnik, operator trybu,
wykrzyknik
Niech pani już skończy!
65
Problem z niech – odległość od
czasownika
• Niech pan przynajmniej na to odpowie. (NKJP)
• Niech towarzysze-złodzieje to sobie dobrze
zapamiętają. (NKJP)
• Niech panie chórzystki i panowie muzycy, a także
szanowni soliści nagranie wszystkich istniejących
requiem dobrze w wolnych chwilach przemyślą.
(Derwojedowa 2000: 92)
• Panie Robak, niech pan zainkasuje tych dwóch pod
oknem. (NKJP)
• Kolego złoty, niech go kolega ratuje! (NKJP)
• My będziemy przemawiać w imieniu polskim, a pan
niech przemawia, w czyim imieniu pan chce, to jest
pana sprawa. (NKJP)
66
Operatory adsubstantywne
byle, lada, nie lada – zajmują pozycję przed
rzeczownikiem, a w konstrukcjach przyimkowych
po przyimku
Byle pętak mógł to powiedzieć.
O byle drobiazg się kłócili.
gdzieś, tuż, wprost, zaraz – zajmują pozycję
linearną przed przyimkiem
Wsadzili go do kryminału gdzieś przed świętami.
Przyszła zaraz po południu. Jadł wprost z
garnka. Mucha przeleciała mu tuż koło nosa.
67
FRAZEOLOGIZMY
Liczne jednostki tego typu mają ustabilizowaną kolejność
segmentów. Stabilizacja szyku jest jednym z sygnałów
leksykalizacji ciągu segmentów.
baranek boży – boża krówka
ciężka jazda – przemysł ciężki
zielone światło – tereny zielona
latający spodek, szafa grająca
matka Polka, zapracowana matka-Polka, *matka zapracowana
Polka
Rodzice myślą tylko o sobie. I dziwić się, że dzieci zeszły na psy.
Sondy słownikowe wg koncepcji A. Bogusławskiego notują wiele
nowych jednostek wielosegmentowych o ograniczonej
możliwości przestawiania segmentów.
68
•
•
•
•
Szyk odróżnia użycia potoczne od
terminologicznych
historyczne widowisko ‘ważne’ – widowisko
historyczne ‘typ imprezy’
włoski strajk ‘we Włoszech’- strajk włoski
‘rodzaj strajku’
bezwzględna wartość ‘taka, która nie podlega
dyskusji – wartość bezwzględna ‘termin
matematyczny’
północne morze – Morze Północne
69
Przykłady tzw. znaczeniotwórczej funkcji szyku.
69
SZYK A ZWIĄZKI SEMANTYCZNO-SKŁADNIOWE (funkcja
gramatyczna)
Typowe układy linearne w grupach określonego typu.
W grupach rzeczownikowych, przymiotnikowych czy
liczebnikowych.
Np. zwykle bezokolicznik zależny od innego czasownika
umieszczamy po nim, np. Może padać i podobnie Polska
może się stać...
możesz czytać i czytać możesz (różnica?)
Liczebnik główny typowo poprzedza rzeczownik.
Przysłówek poprzedza swój przymiotnikowy lub
przysłówkowy nadrzędnik, np. bardzo dobry, nadzwyczaj
źle, wystarczająco sprawnie, niemal natychmiast
70
Grupa nominalna
71
Typowe rozmieszczenie podrzędników w grupie nominalnej. Oratio recta to mowa
niezależna, np. powiedzenie „Nie chcę, ale muszę” lub wyrażenie użyte w supozycji
materialnej, np. litera „a”.
71
Długość podrzędników
a) kask chroniący prawie całkowicie jej włosy
B ) chroniący prawie całkowicie jej włosy kask
72
Kolejne slajdy pokazują niektóre czynniki warunkujące rozmieszczenie podrzędników w
grupie nominalnej. Zasada „krótkie przed długim” działa nie tylko na poziomie grupy
nominalnej, ale także na poziomie zdania (rozmieszczenie zaimków).
72
Równowaga ciągów lewo- i prawostronnego
a) rejestr centralny; rejestr kserokopiarek
b) Stworzenie centralnego rejestru
kserokopiarek umożliwi wykrycie fałszerstw.
c) Stworzenie rejestru centralnego
kserokopiarek umożliwi wykrycie fałszerstw.
73
Przymiotniki jakościowe a gatunkujące
Jak odróżnić?
- stopniowanie: bielszy – *bardziej renesansowe
malarstwo
- Test antonimiczności: + …… –
ładny – brzydki; sympatyczny – niesympatyczny;
szczodry – skąpy
zaprzeczeniem przymiotnika gatunkującego może
być każdy z wyrazów składających się na dane pole
pojęciowe, np. film polski – amerykański,
niemiecki, francuski
74
Przymiotniki jakościowe umieszcza się typowo przed rzeczownikiem, a gatunkujące – za
nim. Ten slajd pokazuje dwa testy pozwalające na ich odróżnienie. Szczególnie
przydatny może być test drugi (podaję za Jadacką).
74
SZYK A GATUNEK TEKSTU
ZAPROSZENIE – teksty użytkowe – sztywna kolejność
podrzędników
KTO ZAPRASZA KOGO NA CO // DO CZEGO
Biblioteka Głowna SGGW zaprasza na wystawę książek
zagranicznych. (NKJP)
Tor-Tor zaprasza toruńskich deskorolkowców do
korzystania w czasie wakacji ze skate-parku. (NKJP)
Tekst literacki:
– Chodż, Basienko – mówiła cicho Ewa. – Pan Jerzy nie
wszystkich zaprasza do swojej pracowni.
75
SZYK – partie dialogowe
Czasowniki oznaczające mówienie zawsze
występują w narracji przed podmiotem, np.
– Cholera! – zaklął Paweł.
W pozostałych przypadkach mamy szyk
podmiot + orzeczenie, np.
– Cholera! – Głos Pawła odbił się echem po
jaskini.
Semantyczny typ czasownika oraz typ
wypowiedzi.
76
77
Przykład powiązania zagadnień szyku z problematyką omawianą na lekcji jpjo.
77
78
79
80
Wybrana literatura: fleksja
• J. Tokarski, Fleksja polska, Warszawa 2001 (wyd. III)
• Z. Saloni, Wstęp do koniugacji polskiej, Olsztyn 2004
• W. T. Stefańczyk, Kategoria rodzaju i przypadka polskiego
rzeczownika. Próba synchronicznej analizy morfologicznej, Kraków
2007
• Z. Zaron, Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju, Warszawa
– Puńsk 2004 – listy rzeczowników pogrupowane wg rodzaju, leksemy
nieodmienne, plurale tantum
• M. Bańko, Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002 – statystyka
rodzaju męskozwierzęcego
• M. Bańko, Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa, Warszawa
2001 – np. rodzaj gramatyczny, jednostki o nietypowej
charakterystyce gramatycznej
• Z. Saloni, M. Woliński, W. Gruszczyński, R. Wołosz, D. Skowrońska,
Słownik gramatyczny języka polskiego (+ CD)
81
Składnia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
D. Buttler, Składnia, [w:] D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka
polskiego, Warszawa 1986
D. Buttler, Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny, Warszawa 1976 –
przyczyny zmian (analogie semantyczne, czynniki słowotwórcze itp.), lista analizowanych
wyrażeń wraz z oceną normatywną
H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2005
K. Mosiołek-Kłosińska (red.), Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce,
Warszawa 2001 (lub nowsze)
M. Bańko, M. Krajewska (red.), Słownik wyrazów kłopotliwych, Warszawa 1995
M. Szupryczyńska, Opis składniowy polskiego przymiotnika, Toruń 1980 – klasyfikacja
przymiotników ze względu na wymaganie przypadka i przyimka (warianty!); konstrukcje
elektywne – składnia, np. młodszy z braci, najstarsza z sióstr; wyrażenia, które wymagają
przymiotnika w stopniu wyższym, np. coraz mniejsza, znacznie głębsza, dużo dziwniejsze,
dwukrotnie mniejszy, o wiele brzydszy.
M. Wiśniewski, Dystrybucyjne właściwości odprzymiotnikowych nazw cech we
współczesnej polszczyźnie, Toruń 2005 – cechy składniowe rzeczowników utworzonych
od przymiotników, np. wierność królowi // wobec // względem króla, obojętność na
ludzką krzywdę // wobec ludzkiej krzywdy
S. Mędak, Praktyczny słownik łączliwości składniowej czasowników polskich, Kraków
2011
Z. Zaron, Problemy składni funkcjonalnej, Warszawa 2009
82
Szyk
• W. Śliwiński, Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym dzisiejszej
polszczyzny pisanej, t. 1–2, Kraków 1984
• M. Derwojedowa, Czy polszczyzna ma szyk swobodny?, „Poradnik
Językowy” 1966, z. 5–6, s. 6–14
• M. Derwojedowa, Porządek linearny składników zdania
elementarnego w języku polskim, Warszawa 2000
• M. Gębka-Wolak, Związki linearne między składnikami grupy
nominalnej we współczesnym języku polskim, Toruń 2000
• M. Gębka-Wolak, A. Walkiewicz, Teaching Polish Word Order to
Foreigners: From Theoretical Assumptions to Practical Solutions,
„Kwartalnik Neofilologiczny” 2013, z. 4, s. 397–412
W druku:
M. Gębka-Wolak, A. Walkiewicz, L'ordre des pronoms personnels dans
l'enseignement de PLE [w: Enseigner le polonais langue étrangère:
méthodes, contenus, pratiques, Paryż]
M. Gębka-Wolak, A. Walkiewicz, O trudnej sztuce uproszczeń (na
przykładzie opisu szyku w nauczaniu języka polskiego jako
obcego), [złożone do druku w: E. Awramiuk (red.), Z problematyki 83
kształcenia językowego, t. V, Białystok 2014]