Słownik filozoficzny polsko-grecki1

Słownik filozoficzny polsko-grecki1
© Copyright by Robert Surma, 3bird Projects 2009.
Afrodyta - ἡ Ἀφροδίτη (od ὁ ἀφρός, czyli „piana”; dopełniacz: τῆς Ἀφροδίτης)
Agora - ἡ ἀγορά (forma jońska: ἀγορή); dopełniacz: ἀγορᾶς; od ἀγείρω (rozumiem, zbieram),
αγείρειν (zbierać się razem), αγοράζω (kupuję).
Akademia (platońska) - Ἀκαδήμεια2 Πλάτωνος
Akrokorynt - ὁ Ἀκροκόρινθος
Akropol - ἡ Ἀκρόπολις Αθηνών
Aleksander - ὁ Ἀλέξανδρος
Amfiteatr - τὸ ἀμφιθέατρον (dopełniacz: τοῦ ἀμφιθέατρου; celownik: τῷ ἀμφιθέατρῳ; biernik:
τὸ ἀμφιθέατρον; mnoga: τὰ ἀμφιθέατρα; jońskie: τὸ ἀμφιθέητρον), pochodzi od ἀμφί („po obu
stronach”) i τὸ θέᾱτρον.
Apeiron - τὸ ἄπειρον
Apollo - ὁ Ἀπόλλων / ὁ Ἀπόλλω (dopełniacz: τοῦ Ἀπόλλωνος; celownik: τῷ Ἀπόλλωνῐ; biernik:
τόν Ἀπόλλωνᾰ), τό Ἀπολλώνιον („świątynia Apolla”).
Arche - ἡ ἀρχή
Areopag - ὁ Ἄρειος πάγος (czyli: Wzniesienie Aresa, gdzie obradowała rada arystokratów; na
tym skalnym wzniesieniu przemawiał później Paweł z Tarsu)
Argos - τὸ Ἄργος (dopełniacz: τοῦ Ἄργεος lub τοῦ Ἄργους; celownik: τῷ Ἄργεϊ lub τῷ Ἄργει;
biernik: τὸ Ἄργος lub τὸ Ἄργος; przymiotnik: Ἀργεῖος).
Argument - τοπος (liczba mnoga: τοποι); odpowiednik łaciński: locus (liczba mnoga: loci).
Oznacza dokładnie: miejsca, punkty (wspólne), logiczny (konieczny, oczywisty) wniosek
(wynikanie).
Artemida - (dopełniacz: τῆς Ἀρτέμιδος)
Arystoteles - Ἀριστοτέλης
Asklepeion - τό Ἀσκληπιεῖον (doryckie: Ἀσκλαπιεῖον)
Asklepios - ὁ Ἀσκληπιός (bóg medycyny; dopełniacz: τοῦ Ἀσκληπιοῦ; celownik: τῷ Ἀσκληπιῷ;
biernik: τόν Ἀσκληπιόν)
Atena (bogini) - Ἀθηναα̃ / Ἀθηναία (dialekt attycki), Ἀθήνη (dialekt joński), Ἀθάνα (dialekt
dorycki), Ἀθηναίη (w języku Homera).
Ateny - Ἀθηα̃ ναι3 („Ateńczyk” oraz „ateński”: [ὁ] Ἀθηναῖος)
Bazylika - ἡ Βασιλική (dopełniacz: τῆς βασιλικής); pochodzi od przymiotnika βασίλειος
(„królewski”; jońskie: βασιλήϊος; eolskie: βασιλῇος; żeńska: βασιλεία; nijaka: βασίλειον) lub od
przymiotnika βασιλικός („królewski”) a to od rzeczownika ὁ βασιλικός („rojalista” /
„monarchista”; także jako rzeczownik „bazylia”; dopełniacz: τοῦ βασιλικού; biernik: τόν
βασιλικό), a to od rzeczownika ὁ βασιλεύς („król”; dopełniacz: τοῦ βασιλέως; dopełniacz
homerycki: βασιλῆος; celownik: τῷ βασιλεῖ; biernik: τὸν βασιλέα; mnoga: οἱ βασιλεῖς) lub
βασιλιάς („król”; dopełniacz: βασιλιά; biernik: βασιλιά; mnoga: βασιλιάδες) lub βασιλέας
(„król”; dopełniacz: βασιλέα; biernik: βασιλέα; mnoga: βασιλείς). Powiązane z ἡ βασιλεία
(„królestwo”, „monarcha”; dopełniacz: τῆς βασιλείας; celownik: τῇ βασιλείᾳ; biernik: τὴν
βασιλείαν; mnoga: αἱ βασιλεῖαι), βασίλεια („królowa”; dopełniacz: τῆς βασιλείᾱς; celownik: τῇ
1
2
3
W starożytnej grece (czyli od X wieku p. n. e., w czasach doryckich) pisano wyłącznie wielkimi literami (kapitały), bez znaków
interpunkcyjnych i diakrytycznych; małe litery (minuskuła) wprowadzono dopiero w IX wieku n. e., a interpunkcję (średnik pełni
wtedy rolę znaku zapytania) w okresie hellenistycznym (po śmierci Aleksandra Wielkiego). Do roku 550 p. n. e. (na Krecie sto lat
dłużej) zapisywano zdania w kierunku naprzemiennym, od prawej do lewej, a następną linijkę od lewej do prawej zmieniając przy
tym także kierunek zapisywania samych liter (tzw. βουστροφηδόν - „jak wół orze”), co było pozostałością po piśmie fenickim
(pisanym od prawej do lewej). Nie stosowano odstępów między wyrazami (czasami dodawano pionową kreskę lub trzy pionowe
kropki). Rodzajniki określone zaczęto stosować dopiero w V wieku p. n. e. (nie ma ich jeszcze w dziełach Homera).
Zanim powstał alfabet grecki, stosowano pismo linearne B (kultura mykeńska), a jeszcze wcześniej pismo linearne A (kultura
minojska na Krecie). Przykładem pisma linearnego A (którego język do dzisiaj nie jest odczytany) jest tzw. Dysk z Fajstos.
Archaiczna forma to Ἑκαδήμεια. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od archaicznego mitologicznego bohatera Hakademosa
(Ἑκάδημος), którego grób znajdował się w gaju, w którym mieściła się później Akademia platońska.
Wyrażenie używane w okresie klasycznym, które de facto reprezentuje liczbę mnogą (analogicznie nazwy innych greckich miast
również są w liczbie mnogiej).
1
βασιλείᾳ; biernik: τήν βασίλειαν; mnoga: αἱ βασίλειαι), ἡ Βασιλική τοῦ Ἰουλιανοῦ („Bazylika
Juliańska”).
Bema - τό βῆμα (eolskie i doryckie: βᾶμα)
Bieżnia - ὁ δρόμος
Błądzić - άμαρτάνω
Błękitny - (patrz: Szary)
Bogini - ἡ θεά (dopełniacz: τῆς θεᾶς; celownik: τῇ θεᾷ; biernik: τὴν θεάν; mnoga: αἱ θεαίί́;
przymiotnik: θείᾳ / θεία / θείας), kretońskie δηά, jońskie ζειά (znaczy także „jęczmień”).
Boskość - τό θεῖον
Bouleuterion - τὸ βουλευτήριον („miejsce spotkań senatu”), pochodzi od ἡ βουλή („senat”;
eolskie: βόλλα; doryckie: βωλά; dopełniacz: τῆς βουλῆς; celownik: τῇ βουλῇ; biernik: τήν
βουλήν; mnoga: αἱ βουλαί), a to od βούλομαι („decydować”, „wyrażać wolę”).
Bóg - ὁ θεός (dopełniacz: τοῦ θεοῦ; celownik: τῷ θεῷ; biernik: τόν θεόν; mnoga: οἱ θεοί;
przymiotnik: θεῖος / θείως / θεῖον / θείῃ oraz homeryckie θέειος, eolskie θήϊος), lakońskie:
σιός; doryckie: θεύς; boeckie: θιός.
Bóstwo - (patrz: Boskość)
Brama - ἡ πύλη (dopełniacz: της πύλης) lub πυλῶν (liczba mnoga: πύλαι); powiązane z
Θερμοπύλαι („gorące bramy”). Słynne bramy w Atenach to: Μελιτίδες πύλαι, Ἱππάδες πύλαι,
Ἰτωνίαι πύλαι, Διοχάρους πύλαι, Διομῂς πύλη, Ἀχαρνικὴ πύλη, Δίπυλον, Πειραϊκὴ πύλη. Słynne
bramy w Koryncie to: ἡ Τενεατικὴ πύλη.
Być - εἶναι
Byt – ὄν
Całość - ὁ ὅλος
Chłopiec [młody] – ὁ κοῦρος (jońskie), κοῦροι (liczba mnoga), ὁ κόρος (attyckie), κόροι (liczba
mnoga), ὁ κῶρος (doryckie).
Chodnik - (patrz: Bieżnia)
Chronić – σῴζω (ochraniam), σώσω (ochronię), σώζεο („Niech Cię Bóg / Los chroni!”,
„Powodzenia!”), σωτηρία (chronienie, wybawienie, zbawienie), σωτήρ / σωτήρας (wybawca,
zbawiciel, duch opiekuńczy – często w stosunku do Zeusa), σωτήρες (wybawcy, zbawiciele),
σωτῆρος (wybawcy, zbawiciela), σώθητι („Ratuj się!”4); także w znaczeniu „zachować”,
„utrzymać”, „zachować w pamięci”, „pamiętać”, „utrzymać [przy życiu]”, „uratować”.
Cnota - ἡ ἀρητή
Córka – ἡ κόρα lub ἡ κώρα (doryckie), ἡ κόρη (attyckie, u Homera) lub ἡ κούρη (jońskie), κόραι
(liczba mnoga), τό κοράσιον (dziewczę), τό κόριον (forma rozszerzona), τό κώριον (doryckie), ἡ
κορεία (dziewictwo), τό κόρευμα (dziewictwo), Κορινθία κόρη (kurtyzana). Przejęte do
polskiego w formie „cora”5.
Człowiek - ὁ ἄνθρωπος (mnoga: ἄνθρωποι; dopełniacz: ἀνθρώπου; celownik: ἀνθρώπῳ;
biernik: ἄνθρωπον; wołacz: ἄνθρωπε); przypuszczalnie łacińskie „Homo” zostało zaczerpnięte z
greckiego ὁμόιος („taki sam”), gdyż „człowiek” to ktoś do nas podobny („taki sam, jak my”).
Termin ten funkcjonuje również w starożytnej Sparcie, gdzie mężczyzna po ukończeniu 30 roku
życia uzyskiwał pełnię praw obywatelskich i stawał się jednym z „równych” (ὅμοιοι).
Dar - nijaki τό δῶρον / τό δῶρόν (dopełniacz: τοῦ δώρου; celownik: τῷ δώρῳ; biernik: τὸ
δῶρον; mnoga: τὰ δῶρᾰ), żeński ἡ δωρεὰ (dopełniacz: τῆς δωρεᾶς; celownik: τῇ δωρεᾷ;
biernik: τήν δωρεάν; mnoga: αἱ δωρεαί); przykład: ἡ δωρεὰ τοῦ Πνεύματος; pochodzi od
słowiańskiego „dar”, a to z indoeuropejskiego „deh” („daję”), powiązane ze słowiańskim
słowem „dać”.
Delfy – Δελφοί
Demiurg - ὁ δημιουργός
Demeter - ἡ Δημήτηρ (doryckie: Δαμάτηρ; eolskie: Δωμάτηρ; dopełniacz: τῆς Δήμητρος;
przymiotnik: Δημήτριος); bogini płodności i urodzaju, matka Kore, córka Kronosa i Rei;
etymologicznie prawdopodobnie znaczy „Matka Ziemia” (Δῆ było formą attyckiego Γῆ) lub
„Bogini Matka” (Δῆ od Δηά).
Demon – ὁ δαίμων, ὁ δαίμον („ten, który coś przydziela”; boska moc, bóg, bóstwo, forma
połączenia między Bogiem a człowiekiem; w chrześcijaństwie: zła istota); powiązany z τό
4
5
„...posłuchaj mnie i ratuj się” (ἐμοὶ πείθον καὶ σώθητι). Zob. Platon, Kriton, 44b.
Występuje już w „Trenie VII” Jana Kochanowskiego: „Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory / Mojej namilszej cory! / Po co me
smutne oczy za sobą ciągniecie, / Żalu mi przydajecie?”.
2
δαιμόνιον (istota boska, bóstwo); prawdopodobnie wywodzi się od δαίω (dawać los,
przeznaczenie).
Demos – ὁ δῆμος, οἱ δῆμοι (lud, plebs, motłoch, tłum, masa; także kraina); powiązane z ὁ
δημιουργός, także z δημητριακά (zboże, płody rolne) i ἡ Δημήτηρ (bogini rolnictwa); być może
powiązane z ὁ δημός (tłuszcz, mięso całopalne, mięso ofiarne); być może mające związek z:
δαμάζω (udomawiać [zwierzęta], poślubiać dziewice [czynić podległe mężczyźnie], wymuszać
podległość, dominować, zabijać), łacińskim „dominus”, polskim „dom”.
Dialektyka - διαλεκτική6, τα διαλεκτικά7
Dialog - ὁ διάλογος
Dieta - ἡ δίαιτα8
Diogenes - Διογένης (dosłownie: pochodzący / zrodzony z Zeusa)
Dipylon - Δίπυλον (czyli podwójna brama [ἡ πύλη]); nazwa bramy w Atenach, przez którą
wychodziła tzw. Święta Droga prowadząca do Eleusis.
Do - πρὸς (+ biernik), κατά (+ dopełniacz / biernik)
Dom - ὁ οἶκος9 (dopełniacz: τοῦ οἴκου; celownik: τῷ οἴκῳ; biernik: τόν οἶκον; mnoga: οἱ οἶκοι),
ἡ οἰκία (dopełniacz: τῆς οἰκίας; celownik: τῇ οἰκίᾳ; biernik: τήν οἰκίᾱν; mnoga: αἱ οἰκίαι;
jońskie: οἰκίη), τέγος (jako budynek; także „dom publiczny”)
Droga - ἡ ὁδός (mnoga: αἱ ὁδοί; dopełniacz: τῆς ὁδοῦ; celownik: τῇ ὁδῷ; biernik: τήν ὁδόν;
homeryckie: οὐδός)
Dusza, duch - ὁ Θυα̃ μός10, τὸ πνεῦμα11, ἡ ψυχή12.
Dydaktyka13 – od δῐδακτικός („pouczający”),
δῐδακτός („dydaktyczny”, „możliwy do
nauczenia”), od rzeczowników ἡ δῐδᾰχή („pouczanie”), ἡ δίδαξις („pouczanie”), ἡ δῐδασκᾰλία
(„nauczanie”, „napomnienie”, łac. „disciplina”), a to z kolei od czasownika δῐδάσκω („nauczać”,
„wyjaśniać”)
Działka (ziemia) – ὁ κλῆρος, τοῦ κλήρου
Dzień Zaduszny Dziewica – παρθένος (patrz także: Parthenon, córka)
Dziewczyna [młoda] – (patrz: córka)
Energia - ενάργεια (także w znaczeniu: „przejrzystość”, „jasność”)
Epikur - Ἐπίκουρος (dopełniacz: τοῦ Ἐπικούρου)
Epos - ἔπος
Erydan - ὁ Ἠριδανός (rzeka w Atenach)
Eskulap - (patrz: Asklepios)
Etyka - ἠθικά
Filozofia - φιλοσοφία14
Fiut - σάθη
Gimnazjum - τὸ γυμνάσιον (dopełniacz: τοῦ γυμνασίου; celownik: τῷ γυμνασίῳ; biernik: τὸ
γυμνάσιον; mnoga: τὰ γυμνάσια), pochodzi od γυμνός („nagi”; przymiotnik męski: γυμνός;
przymiotnik żeński: γυμνή) oraz γυμνάζω („trenować nago”); powiązane z γυμναστής
(„trener”).
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Według Diogenesa Laertiosa, pierwszy tego słowo użył Platon. Przez większość epok, słowo to było niemalże synonimem słowa
„logika”. Cycero w „Academica” II, 91 stwierdza: „Dialektyka została wynaleziona niby umiejętność rozeznawania tego, co jest
prawdą, a co fałszem” („Quid est quod ratione percipi possit? Dialecticam inventam esse dicitis, veri et falsi quasi disceptatricem et
iudicem”).
Tego słowa używa Arystoteles.
Dosłownie oznacza „styl życia”.
Także w znaczeniu: majątek, spadek, rodzina, plemię, zamieszkały region (ἡ οἰκουμένη), półkula (ἡμισφαίριον), grecki świat (w
opozycji do świata barbarzyńców). Wywodzi się z homeryckiego οἰκέω (zamieszkuję, kolonizuję; w dialekcie Greków północnozachodnich jest to ƒοικέω [czyt. woikeo]). Cofając się w czasie, można wywieść ten termin ze starego indoeuropejskiego ƒοῖκος
(czyt. woikos), a także z γῆ (Ziemia). Według attyckiego prawa, οἶκος to „cała własność zostawiona przez jakąś osobę”, zaś ἡ οἰκία
(jońskie οἰκίη, kreteńskie ƒοικία, beockie ƒυκία) to dom będący elementem tej własności lub rodzina, plemię.
Oznacza także: emocje, miejsce powstawania emocji, łaknienie, pożądanie, złość, zazdrość, tkliwość, nadzieję, strach, miłość, serce,
rozterki. Zazwyczaj w liczbie pojedynczej (bardzo nieliczne wyjątki). Także „emocje występujące w procesach myślowych”.
Przysługuje także zwierzętom. Przypuszcza się, że wyrażenie ma związek ze słowem τό θύμον (tymianek) i powstało w wyniku
palenia tymianku na ołtarzu (jako słodkie kadzidło), w następstwie przeobraziło się znaczeniowo w „duszę”, jako siedlisko emocji.
Por. J. Bańka, Świat poręczenia moralnego, Katowice 1988, passim; atque etiam: „Słownik pojęć filozoficznych nie istniejących w
istniejących słownikach”, Katowice 1993, ss. 30, 43.
Oznacza „ducha”. Pochodzi od czasownika πνέω / πνείω („oddycham”); przymiotnik to πνευματικός („duchowy”).
Oznacza także „życie”, „duszę”, „zmysły”. Pochodzi od czasownika ψύχω („oddycham”, „relaksuję się”); dopełniacz: τῆς ψυχῆς;
liczba mnoga: ψυχαί / ψυχές; przymiotnik „zmysłowy”: ψυχική. Przysługuje wszystkim stworzeniom, nie tylko człowiekowi.
Pierwsi użyli tej nazwy Krzysztof Helwig i Joachim Jung w 1613 roku.
Od słowa φιλέω oraz σοφία.
3
Glauke - Γλαυκή15
Góra - ὄρεος
Granica - πέρας
Grzeszyć - (patrz: Błądzić)
Hellada - Ἑλλάς16
Helleński język - ἡ Ἑλληνικὴ γλωα̃ ττα17
Hera - ἡ Ἥρα (dopełniacz: τῆς Ἥρᾱς; celownik: τῇ Ἥρᾳ; biernik: τήν Ἥρᾱν; jońskie i
homeryckie: Ἥρη), τό Ἡραῖον („świątynia Hery”), pochodzi prawdopodobnie od ὁ ἥρως; ἡ Ἥρα
Ἀκραῖα („Hera z wysokości / niebiańska”).
Herod Attykus - Ἡρῴδης ὁ Ἀττικός
Historia (opowiadanie) – ἱστορία
Homer - Ὁμηρος
Hyper - ὑπέρ
I - καὶ
Idea – ἰδέα (mnoga: ιδέες)
Indukcja - ἐπαγωγή
Isthmos - ὁ Ἰσθμός (dopełniacz: τοῦ Ἰσθμοῦ; celownik: τῷ Ἰσθμῷ; biernik: τόν Ἰσθμόν;
przymiotnik: ἴσθμιος) - oznacza przesmyk, kanał wodny (stosowany do Kanału Korynckiego: τά
Ἴσθμια Κορινθίας); jako miejscowość: τά Ἴσθμια.
Jest – ἐστίν
Jonia - Ἰωνία
Juliusz - ὁ Ἰουλιανός (dopełniacz: τοῦ Ἰουλιανοῦ)
Kenchreai - ἡ Κεγχρειά / ἡ Κεγχρεαί (dopełniacz: τῆς Κεγχρέας) / ἡ Κεγχρεά (dopełniacz: τῆς
Κεγχρεᾶς; celownik: τῇ Κεγχρεᾷ; biernik: τήν Κεγχρεάν) albo jako mnoga αἱ Κεγχρεαί
(dopełniacz: τῶν Κεγχρεῶν; celownik: ταῖς Κεγχρεαῖς; biernik: τάς Κεγχρεάς) / αἱ Κεγχρειαί
(dopełniacz: τῶν Κεγχρειῶν; celownik: ταῖς Κεγχρεαῖς;) - port koryncki, nazwa pochodzi
prawdopodobnie od κέγχρος („proso”);
Kore - ἡ Κόρη (czyli „dziewica”, „dziewczyna”, „córka”; tożsama z Περσεφόνη, homeryckie
Περσεφονεία; od φέρειν φόνον, czyli „przynosić śmierć”); eolskie: κόρα; jońskie: κούρη;
doryckie: κώρα / κόρα; spokrewnione ze słowiańskim „córa”; dopełniacz: κόρης; mnoga: κόρες;
przymiotnik: κόρειος; τό Κόρειον („świątynia Kory”); ἡ κορεία („dziewictwo”).
Korynt – ἡ Κόρινθος (patrz: córka; dopełniacz: τῆς Κορίνθου; celownik: τῇ Κορίνθῳ; biernik:
τὴν Κόρινθον; wersja archaiczna: Ϙόρινθος; przymiotnik: Κορίνθιος / Κορινθίας);
Kosmopolita - κοσμοπολίτης18
15 Córka Kreona, druga żona Jazona, imię powiązane ze słowem „niebiesko-szara / srebrna / turkusowa” (γλαυκός; Hezjod tak określa
Morze Śródziemne) oraz „sowa” (γλαύκα); także rodzaj szarej ryby: ὁ γλαῦκός.
16 Są trzy interpretacje pochodzenia tego wyrazu: ma on znaczyć albo „ludzie Heleny” (λαός oznacza ludzi; nawiązanie do wojny z
Troją) albo „kraina Słońca” (ἥλιος oznacza Słońce), albo też pochodzi od mitycznego Hellena (Ἕλλην), syna Deucalion (Δευκαλίων) i
Pyrrha (Πύῤῥα). Współczesny język grecki oddaje ten wyraz poprzez Ελλάδα i w ten sposób nazywają obecnie Grecy samych siebie.
Homer w „Iliadzie” określa Greków trzema wymiennymi nazwami: Ἀχαιοί (Achajowie, czyli mieszkańcy Myken, Epidauros, Argos,
Nafplio i okolic, którzy zostali „zepchnięci” na Peloponez przez Dorów w XI wieku p. n. e.; użyte w „ Iliadzie” 598 razy), Ἀργείοι (od
Argos,
stolicy
Achajów;
użyte
w
„Iliadzie”
29
razy)
oraz
Δαναοί
(użyte
w
„Iliadzie”
138
razy).
Zob.
http://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_the_Greeks. Terminu „Hellenowie” na określenie ogółu mieszkańców Grecji użył jako pierwszy
Echembrotos (Ἐχέμβροτος), muzyk i poeta, który otrzymał za swoje poematy nagrodę podczas 48 Olimpiady około 584 roku p. n. e.
w wyniku czego napisał dziękczynną inskrypcję na trójnogu ofiarowanemu Heraklesowi Tebańskiemu i wtedy jako pierwszy użył tego
słowa. Poczucie wspólnoty helleńskiej powstało zapewne w wyniku uczestnictwa we wspólnych zawodach olimpijskich i wspólnych
pielgrzymek do różnych wyroczni i miejsc kultu.
Termin „Grecy” (Γραικοί) pochodzi zaś z Italii (łac. Græcus), gdzie w VIII wieku p. n. e. wyemigrowali mieszkańcy miasta Graea
(Γραια̃α) leżącego w Beocji (prawdopodobnie tym miastem jest dzisiejsze Ωρωπός), i którzy osiedlili się w pobliżu dzisiejszego
Neapolu (jest to teoria historyka Georga Busolta żyjącego w latach 1850-1920). Inna teoria - wyrażona przez Arystotelesa (w
„Meteorologica”, I, 352b - gdzie jako pierwszy użył słowa „Grecy”) - mówi, że byli to przybysze z Epiru (Ἤπειρος) i okolic Dodony
(Δωδώνα): „... ancient Hellas, in between Dodona and the Achelous river [...], the land occupied by Seloi and Graeci, who later came
to be known as Hellenes”. Sugeruje w ten sposób, iż nazwa „Grecja” była wcześniejsza względem nazwy „Hellada”. W następnych
latach określano już tak wszystkich przybyszów z terenów ówczesnej Grecji. Cyceron nazywa Greków mianem „Graeculi”. W
następnych wiekach nazwę tę przyswoiło większość języków europejskich.
Narody mieszkające na wschód i południe względem ówczesnej Hellady, nazywali Greków Jończykami, od nazwy greckiej kolonii
założonej na terytorium dzisiejszej Turcji w VIII-VII wieku p.n.e. Jończykami nazywano również Greków w VII-VI w. p. n. e. na terenach
Sycylii, Kalabrii oraz Apulii (miasta Kroton, Tarent, Syrakuzy, Mesyna), gdyż to właśnie plemiona jońskie skolonizowały wtedy te
tereny zakładając tzw. Wielką Grecję (ἡ Ἑλλάς ἡ Μεγάλη). Do emigracji na te tereny (ok. 531 roku p.n.e.) przyczyniła się tyrania
Polikratesa, początek wojen grecko-perskich (499 rok p.n.e.), ale także wcześniejsze wojny: w 560 roku p.n.e. Jonię podporządkowało
sobie państwo lidyjskie, a w 546 roku p.n.e. Jonię zdobywa perski monarcha Cyrus Wielki. Pozostałością tych wydarzeń (emigracji
Jończyków) jest nazwa „Morze Jońskie” (które nie leży nad Jonią, lecz oblewa wybrzeże Italii). Rzymianie ostatecznie przejęli władzę
na tym terenie w roku 272 p.n.e.
17 Sformułowanie stosowane w okresie greki klasycznej.
18 Termin stworzony przez cyników, a następnie przejęty przez stoików.
4
Kraneion - τό Κράνειον (dzielnica w Koryncie, gaj cyprysowy)
Kreta - Κρήτη
Kreteńczycy zawsze kłamią - Κρηα̃ τες ἀεί φεύσται (tzw. paradoks Epimenidesa, zbliżony do
paradoksu kłamcy)
Król - (patrz: Bazylika)
Kryterium – (patrz: Kryzys)
Kryzys – ἡ κρίσις19
Kształt – εἶδος, είκών (także z naczeniu „odbicie”, „obraz”, „widmo”), εϊδωλον (także w
znaczeniu „sobowtór”, „duch zmarłego”, „odbicie postaci”, „obraz dostający się do oczu”,
„wyobrażenie”, „posąg”, „rzeźba”)
Lechaion - τὸ Λεχαῖον (dop. τοῦ Λεχαίου)
Lerna - ἡ Λέρνη (dopełniacz: Λέρνης; przymiotnik: Λερναῖος)
Liceum (Arystotelesa) – τὸ Λύκειον
Logos – ὁ Λόγος20 (dopełniacz: τοῦ λόγου; celownik: τῷ λόγῳ; biernik: τὸν λόγον; mnoga: οἱ
λόγοι)
Logika – λογική
Łaźnia - τὸ λουτρόν (dopełniacz: τοῦ λουτροῦ; celownik: τῷ λουτρῷ; biernik: τὸ λουτρόν;
mnoga: τὰ λουτϱά)
Matematyk – ὁ μαθηματικός
Matematyka – τὰ μαθηματικά od przymiotnika μᾰθημᾰτικός („skłonny do uczenia się”),
rzeczownika τό μάθημα („to, co da się nauczyć”, „wiedza”, łac. „disciplina”), ἡ μάθησις
(„uczenie się”, „zdobywanie wiedzy”), ἡ μάθη („uczenie się”, „zdobywanie wiedzy”), a ten z
kolei od czasownika μᾰθεῖν („uczyć się”); powiązane z ἡ μᾰθητεία („polecenie nauczyciela”,
„wiedza przekazana przez nauczyciela”)
Materia – οὐσία
Mądry - σοφός (mnoga: σοφοί; dopełniacz: σοφοῦ), żeński: σοφή (mnoga: σοφαί; dopełniacz:
σοφῆς), nijaki σοφόν (mnoga: σοφά; dopełniacz: σοφοῦ)
Metoda – ἡ μέθοδος21
Metodyczny – μεθοδικός
Metroon - τό Μητρῶον (archiwum ateńskie, potem miejsce poświęcone Matce Bogów od
μήτηρ θεῶν);
Miasto - πόλις (mnoga: πόλεις; dopełniacz: πόλεως; celownik: πόλει; biernik: πόλιν; wołacz:
πόλι)
Mięso – τό κρέας (doryckie κρῆς)
Mimesis - ἡ μίμησις / ἡ μῖμία, a to od μιμεῖσθαι / μιμεΐσθαι („wykonywać mim”, „grać rolę”,
„naśladować”, „kopiować”, „ściągać”, „wygłupiać się”, „małpowanie 22”), wtórnie ὁ μῖμος
(„aktor”), ὁ μῖμητής („imitator”), τό μίμημα / τό μῖμημα („naśladowana rzecz”; także „złudna
rzecz”), οἱ μίμοι („naśladowane rzeczy”; także „krótkie fraszki” deklamowane na greckich
ucztach)
Misteria eleuzyjskie - Ἐλευσίνια Μυστήρια
Mit – μῦθος
Mitologia - μυθολογία (także jako „wierzenia”)
Mniemanie - δόξα
Muzyka - μουσική, μουσικός („będący we władzy muz”)
Mykeny - αἱ Μυκῆναι23 (dopełniacz: τῶν Μυκηνῶν; przymiotnik męski: Μυκηναῖος; przymiotnik
19 Także w znaczeniu „decyzja”, „rozstrzygnięcie”, „sąd” (także „sąd Boży”), „rozprawa sądowa”, „rozdzielenie”, „oddzielenie”,
„próba”, „badanie”, „przesłuchanie”, „wyróżnienie”, „odróżnienie”, „ocena”, „wybór”, „wyrok”, „kara”. Spokrewniony z
czasownikiem κρίνω („sądzić”, „rozróżniać”, „podejmować decyzję”, „rozstrzygać”), rzeczownikiem τό κριτήριον („sąd”,
„kryterium”, „standard”, „test”, „trybunał”), przymiotnikiem κριτικός („zdolny do rozróżniania / osądzania”), z rzeczownikiem ὁ
κριτικός („krytyk”), z rzeczownikiem τό κρίμα („spór”, „proces”, „sąd”, „wyrok”, „decyzja”, „kara”), rzeczownikiem ὁ κριτής
(„sędzia”, „rozstrzygający”). Warto odnotować, że w języku japońskim słowo „kryzys” składa się z dwóch znaków: jeden oznacza
niebezpieczeństwo, drugi okazję.
20 Słowo lub zdanie, które zostało wypowiedziane; ale także sama myśl. Również w znaczeniu: „ nauka”, „definicja”, „proporcja”,
„analogia”. Logos jest więc w warstwie ratio et oratio, ale nigdy w sensie gramatycznym (czyli nie forma, a raczej znaczenie). U
Homera i Hezjoda jako „język”, „rozmowa”. Często występuje w opozycji do μῦθος oraz do ἔπος.
21 Składa się z μετά („nad”, „przed”) oraz z ἡ ὁδός („droga”, „ścieżka”, „koryto rzeki”, „sposób [postępowania]” → spokrewnione z
japońskim „DO” [„ścieżka”]), czyli dosłownie „następujący po”, „pogoń / zmierzanie za [wiedzą]”, wtórnie „śledztwo”, „badanie”,
„naukowe zapytanie”, „system”, „postępowanie według określonych zasad”, „algorytm”.
22 W tym właśnie znaczeniu używa go Platon; nie jako „naśladowanie”, ale „małpowanie”, „udawanie kogoś, kim się nie jest”.
23 Sformułowanie stosowane w okresie greki klasycznej.
5
żeński: Μυκηνΐς)
Myśl - ἡ διάνοια24
Nad – μετά25
Nasienie - σπέρμα
Nie - οὐκ, οὐ, μή
Obraz - (patrz: Kształt)
Oczyszczenie - καθαρμός
Oda - (patrz: Pieśń)
Odeon - τό ᾠδεῖον (rodzaj zakrytego teatru); dopełniacz: τοῦ ᾠδείου.
Ogród - ὁ κῆπος
Ojciec – ὁ πᾰτήρ (mnoga: οἱ πᾰτέρες; dopełniacz: τοῦ πατρός / πᾰτέρος; celownik: τῷ πατρί /
πᾰτέρῐ; biernik: τόν πᾰτέρᾰ; wołacz: πάτερ)
Oktawia - ἡ Ὀκταουία (dopełniacz: τῆς Ὀκταουίας; celownik: τῇ Ὀκταουίᾳ; biernik: τήν
Ὀκταουίαν) / ἡ Ὀκταβία.
Oktawiusz - ὁ Ὀκταούιος (dopełniacz: τοῦ Ὀκτᾱουίου; celownik: τῷ Ὀκτᾱουίῳ; biernik: τόν
Ὀκτᾱούιον).
Olbrzym - γίγᾱς (mnoga: γίγαντες; dopełniacz: γίγαντος; celownik: γίγαντι; biernik: γίγαντα;
wołacz: γίγαν)
Opis - εφρασις (także rozumiany jako gatunek literacki)
Opowiadać - εκφράζω (także w znaczeniu „opisywać”)
Panteizm - πανθεϊσμός
Parthenon - Παρθενών (świątynia na Akropolu poświęcona Atenie Dziewicy)
Peloponnes - Πελοπόννησος
Peribolos - ὁ περίβολος („dziedziniec”)
Pieśń - ωδή
Peirene (źródło) - ἡ Πειρήνη (dopełniacz: τῆς Πειρήνης, celownik: τῇ Πειρήνῃ, biernik: τήν
Πειρήνην)
Platon - Πλάτων (dopełniacz: Πλάτωνος)
Pnyx - Πνύξ (wzgórze koło Akropolu; miejsce zgromadzeń obywatelskich w czasach Sokratesa)
Po - (patrz: Nad)
Poeta - ὁ ποιητής (mnoga: ποιηταί; dopełniacz: ποιητοῦ; celownik: ποιητῇ; biernik: ποιητήν;
wołacz: ποιητά)
Poezja - πόιησις (w znaczeniu „twórczość artystyczna”)
Pogrzeb - ταφή
Polis - (patrz: Miasto)
Południowo-wschodni - νοτιοανατολικός / νοτιοανατολική / νοτιοανατολικό
Południowy - νότιος / νότια / νότιο
Pomiędzy - (patrz: Nad)
Popędy - (patrz: Myśl)
Posiłek - τροφή, τὸ βρῶμα (dopełniacz: βρώματος)
Powietrze - ὁ ἀήρ26
Poznanie - επιστήμη
Północ - ὁ βόρειος (dopełniacz: τοῦ βορείου; biernik: τόν βόρειο; mnoga: οἱ βόρειοι;
przymiotniki: βόρειος, βόρεια, βόρειο)
Prawda - ἡ ἀλήθειᾰ27 (dopełniacz: ἀληθείᾱς; celownik: ἀληθείᾳ; biernik: ἀλήθειᾰν;
przymiotnik: ἀληθής), ἀλάθεια (doryckie), ἀληθεία (homeryckie), ἀληθείη (jońskie). Wywodzi
się z λήθη („zapomnienie”, „niepamięć”), a to z λήθω („zapominać”)
Prawdziwy (istotny) – ἔτυμος
Prawiczek – (patrz: chłopiec)
Prawo - νόμος
Przestrzeń - (patrz: Powietrze)
Przywódca - ἡγεμών (mnoga: ἡγεμόνες; dopełniacz: ἡγεμόνος; celownik: ἡγεμόνι; biernik:
24 Pochodzi od słów διά oraz νουα̃ ς (νόος) i oznacza także zamysł, zdrożne myśli, popędy.
25 W niektórych dialektach wyraz ten brzmiał πεδά. Być może wywodzi się od wyrażenia μέσος (inne wersje tego wyrażenia to μέσσος
oraz μέττος).
26 Jeden z czterech żywiołów. W okresie homeryckim używano wyrażenia ἠέρος. Pochodzi prawdopodobnie od ἀƒ ήρ (czyt. aweer) lub
ἄημι (dmuchać; ang. „wind”), lub ἀείρω (podnoszę) vel αἴρω (wersja jońska lub poetyczna).
27 Demokryt stwierdza (według Diogenesa Laertiosa): εν Βυθᾠ ἡ αληθεια (łac. veritas est in puteo), czyli „w głębi jest prawda”.
6
ἡγεμόνα)
Redukcja - ἐποχή28
Rozprawa - (patrz: Traktat)
Rozum (praktyczny) - ἡ φρόνησις29
Rzym - ἡ Ῥώμη (dopełniacz: τῆς Ῥώμης; celownik: τῇ Ῥώμῃ; biernik: τὴν Ῥώμην; przymiotnik:
Ῥωμαῖος / Ῥωμαῖον)
Rzymianin - ὁ Ῥωμαῖος (dopełniacz: τοῦ Ῥωμαίου; celownik: τῷ Ῥωμαίῳ; biernik: τὸν
Ῥωμαῖον)
Serce - (patrz: Dusza)
Słowo – ὄνομα (w sensie formalnym, nie znaczeniowym)
Sobota - τὸ σάββᾱτον (dopełniacz: τοῦ σαββάτου, celownik: τῷ σαββάτῳ, biernik τὸ
σάββᾱτον; mnogi mianownik: τὰ σάββᾱτᾰ, mnogi dopełniacz: τῶν σαββάτων, mnogi celownik:
τοῖς σάββᾱσῐν, mnogi biernik: τὰ σάββᾱτᾰ).
Sofista (dosł. „nauczyciel mądrości”) - σοφιστή
Sokrates - ὁ Σωκράτης (dopełniacz: τοῦ Σωκράτους; celownik: Σωκράτει; biernik: Σωκράτη;
wołacz: Σώκρατες; przymiotnik: Σωκρατικὸς).
Sowa - ἡ γλαῦξ / γλαύκα / ἡ γλαυκή (tak nazywano także sowę-symbol Ateny oraz drachmy z
tym symbolem).
Starożytna(y) - αρχαία, αρχαίος
Stoa kolorowa - ἡ Στοὰ ἡ ποικίλη
Stoa Południowa - ἡ Νότια Στοὰ
Stoa Północna - ἡ Βόρεια Στοὰ
Sumienie – ἡ συνείδησις
Sympozjum (dosł. „wspólne picie”) - συμπόσιον
Szary (stalowy, błękitny) - γλαυκός (rodzaj żeński: γλαυκή; rodzaj nijaki: γλαυκόν) - często o
kolorze oczu
Szkoła – ἡ σχολή (dosłownie: „czas wolny [na naukę]”), od czasownika σχολάζω („mieć czas
wolny”, „odpoczywać”), powiązane ze τό σχολαστήριον (u Plutarcha oznacza „miejsce do
odpoczynku”)
oraz
przymiotnikiem
σχολαστικός
(„odpoczywający”,
„skłonny
do
leniuchowania” ale także „uczący się”, „uczony” → łac. scholasticus).
Świat - (patrz: Dom)
Świątynia - τό ἱερόν, ὁ νᾶός (jońskie: ὁ νηός; rzadka attycka forma: ὁ νεώς), także w
znaczeniu „najskrytsza część świątyni”, gdzie zwykle stoi posąg / obraz boga; ἡ νᾶοδομία
(„budynek świątyni”).
Świetlik - πυγολαμπίδα (od πυγή [„odbyt”] oraz λάμπω [„świecić”]), κωλοφωτιά (od κώλος
[„dupa”] oraz φωτιά [„ogień”]).
Święta Droga - ἡ Ἱερὰ Ὁδός (droga prowadząca z Aten do Ἐλευσίς)
Święty - ἱερός
Teatr - τὸ θέᾱτρον (dopełniacz: τοῦ θεάτρου; celownik: τῷ θεάτρῳ; biernik: τὸ θέᾱτρον;
mnoga: τὰ θέᾱτρᾰ; jońskie: τὸ θέητρον), pochodzi od θεάομαι („patrzę”).
Teby - Θηα̃ βαι
Traktat - ἡ διατριβή (dopełniacz: διατριβῆς), czyli “podwójne tarcie”, “ścieranie się dwóch
różnych racji”, od τρῐβή (“praktyka”, “ścieranie się”), a to od czasownika τρίβω (“pocieram”,
“szlifuję”) od protoindoeuropejskiego “ter” (“pocierać”, “przez” jak w łacińskim “trans”).
Uczucia - (patrz: Dusza)
Umysł - νοῦς (mnoga: νοῖ; dopełniacz: νοῦ; celownik: νῷ; biernik: νοῦν; wołacz: νοῦ); patrz
także: Myśl.
W - ἐν (+ celownik), κατά (+ dopełniacz / biernik)
Wiedza – φρόνεσις, επιστήμη (w znaczeniu „poznanie”), δόξα (w znaczeniu „wiedza pozorna,
niedowodliwa”)
Więzienie - τό δεσμωτήριον, dopełniacz: τοῦ δεσμωτηρίου; od słowa ὁ δεσμός („łańcuch”,
„związanie”).
Wychowanie – παιδεία (od παîς [„dziecko”]); oznacza „prowadzić dziecko”; powiązane z
łacińskim „puer” („chłopiec”, „służący”) oraz hinduskim „putrá”.
28 W znaczeniu podjętym przez Edmunda Husserla: „ujęcie w nawias”.
29 Także w znaczeniu: duma (zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym znaczeniu), arogancja, rozwaga, roztropność. Stosowane także
w stosunku do zwierząt u Arystotelesa w dziełach „O powstaniu zwierząt” III, 2 oraz w „Historia zwierząt” IX, 1.
7
Wzniesienie - (patrz: Góra)
Z - ἀπό (+ dopełniacz), κατά (+ dopełniacz / biernik)
Za - (patrz: Nad)
Zbawić – (patrz: Chronić)
Zeus - Ζεύς30 (dopełniacz: Διός; celownik: Διί; biernik: Δία; wołacz: Ζεῦ), Δεύς (lakoniczne), Ζάν
(doryckie), Ζήν (poetyczne), Τάν (kreteńskie)
Ziemia (bogini) - Γῆ lub Γαῖα
Ziemia (także: kraj, ląd, ziemia w sensie ogrodniczym) - γῆ
Źródło (wodne) - ἡ πηγή31 (doryckie ἡ παγά); ἡ κρήνη (dopełniacz: τῆς κρήνης; celownik: τῇ
κρήνῃ; biernik: τήν κρήνην; mnoga: αἱ κρῆναι)
Gramatyka
Alfabet
Αα (alpha)
Ββ (beta)
Γγ (gamma)
Δδ (delta)
Εε (epsilon)
Ζζ (zeta)
Ηη (eta)
Θθ (theta)
Ιι (iota)
Κκ (kappa)
Λλ (lambda)
Μμ (mu)
Νν (nu)
Ξξ (ksi)
Οο (omicron)
Ππ (pi)
Ρρ (rho)
Σσς (sigma)
Ττ (tau)
Υυ (upsilon)
Φφ (phi)
Χχ (chi)
Ψψ (psi)
Ωω (omega)
Akcenty
ί́ - acute jest używany na długich samogłoskach jeśli poprzedzają inne długie samogłoski, np.
κώμη
̀ - grave jest zamiennikiem acute, ale występuje tylko na ostatniej sylabie i to pod warunkiem,
że wyraz nie jest zakończony przecinkiem lub kropką, np. ἐλθὲ Ἰωάννη (chodź Janku!)... ale
ἐλθέ, Ἰωάννη (chodź, Janek!).
Ważne: W 403 BCE przyjęto w Atenach dialekt attycki i alfabet joński jako obowiązujący w całej
Grecji (nadal były to kapitaliki bez akcentów). W III wieku BCE pierwsze akcenty zaproponował
Arystofanes z Bizancjum (akcenty wprowadzono z powodu braku w tym alfabecie litery „H”,
którą reprezentował przydech). Do powszechnego użytku weszły jednak dopiero w II wieku CE.
Jednak kapitaliki były używane jeszcze do VIII wieku CE.
W 1982 roku wprowadzono w Grecji tzw. monotoniczną ortografię (tylko dwa rodzaje akcentów).
Wcześniej obowiązywała politoniczna ortografia. Kościół grecki oraz wiele instytucji nadal
jednak używa politonicznej ortografii.
30 Wywodzi się z protoindoeuropejskiego „Dieus”, Boga Dnia (dziennego nieba), od rdzenia „dyew” („świecić”).
31 Czyli coś, co wypływa z ziemi. Homer używa tego wyłącznie w liczbie mnogiej (πηγαὶ).
8
Rodzaje i liczby
Język grecki, podobnie jak polski, posiada 3 rodzaje rzeczowników (także przymiotników):
męski, żeński, nijaki. Rzeczowniki posiadają także 3 liczby: pojedynczą, podwójną, mnogą.
Należy zwrócić uwagę, że w niektórych przypadkach rzeczownik ewidentnie męski jest tak
naprawdę żeński, tzn. przy odmianie stosuje się żeńskie rodzajniki, choć sam rzeczownik
odmienia się jak męski, np. ἡ ὁδός, ἡ Κόρινθος.
Rodzajniki
W grece nie ma rodzajników nieokreślonych. Istnieją tylko rodzajniki określone (ale jeszcze nie
w języku Homera).
Męski
Żeński
Nijaki
Pojedyncza Podwójna Mnoga Pojedyncza Podwójna Mnoga Pojedyncza Podwójna Mnoga
Mianownik
Dopełniacz
Celownik
Biernik
ὁ
τοῦ
τῷ
τόν
τώ
τοῖν
τοῖν
τώ
οἱ
τῶν
τοῖς
τούς
ἡ
τῆς
τῇ
τήν
τά
ταῖν
ταῖν
τά
αἱ
τῶν
ταῖς
τάς
τό
τοῦ
τῷ
τό
τώ
τοῖν
τοῖν
τώ
τά
τῶν
τοῖς
τά
Przypadki
Rzeczowniki można odmieniać przez 5 rodzajów przypadków32:
• mianownik (nominativus) - kto, co - ὁ Σωκράτης
• dopełniacz (genetivus) - kogo, czego - τοῦ Ὁμήρου
• celownik (dativus) - komu, czemu, do kogo, poświęcone - τῷ Παύλῳ
• biernik (accusativus)
• wołacz (vocativus) - o! - ὦ Ἀλέξανδρε
Przymiotniki
Przymiotniki odmieniają się wraz z rzeczownikami, którym towarzyszą (przybierają ich formę co
do rodzaju i liczby).
32 Inne przykłady: http://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Greek_grammar_(tables).
9