Publikacja darmowa - pobierz - Stowarzyszenie Notariuszy RP

Rejent * rok 9 . nr 8(100)
sierpień 1999 r.
Romuald Sztyk
Czynności notarialne z prawa rodzinnego
i opiekuńczego
Prawo rodzinne i opiekuńcze przewiduje, tak jak i inne dziedziny
prawa, określone zadania dla notariuszy. Szczególne znaczenie tych czynności notarialnych polega na respektowaniu obowiązujących norm prawnych w stosunkach majątkowych małżeńskich, w sprawach dotyczących
wykonywania zarządu nad majątkiem małoletnich dzieci i w sprawach
osobowych. Podstawowym obowiązkiem notariuszy jest czuwanie nad tym,
by oświadczenia stron były właściwe udokumentowane zgodnie z ich wolą
i pozytywnymi normami prawnymi oraz ich wykładnią. Przy tych czynnościach notarialnych nabiera właściwego znaczenia stwierdzenie, że „notariusz jest adwokatem stron"1.
W ostatnim czasie przepisy te uległy radykalnej zmianie i modyfikacji.
Zaliczyć do nich należy wprowadzenie instytucji separacji2 między małżonkami oraz nowej formy zawarcia małżeństwa. Nastąpiła zasadnicza zmiana wykładni przepisów w zakresie wspólności majątkowej, umożliwiająca
podejmowania samodzielnych decyzji przez małżonków, bez „kurateli" ze
strony drugiego małżonka, jak w spółkach cywilnych. Wejście w życie
1
Bliżej St. P i e c h o c k i, Notariat na przełomie, PN 1947, nr 9-10, s. 152-153.
Separacja podczas trwania małżeństwa jest przewidziana w kan. 1152 prawa kanonicznego w razie zaistnienia zdrady małżeńskiej. Zgodnie z kan. 1154 tegoż prawa, z chwilą
zadecydowania o separacji małżonków należy zatroszczyć się o odpowiednie utrzymanie i
wychowanie dzieci. Hipoteza kan. 1155 postanawia, że współmałżonek niewinny może, w
sposób godny pochwały, dopuścić z powrotem drugą stronę do życia małżeńskiego. Jest to
równoznaczne ze zrzeczeniem się prawa do separacji.
2
128
Czynności notarialne z prawa rodzinnego i opiekuńczego
Konstytucji RP i konieczność bezpośredniego stosowania konwencji, umów
międzynarodowych zawartych przez Polską, powodują nowe spojrzenie na
stosowanie odpowiednich instytucji tego prawa w praktyce notarialnej. Zapowiedziana nowelizacja prawa spółdzielczego, wprowadzająca zasadę przepisów ogólnych, chroniących stosunki majątkowe małżeńskie przy nabywaniu i rozporządzaniu własnościowym spółdzielczym prawem do lokalu
mieszkalnego, budynku mieszkalnego i działki gruntu, na którym został
wzniesiony, jest kontynuacją dalszych zmian ustrojowych dotychczasowych
norm prawnych, regulujących stosunki majątkowe małżeńskie. Przedstawione zjawiska występujące przy transformacji podstawowych założeń
prawa rodzinnego i opiekuńczego wyzwalają potrzebę ich systematycznego
uporządkowania.
I. Separacja a rozdzielność majątkowa
Separacja między małżonkami została wprowadzona mocą ustawy z
dnia 21 maja 1999 r.3, poświęcając temu zagadnieniu dział V - Separacja
w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Zgodnie z art. 611 § 1 powołanej ustawy może być ona orzeczona, o
ile między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia. Orzeczenie jej
następuje na żądanie każdego z małżonków pod warunkiem, że nie ucierpi
dobro wspólnych małoletnich dzieci4 względnie z innych przyczyn separacja byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jednocześnie
3
Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks
cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 52, poz.
532) wchodzi w życie, stosowanie do art. 7 ustawy, po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia, czyli od 16 grudnia 1999 r. Reguluje ona nie tylko separację między małżonkami i
związane z tym przepisy związkowe, ale także niektóre inne problemy. Należy do nich
zmiana § 2 i § 4 art. 10 k.r.o. określająca ustawowe przesłanki unieważnienia małżeństwa
w razie niezachowania przepisanego wieku. Stan faktycznej separacji małżonków może
stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej, jeżeli jest wynikiem trwałego
rozkładu pożycia, a zniesienie wspólności nie pozostaje w sprzeczności z dobrem rodziny,
uchwała SN z dnia 28 maja 1973 r. CZP 26/73, OSNCP 1974, nr 4, poz. 65. Natomiast przez
„ważne powody" uzasadniające zniesienie wspólności majątkowej małżonków należy rozumieć nie tylko okoliczności natury majątkowej, wyrok SN z dnia 6 listopada 1972 r. III CRN
250/72, OSNCP 1973, nr 6, poz. 113.
4
Przy dokonywaniu oceny zakresu dobra małoletnich dzieci sąd musi uwzględnić zarówno obowiązujące w tej mierze przepisy krajowe, jak i przyjętej przez Zgromadzenie
Ogólne Narodów Zjednoczonych konwencji z dnia 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka
129
Romuald Sztyk
ustawodawca postanowił w § 3 cytowanego przepisu, że jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separacją na
podstawie zgodnego żądania małżonków. W wypadku zaś gdy jeden z małżonków żąda separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, wówczas stosownie do dyspozycji art. 612 ustawy sąd orzeka
rozwód. Jeżeli orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne, a żądanie separacji uzasadnione - sąd orzeka separację.
Stosownie do postanowienia art. 613 § 1 ustawy, przy orzekaniu separacji sąd stosuje, podobnie jak przy rozwodzie, przepisy art. 57 i 58 k.r.o.
W razie orzeczenia separacji na podstawie zgodnego żądania małżonków
sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. Sąd rozstrzyga także o władzy
rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz
o wysokości kosztów ponoszonych przez każdego z nich na utrzymanie i
wychowanie dziecka. Mocą orzeczenia sądowego wykonywanie tej władzy
przez jednego z rodziców może być ograniczone i powierzone drugiemu
z nich. Wówczas sąd określi obowiązki i uprawnienia w stosunku do osoby
dziecka.
Osobny problem stanowi wspólne mieszkanie małżonków. Skoro do
separacji stosuj ą się wprost przepisy o rozwodzie, sąd w wyroku o separacj i
orzeknie również o sposobie korzystania z tego mieszkania. W sytuacji
wyjątkowej, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. W orzeczeniu separacji sąd może na
zgodny wniosek małżonków dokonać podziału wspólnego mieszkania albo
orzec o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, w razie gdy drugi
(Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 528) oraz zasady konstytucyjne. Zgodzić się należy z tezą SN
z dnia 16 grudnia 1997 r. III CZP 63/97, OSNIC 1998, nr 6, poz. 108, że przewidziany w
art. 12 ust. 2 konwencji obowiązek zapewnienia dziecku wypowiedzenia się w każdym
postępowaniu, które jego dotyczy, nie oznacza przyznania mu statusu uczestnika postępowania. Orzecznictwo SN konsekwentnie przestrzega dobra dziecka i ocenia wszelkie okoliczności sprawy. Daje temu wyraz teza postanowienia SN z dnia 1 października 1998 r. I
CKN 834/98, OSNIC 1999, nr 4, poz. 72. Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli małoletni
obywatel polski, mający odpowiednie rozeznanie, chce pozostać w kraju, to działanie rodzica zmierzającego do realizacji woli dziecka nie może być uznane za nadużycie władzy
rodzicielskiej. Z kolei teza postanowienia SN z dnia 15 grudnia 1998 r. I CKN 1122/98
stwierdza, że kierując się celowością przy uwzględnieniu stopnia dojrzałości małoletniego
oraz charakteru sprawy opiekuńczej, właściwy sąd powinien zapoznać się ze stanowiskiem
małoletniego, OSNIC 1999, nr 6, poz. 119.
130
Czynności notarialne z prawa rodzinnego i opiekuńczego
wyraża zgodę na jego opuszczenie bez zapewnienia lokalu zamiennego czy
pomieszczenia zastępczego, o ile podział lub jego przyznanie jednemu z
małżonkówjest możliwe. Wydając orzeczenie o wspólnym mieszkaniu, sąd
uwzględni potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierzył wykonywanie
władzy rodzicielskiej.
Dalszą konsekwencją stosowania przepisów o rozwodzie będzie możliwość orzeczenia w wyroku o separacji podziału majątku wspólnego na
wniosek jednego z małżonków, jeśli przeprowadzenie jego nie przyczyni
się do nadmiernej zwłoki w postępowaniu separacyjnym. Do powyższych
ustaleń można dojść w drodze wykładni art. 614 ustawy, ponieważ orzeczenie separacji wywołuje takie same skutki, jak rozwiązanie małżeństwa
przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej. W okresie separacji małżonkowie nie mogą zawrzeć nowego małżeństwa. Jest to logiczne i wynika
z charakteru tej instytucji. Istotne novum polega na tym, że w czasie trwania
separacji, jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie są obowiązani do wzajemnej pomocy. Odpowiednie przepisy stosuje się do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostającego w separacji drugiemu, z wyjątkiem zasady określonej w § 3
art. 60 k.r.o. Nie stosuje się natomiast postanowienia art. 59 k.r.o. dotyczącego utrzymania dotychczasowego nazwiska lub powrócenia do noszonego
przed zawarciem małżeństwa.
Orzeczenie separacji w myśl art. 615 ustawy powoduje powstanie między małżonkami ustawowej rozdzielności majątkowej. Ustawodawca nie
określa, czy chodzi tylko o wyłączenie wspólności ustawowej, czy także
umownej. Jest to przepis posiadający znaczenie iuris cogentis. Wprowadzenie rozdzielności majątkowej na okres trwania separacji powoduje, że:
1) małżonkowie nie mogą zawrzeć umowy majątkowej małżeńskiej,
kształtującej odmiennie ich wzajemne stosunki majątkowe,
2) stanowi ona podstawę dokonania podziału w orzeczeniu sądowym
i w drodze umowy majątku wspólnego, do którego stosuje się odpowiednio
przepisy o dziale spadku,
3) w okresie trwania separacji małżonkowie zachowują majątek nabyty przed jej orzeczeniem, jak również majątek nabyty w czasie jej trwania,
4) zarządzają i rozporządzają całym swoim majątkiem samodzielnie.
Istnieje zatem specyficzny stan zawieszenia dowolnego kształtowania stosunków majątkowych między małżonkami. Ograniczenie swobody odmien-
131
Romuald Sztyk
nego ukształtowania stosunków majątkowych jest uzasadnione i wynika z
przepisów prawa. Przepis stwierdza bowiem, że orzeczenie separacji powoduje powstanie ex lege przymusowej rozdzielności majątkowej między
małżonkami. Z podobną sytuacją spotykamy się przy ustaniu na zasadzie
art. 54 k.r.o. wspólności ustawowej i umownej z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. Wówczas również powstaje rozdzielność majątkowa. Ustawa nie rozstrzyga o ustroju majątkowym małżeńskim istniejącym przed orzeczeniem separacji. Małżonkowie pozostający
w separacji nie mogą zawierać umów majątkowych małżeńskich, nawet
takich, które potwierdzałyby zasadę rozdzielności majątkowej na zasadzie
art. 51 k.r.o. W okresie jej trwania stosować się będą do ich majątku objętego
wspólnością majątkową przepisy o współwłasności (art. 195 i nast. k.c.).
Każdy z małżonków nabywać będzie przedmioty na ich majątki odrębne,
nawet w wypadku realizacji praw majątkowych do własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego lub domu mieszkalnego wraz z
działką gruntu.
Stosunki prawne w tym przedmiocie są niezwykle skomplikowane,
zwłaszcza gdy małżonkowie przed orzeczeniem separacji wnieśli do spółdzielni mieszkaniowej wkład budowlany z majątku objętego wspólnością
ustawową. W chwili realizacji tego prawa istnieją między nimi inne ustawowe stosunki majątkowe, które nie pozwalają na przeniesienie własności
wybudowanego w ramach stosunku spółdzielczego budynku mieszkalnego
względnie przeniesienie własności spółdzielczego własnościowego prawa
do lokalu mieszkalnego na tych samych warunkach. Nie działa tutaj zasada
przewidziana w art. 215 § 3 prawa spółdzielczego, jako że istnieje rozdzielność majątkowa między małżonkami będącymi w separacji. W aktualnym
stanie prawnym można per analogiom zastosować kontrowersyjną hipotezę art. 216 prawa spółdzielczego, który ma być znowelizowany. Oczekiwać można, że przyszłe rozwiązanie legislacyjne uwzględni także charakter tego prawa w separacji. Powyższe stwierdzenia pozwalają wysnuć
wniosek o możliwości przeniesienia omawianych praw tylko na rzecz jednego z małżonków, wobec ustawowej zasady jednopodmiotowości tego
prawa i jego związania z członkostwem. Musi on jednak być członkiem
spółdzielni w chwili zawierania umowy przenoszącej własność budynku i
prawo do działki. Podobna zasada dotyczyć będzie powstania własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego. Wniosek taki wynika
132
Czynności notarialne z prawa rodzinnego i opiekuńczego
pośrednio z tezy uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1983 r.5, że o
przynależności do majątku wspólnego małżonków budynku wybudowanego w ramach spółdzielczego zrzeszenia budowy domów jednorodzinnych
oraz działki gruntu decyduje data sporządzenia umowy przenoszącej własność tych praw. Nieważna będzie natomiast umowa zawarta na podstawie
art. 235 § 2 prawa spółdzielczego, przenosząca własność domu wraz z
prawem do działki na rzecz małżonków, gdy prawo to nie przysługuje
jednemu z nich6. Pogląd ten jest słuszny. Nieważność czynności wywodzić
się będzie z zasady art. 58 § 1 k.c., wobec powstania niespójnego stosunku
pierwotnego do następczego. Brak tego związku powoduje ograniczoną
możliwość decydowania przez małżonków będących w separacji o kontynuowaniu ich stosunków majątkowych sprzed jej orzeczenia. Z zagadnieniami następczymi spotkać się będzie można również w innych sytuacjach
prawnych. Można je odnieść do przekształcenia prawa użytkowania wieczystego powstałego w okresie przed separacją na zasadach wspólności
ustawowej7. Obowiązywanie ustawowej rozdzielności majątkowej nie
pozwala na kontynuowanie stosunków majątkowych małżeńskich na tych
samych zasadach. Kazuistyczne stosowanie tej zasady uniemożliwiałoby
skorzystanie z praw podmiotowych chronionych KonstytucjąRP. Przekształcenie prawa następuje ponadto na zgodny wniosek zainteresowanych
małżonków będących w separacji, którzy mogą postanowić, iż określony
przedmiot w ramach surogacji rzeczowej nabędą na stosunkach współwłasnościowych. W przeciwnym wypadku nie mogliby doprowadzić do nabycia tego prawa w wyniku przekształcenia, bez podziału majątku wspólnego.
Zastrzeżenia spadkodawcy lub darczyńcy, że przedmioty majątkowe
nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę wejdą w myśl art. 33 pkt
5
III CZP 15/83, OSNCP 1983, z. 11, poz. 176,
Wyrok z dnia 13 sierpnia 1999 r. I CKN 191/97, OSNIC 1998, nr 1, poz. 16.
7
Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego
przysługującego osobom fizycznym w prawo własności (jednolity tekst: Dz.U. z 1999 r. Nr
65, poz. 746). W myśl art. 1 ust. 2' ustawy, przepisy stosuje się do osób fizycznych, które
nabyły prawo użytkowania wieczystego przed dniem 31 października 1998 r., a także do
osób fizycznych będących ich następcami prawnymi, które złożą wniosek o przekształcenie
w terminie do dnia 31 grudnia 2000 r. Przekształcenie następuje decyzją wydaną przez
organ opisany w art. 2 ust. 1 ustawy, która stanowi podstawę wpisu w księdze wieczystej.
Jest to zagadnienie graniczne między decyzją administracyjną a skutkami prawnymi przez
nie wywołanymi w sferze prawa cywilnego.
6
133
Romuald Sztyk
2 k.r.o. do wspólności ustawowej małżonków będących w separacji, nie
będą skuteczne wobec rozdzielności majątkowej. Przepis ten ma również
charakter iuris cogentis. W związku z tym darczyńca nie może, w przeciwieństwie do spadkodawcy, któremu nieznane są w chwili sporządzenia
rozrządzenia testamentowego przyszłe stosunku majątkowe między małżonkami, sporządzić umowę darowizny z obejściem tej zasady prawnej.
Istnieje więc potrzeba odrębnego potraktowania przedmiotów majątkowych
nabytych przez dziedziczenie, zapis oraz darowiznę. Postanowienie spadkodawcy będzie dotyczyło stosunków majątkowych istniejących miedzy
małżonkami w chwili otwarcia spadku. Jeżeli więc będą w separacji, nabędą
te przedmioty na współwłasność. Domniemanie prawne wskazuje, że będzie obowiązywała zasada równości udziałów, czyli po połowie. Stosowanie odmiennych przepisów w chwili sporządzenia testamentu, a innych w
chwili otwarcia spadku nie powoduje nieważności rozrządzenia spadkodawcy. Tym bardziej że określenie przedmiotów majątkowych nabytych
przez dziedziczenie zostanie dopiero uwzględnione w postępowaniu o podział majątku wspólnego8.
Sytuacja ulegnie zasadniczej zmianie, jeżeli na zgodne żądanie małżonków sąd orzeknie o zniesieniu separacji. Instytucja ta wymaga odrębnego
omówienia.
1. Zgodnie z art. 616 § 1 ustawy, na zgodne żądanie małżonków sąd
orzeka o zniesieniu separacji. Z tą chwilą ustają jej wszystkie skutki prawne. Niezależnie od tego, znosząc separację, sąd rozstrzyga:
a) o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga
małżonków,
b) na zgodny wniosek małżonków o utrzymaniu między nimi rozdzielności majątkowej. Utrzymanie rozdzielności majątkowej nie jest równoznaczne z ustaniem wspólności majątkowej w czasie trwania małżeństwa,
przewidzianej w art. 52 k.r.o.
W myśl tego przepisu, każdy z małżonków może żądać zniesienia przez
sąd wspólności majątkowej zarówno ustawowej, jak i umownej. Ustaje ona
8
Zakres przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku odrębnego czy
wspólnego nie został w doktrynie jednolicie sprecyzowany. Zastrzeżenie spadkodawcy zostaje uwzględnione w postępowaniu o podział majątku wspólnego lub w innym postępowaniu, w którym jest niezbędne dla ustalenia składu majątku wspólnego. Teza orzeczenia SN
z dnia 29 maja 1990 r. III CRN 162/90, OSN 1991, poz. llO.Także J. G a j da, Kodeks
rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1999, s. 117.
134
Czynności
notarialne
z prawa
rodzinnego
i
opiekuńczego
z dniem oznaczonym w wyroku, który ją zniósł. Istnieje zatem odrębny
przepis, który pozwala na zniesienie wspólności ustawowej przez sąd. Nieznane są motywy ustawowe. Domniemywać można, że kierując się zasadą
trwałości istniejących stosunków majątkowych między małżonkami, prawodawca stworzył im możliwość kontynuowania, ale już nie mocą ustawy,
lecz orzeczeniem sądu i na ich zgodny wniosek, rozdzielności majątkowej.
W razie niezłożenia takiego wniosku zniesienie separacji powoduje ipso
iure przywrócenie wspólności ustawowej, określonej działem I k.r.o.
Po zniesieniu separacji powstaną między małżonkami następujące stosunki majątkowe małżeńskie:
a) w wypadku utrzymania między małżonkami rozdzielności majątkowej, będą nadal istniały między nimi dwa rodzaje stosunków majątkowych,
to jest obowiązujący przed orzeczeniem separacji i nowy, z chwilą orzeczenia o rozdzielności majątkowej, kontynuowany po ustaniu separacji,
b) w sytuacj i niezaj ęcia żadnego stanowiska będą także obowiązywały
odmienne stosunki majątkowe między małżonkami, a więc istniejące przed
orzeczeniem separacji, rozdzielności majątkowej w czasie separacji i ustawowej po jej zniesieniu.
Zniesienie separacji pozwala małżonkom na swobodne uregulowanie
stosunków majątkowych między nimi, jeśli nie złożyli zgodnego wniosku
o utrzymanie rozdzielności majątkowej.
2. Konsekwencją odmiennego uregulowania stosunków majątkowych
między małżonkami w trakcie trwania separacji jest wprowadzenie nowej
zasady dziedziczenia. W myśl dodanego art. 9351 k.c.9, nie stosuje się
przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Innymi słowy, małżonkowie pozostający
w separacji nie dziedziczą po sobie z mocy ustawy. Dziedziczyć mogą
jednak na podstawie rozrządzeń testamentowych na zasadach ogólnych.
Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia w myśl art. 940 § 1 k.c. w
nowym brzmieniu, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub
separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione10. Wyłączenie od dzie-
- Kodeks cywilny.
10
Dz.U. Nr 52, poz. 532. Zasada wyłączenia od dziedziczenia małżonka została rozszerzona o separację z jego winy w przypadku, gdy żądanie to było uzasadnione. Małżonkowie
135
Romuald Sztyk
dziczenia ustawowego, a w tym także do zachowku, w obu wypadkach w
razie zaistnienia przesłanek ustawowych następuje z mocy orzeczenia sądu.
Może go żądać, zgodnie z § 2 art. 940 k.c., samodzielnie każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Wytoczenie powództwa może nastąpić w terminie 6
mięsiecy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku,
nie dłużej jednak niż rok od otwarcia spadku.
3. Wprowadzono odrębne zasady w postępowaniu związanym z separacją, a to:
a) Zgodnie z postanowienia art. 439 k.p.c.11 w nowym brzmieniu, powództwo wzajemne o rozwód lub separację jest niedopuszczalne. Niezależnie od tego, w czasie trwania procesu o rozwód lub separację nie może
być wszczęta odrębna sprawa o rozwód lub o separację. Zarówno w sprawach o separację na zgodny wniosek, jak również w sprawach o zniesienie
separacji właściwe rzeczowo są sądy okręgowe. Właściwym miejscowo jest
sąd, w którego okręgu małżonkowie mają wspólne zamieszkanie, a w braku
takiej podstawy, sąd ich miejsca wspólnego pobytu. Dopiero gdy nie mają
wspólnego miejsca zamieszkania ani pobytu, wniosek należy zgłosić w
sądzie właściwym dla jednego z małżonków (art. 508 k.p.c.). Postanowienie o separacji i jej zniesieniu wydaje sąd po przeprowadzeniu rozprawy.
W toku postępowania o separację sąd nakłania małżonków do pojednania.
W razie gdy pojednanie nie nastąpi, a odroczenie rozprawy nie byłoby
celowe, sąd przystępuje do rozpoznania sprawy.
b) Nastąpiły także zmiany w przepisach prawa prywatnego międzynarodowego. Zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. - Prawo
prywatne międzynarodowe12, dla rozwodu lub separacji właściwe jest
wspólne prawo ojczyste małżonków z chwili wystąpienia z żądaniem
rozwodu lub separacji.
zostali potraktowani na tych samych zasadach, co przy wystąpieniu przez spadkodawcę o
rozwód z jego winy. Bliżej M. P a z d a n, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II pod red.
K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1998, s. 736 i nast. oraz powołana tam literatura.
11
Art. 3 ustawy zmieniający ustawę z dnia 17 listopada 1994 r. — Kodeks postępowania
cywilnego, Dz.U. Nr 52, poz. 532.
12
Art. 4 ustawy - zmienia ustawę z dnia 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne
międzynarodowe, Dz.U. Nr 52, poz. 532.
136
Czynności notarialne z prawa rodzinnego i opiekuńczego
c) Prawomocne orzeczenia o rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa,
separacji i zniesieniu separacji stanowią podstawę wpisania wzmianki
dodatkowej do aktu małżeństwa13.
II. Zawarcie małżeństwa
Z chwilą wejścia w życie Konkordatu między Stolicą Apostolską a
Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. 14,
to jest z dniem 25 kwietnia 1998 r., przewidziano również możliwość
zawarcia małżeństwa kanonicznego, wywierającego takie same skutki, jak
zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim.
Następuje to zgodnie z art. 10 konkordatu, jeżeli zostaną spełnione
następujące przesłanki:
a) między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa
polskiego,
b) złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenia woli
dotyczące „wywarcia" takich skutków,
c) zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na
wniosek przekazany przez duchownego urzędowi stanu cywilnego w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa. Termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli
nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny.
Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych
małżeńskich sprawach przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do
wyłącznej kompetencji władzy kościelnej. Natomiast orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków wymienionych w prawie polskim
należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych. Zgodnie z dyrektywą zawartą w ust. 6 art. 10 konkordatu, wprowadzenie w życie niniejszych zasad miało być rezultatem dokonywania koniecznych zmian w prawie
polskim. Zostało to uczynione przepisami ustawowymi, a mianowicie usta13
Art. 6 ustawy - zmienia ustawę z dnia 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu
cywilnego, Dz.U. Nr 52, poz. 532.
14
Konkordat między stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318), i oświadczenie rządowe z
dnia 3 kwietnia 1998 r. w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych Konkordatu
między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polska, podpisanego w Warszawie dnia 28
lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 319).
137
Romuald Sztyk
wą z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania oraz o zmianie niektórych ustaw 15.
Z kolei art. 6 ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw - Kodeks
rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach
stany cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w
Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw16 wprowadził do
ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej art. 15a określający zasady zawarcia
małżeństwa kanonicznego. Potwierdził on, iż małżeństwo zawarte w formie przewidzianej przez prawo kanoniczne wywiera takie same skutki, jak
małżeństwo zawarte przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, jeżeli
zostały spełnione wymagania art. 7 k.r.o. Przewidziano jednocześnie, że
osobę duchowną, przed którą składa się oświadczenie zawarcia małżeństwa, określa prawo kanoniczne. Jeżeli małżeństwo zawierane jest przed
kierownikiem urzędu stanu cywilnego, oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński powinny być złożone publiczne w obecności dwóch pełnoletnich świadków.
Zasady zawarcia małżeństwa wyznaniowego zostały dokładnie określone w art. 8 k.r.o. Zawarcie związku małżeńskiego wyznaniowego przed
duchownym, który podlega prawu wewnętrznemu kościoła albo innego
związku wyznaniowego, jest uzależnione od uprzedniego przedstawienia
mu zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, sporządzonego przez kierownika urzędu stanu cywilnego. Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia
zostały złożone w jego obecności przy zawarciu związku małżeńskiego.
Zaświadczenie takie podpisują: duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni
świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń. Powyższe zaświadczenie wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu
cywilnego duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem 5 dni od zawarcia małżeństwa. Nadanie tych dokumentów jako przesyłki
poleconej w polskim urzędzie pocztowym jest równoznaczne z przekazaniem do urzędu stanu cywilnego. W przypadku niemożliwości zacho15
Ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia
i wyznania oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 59, poz. 375).
16
Dz.U. Nr 117, poz. 757.
138
Czynności
notarialne
z prawa
rodzinnego
i
opiekuńczego
wania tego terminu z powodu siły wyższej, bieg terminu zostaje zawieszony przez czas trwania przeszkody.
Przedstawione zasady zawarcia związku małżeńskiego przed duchownym wywołujątrudności interpretacyjne w ocenie ważności zawartej umowy
majątkowej małżeńskiej, gdyby się okazało, że z powodu niedochowania
warunków rejestracji w terminie faktu zawarcia związku małżeńskiego nie
spełnia ono przesłanek ustawowych świadczących o jego ważności. Obawa
ta została zniesiona postanowieniem art. 17 k.r.o., stosownie do którego
małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn przewidzianych w
przepisach działu I k.r.o. Przepisy zaś te nie przewidują możliwości unieważnienia małżeństwa z tytułu niedochowania terminów przesłania zgłoszeń do kierownika urzędu stanu cywilnego.
Nie istnieją zatem przeciwwskazania, by do czasu zgłoszenia faktu
zawarcia związku małżeńskiego przed duchownym nie sporządzać umów
majątkowych małżeńskich. Są one bowiem prawnie skuteczne. Utrata
ważność następuje dopiero wtedy, gdy zostanie unieważnione małżeństwo
na zasadach przewidzianych w k.r.o. Powyższe stwierdzenie odnosi się
także do umów majątkowych przedmałżeńskich, do którego stosuje się
przepisy prawa polskiego.
Nadal została utrzymana zasada z art. 6 k.r.o., że z ważnych powodów
sąd może zezwolić, żeby oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński,
także przed duchownym, zostały złożone przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte. Poświadczenie podpisów na pełnomocnictwie następuje przed notariuszem, który
powinien zadbać o to, by zawierało wymienioną treść. Nie wydaje się jednak, by do jego sporządzenia konieczne było postanowienie sądowe zezwalające na zawarcie związku małżeńskiego przy udziale pełnomocnika drugiej strony.
III. Uznanie dziecka
W nowym brzmieniu art. 79 § 2 k.r.o.17, w razie niebezpieczeństwa
grożącego bezpośrednio życiu ojca lub dziecka, uznanie dziecka może
17
W nowym brzmieniu nadanym mocą art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o
zmianie ustaw - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o
139
Romuald Sztyk
nastąpić także przed notariuszem. Ustawodawca rozszerzył zatem możliwość dokonania tej czynności przez notariusza w stosunku do osoby dziecka. Zmiana ta jest zasadna i zbieżna z postanowieniami samej instytucji
uznania dziecka. Czynność przed notariuszem ma szczególny charakter i
może nastąpić tylko wówczas, jeżeli istnieje obiektywna przesłanka autentycznego niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu ojca lub dziecka. Wystąpić to może w powszechnie znanych nagłych zdarzeniach, jak np.
trzęsienie ziemi, powódź względnie epidemia czy też stan zagrożenia będący
następstwem działania innych osób.
Niebezpieczeństwo to może być w odczuciu składającego oświadczenie
subiektywne, nie znajdujące uzasadnienia w zewnętrznych objawach, jednakże tkwiące w naturze lub zamierzeniach składającego oświadczenie.
Notariusz winien zatem, opierając się na oświadczeniu woli, uznać, na ile
okoliczności te uzasadniają sporządzenie czynności. W wypadku gdy dojdzie do przekonania, że nie są spełniane przesłanki ustawowe, powinien
odmówić jej sporządzenia.
Oświadczenie ma charakter osobisty i zawiera zarówno wolę składającego, jak i przyznanie przez niego faktu uznania dziecka. W literaturze
prawniczej18 istnieją sprzeczne poglądy co do możliwości złożenia oświadczenia przez pełnomocnika. Uważam, że w drodze wykładni art. 6 k.r.o.
można przyjąć, że uznanie dziecka może także nastąpić przez pełnomocnika na podstawie pełnomocnictwa z podpisem notarialnie poświadczonym.
Nie może złożyć go przedstawiciel ustawowy ojca nie mającego pełnej
zdolności do czynności prawnej. Musi bowiem uzyskać wcześniej zezwolenie władzy opiekuńczej na złożenie takiego oświadczenia. Oświadczenie
nie może być złożone z zastrzeżeniem warunku czy też terminu. Musi być
ono definitywne.
Może również nastąpić uznanie dziecka nie urodzonego, ale poczętego.
Okoliczność istnienia ciąży powinna być poświadczona zaświadczeniem
lekarskim. Uznanie dotyczy wszystkich dzieci urodzonych z tej ciąży. Art.
76 k.r.o. przewiduje wyjątkowo uznanie dziecka po śmierci, jeżeli pozoaktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 117, poz. 757).
18
J. G a j d a, Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., s. 265, jest przeciwny temu stanowisku.
Odmienne zdanie jest przedstawione w Systemie prawa rodzinnego i opiekuńczego, pod
red. J.S. Piątowskiego, Ossolineum 1985, s. 694.
140
Czynności
notarialne
z prawa
rodzinnego
i
opiekuńczego
stawiło zstępnych. Do uznania dziecka małoletniego lub poczętego potrzebna jest zgoda matki. Natomiast do uznania dziecka pełnoletniego potrzebna
jest jego zgoda i matki, chyba że - jak stwierdza art. 77 § 3 - matka nie
żyje albo porozumienie z nią napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. W przypadku zaś dziecka małoletniego, jeżeli matka nie żyje albo
jeżeli nie przysługuje jej władza rodzicielska względnie porozumienie z nią
napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, zamiast jej zgody potrzebna jest zgoda ustawowego przedstawiciela dziecka. Przedstawicielem
tym może być opiekun lub kurator.
Przy udziale ojca-cudzoziemca jako uznającego, należy uwzględnić
przepisy prawa prywatnego międzynarodowego. Zgodnie z art. 19 § 1 p.p.m.
uznanie dziecka podlega prawu państwa, którego obywatelem jest dziecko
w chwili uznania. Natomiast uznanie dziecka poczętego, lecz jeszcze nie
urodzonego, podlega prawu ojczystemu matki.
Oświadczenie o uznaniu dziecka powinno być sporządzone w formie
protokołu, w myśl art. 79 pkt 4 k.r.o. w związku z art. 104 § 3 ustawy z
dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie19. Czynność ta powinna zawierać wszystkie składniki niezbędne do odnotowania tego faktu w księgach
stanu cywilnego i w innej dokumentacji. W związku z tym, poza danymi
dotyczącymi ojca, to jest imienia, nazwiska, zawodu, miejsca i daty urodzenia oraz miejsca jego zamieszkania, należy również podać dane dotyczące dziecka, to jest jego imię i nazwisko, płeć, datę i miejsce urodzenia,
oraz dane dotyczące matki, identycznie jak u ojca, z dodaniem nazwiska
rodowego. W razie posiadania dokumentu urodzenia dziecka, należy go
również opisać. Przy sporządzaniu protokołu powinna być obecna matka
lub jej przedstawiciel ustawowy, a także pełnoletnie dziecko, którzy powinni oświadczyć, iż wyrażają zgodę na złożenie oświadczenia woli i przyznanie faktu uznania dziecka. Protokół ten powinien być sporządzony,
zgodnie z § 4 art. 104 pr. o not., w formie aktu notarialnego.
W wyniku nowelizacji ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach
konsulów20, oświadczenie obywateli polskich o uznaniu dziecka może przyjąć konsul. Może on nadto przyjąć od małżonka rozwiedzionego oświad-
20
Dz.U. Nr 9, poz. 34; z 1997 r. Nr 114, poz. 739 i z 1998 r. Nr 117, poz. 757.
Ministerstwo Sprawiedliwości w piśmie z dnia 6 sierpnia 1991 r. Ldz. S/C VIII 5010/102/
91 zajęło takie same stanowisko.
141
Romuald
Sztyk
czenie o powrocie do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.
Przepisy upoważniają zatem do dokonywania przez konsulów samodzielnych czynności nie mających charakteru czynności notarialnych. Dotyczą
one istoty jego funkcji i spełnianych przez niego obowiązków. Nie może
dokonać tych obowiązków notariusz na teryterium państwa obcego, jako
że byłyby one z mocy prawa nieważne.
IV. Zarząd majątkiem wspólnym
W myśl art. 36 § 2 k.r.o., każdy z małżonków może wykonywać samodzielnie zarząd majątkiem wspólnym. Natomiast do dokonania czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego
małżonka, wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej. W
literaturze prawniczej i orzecznictwie zakres zwykłego zarządu był przedmiotem licznych rozważań. Sprawa była kontrowersyjna i próbowano
zdefiniować to pojęcie przez ustalenie katalogu czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu21, zaliczając do nich:
1. Zbywanie lub obciążanie nieruchomości, w tym również prawa
użytkowania wieczystego.
Zbywanie nieruchomości nie wywoływało trudności interpretacyjnych
w przeciwieństwie do zakresu ich obciążania. Przyjęto, że nabycie nieruchomości za fundusze dorobkowe może być dokonane przez jednego z
małżonków, gdy następuje nieodpłatnie, bez żadnego ekwiwalentu „ekonomicznego" ze strony małżonków. W przeciwieństwie do tego, każde obciążenie przekraczało zakres tych czynności i wymagało zgody drugiego
małżonka, bez względu na to, jaka była jego wartość w stosunku do nabytego prawa.
2. Zbycie własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, budynku mieszkalnego wraz z działką i garażu.
3. Odpłatne zbywanie ruchomości stanowiących znaczną pozycję wartościową w majątku wspólnym, w tym samochodu, maszyn rolniczych,
cennych obrazów.
4. Dokonywanie darowizn rzeczy i praw, z wyjątkiem drobnych, zwyczajowo przyjętych.
21
142
Jak przypis 17, System prawa rodzinnego i opiekuńczego, s. 410.
Czynności
notarialne
z prawa
rodzinnego
i
opiekuńczego
5. Zaciąganie zobowiązań o znacznych kwotach, w tym kredytów inwestycyjnych, pożyczek i podejmowanie innych zobowiązań, a w tym
wekslowych.
Z chwilą radykalnych zmian ustrojowych i gospodarczych nastąpiła
także ewolucja wykładni definicji czynności przekraczających zakres
zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Pozytywnym zjawiskiem jest
zmiana poglądów judykatury, która dostrzegła potrzebę dokonania innej
oceny tego zjawiska, czego wyrazem są dwie uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego, pierwsza z dnia 10 kwietnia 1991 r. i druga
z dnia 25 marca 1994 r.22 Zawarte w nich tezy stwarzają nowe kryteria
oceny zakresu zwykłych czynności majątkiem wspólnym. Odstępują od
dotychczasowego ich zdefiniowania i przechodzą na współczesne rozwiązania. Polegają one na przyjęcia kryteriów oceniających te czynności, a
mianowicie:
a) rozmiaru i charakteru majątku wspólnego,
b) wysokości zobowiązania w stosunku do majątku wspólnego,
c) charakteru ważności czynności z gospodarczego punktu widzenia
oraz interesu małżonków,
d) stworzenia warunków bezpiecznego obrotu cywilnego, gwarantującego zabezpieczenie praw obu stronom czynności.
W związku z tym przyjąć należy, że ustalenia zakresu zwykłego zarządu będą dokonywane in concreto. Podstawą tej oceny będzie przede wszystkich ochrona rodziny sensu largo. Każda czynność nie może zatem abstrahować od celów, na jaki ten majątek jest w rzeczywistości wykorzystywany,
w szczególności zaś, czy chodzi o zaspokojenie bieżących potrzeb rodziny,
czy też prowadzenie profesjonalnej działalności gospodarczej albo inwestowanie23. W obecnym systemie gospodarczym małżonkowie wykazują w
większym rozmiarze niż poprzednio samodzielność zawodową, która
wymaga decyzji odrębnych każdego z małżonków. Przykładem tego może
być uczestnictwo w spółce cywilnej, do której jeden z małżonków - wspólnik wnosi wkład w postaci nieruchomości wchodzącej w skład majątku
wspólnego małżonków. W literaturze przeważa pogląd, iż konieczna jest
22
Uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 10 kwietnia 1991 r„ OSN 1991, nr 10,
poz. 12 i z dnia 25 marca 1994 r. III CZP 182/93, OSN 1994, poz. 146.
23
Wyrok SN z dnia 29 września 1998 r. II CKN 175/98, OSNC 1999, nr 2, poz. 43.
143
Romuald Sztyk
zgoda drugiego małżonka na wniesienie tej nieruchomości jako wkładu do
spółki cywilnej24. Dalsze losy prawne tej nieruchomości po rozwiązaniu
spółki wykraczają poza zasięg niniejszych rozważań. Problem ten jest
złożony pod rządem obowiązujących przepisów. Można tylko stwierdzić,
że małżonkowie dokonają rozliczenia przy podziale majątku wspólnego.
Nadal jednak istnieją niejednolite stanowiska w zakresie oceny przekroczenia zakresu zwykłego zarządu przy nabyciu nieruchomości przez jednego
z małżonków na wspólność ustawową, gdy jednocześnie istnieje potrzeba
obciążenia jej np. hipoteką kaucyjną na zabezpieczenie bonifikat i ulg przy
nabyciu lokalu mieszkalnego od gminy czy też Skarbu Państwa. Dla zabezpieczenia zwrotu zwaloryzowanej wartości udzielonych bonifikat i ulg
sprzedający żądają, by roszczenia wynikające z art. 68 ust. 2 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami zostały zabezpieczone hipoteką kaucyjną. Zgodnie z przyjętą wykładnią prawa, nabycie
może nastąpić przez jednego z małżonków na wspólność ustawową małżeńską. Rodzi się jednak pytanie, czy do ustanowienia hipoteki kaucyjnej
zabezpieczającej roszczenie przyszłe i niepewne, które nie muszą się zrealizować, ale jednakże stanowią do 80% ceny nabywanej nieruchomości,
wymaga się zgody drugiego małżonka. Proporcja wartości obciążenia w
stosunku do nabywanej nieruchomości skłania do zajęcia stanowiska, iż
przy ustanowieniu hipoteki kaucyjnej powinni być obecni oboje małżonkowie. Nie będą oni natomiast konieczni przy ustanawianiu służebności drogi
na nabywanej nieruchomości o małym znaczeniu ekonomicznym dla nieruchomości obciążonej. Zdania podzielone występują przy umowach obligacyjnych, szczególnie przy umowach dzierżawy gospodarstw rolnych
objętych wspólnością ustawową. Przestawione kryteria zmuszają do każdorazowej oceny czynności, biorąc pod uwagę jej znaczenie dla prowadzonego przez małżonków gospodarstwa rolnego. Jeśli okaże się, że dotyczy
ona znacznej części obszaru, wówczas konieczna jest zgoda obu małżonków. Natomiast gdy odnosi się do nieznacznej części obszarowej, nie mającej
24
Bliżej Z. P o 1 i c z k i e w i c z, Dopuszczalność spółki cywiłnejpfmiędzy małżonkami,
[w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990, s. 523, oraz J. F r ą c k o w i a k , Przeniesienie własności i obciążenie
nieruchomości w stosunkach miedzy spółką cywilną a jej wspólnikiem, Rejent 1994, nr 2,
s. 73. Ponadto T. M r ó z, Wpływ zmiany składu osobowego spółki cywilnej na stan własności wspólnego majątku wspólników, Rejent 1996, nr 4, s. 7 i nast.
144
Czynności notarialne z prawa rodzinnego i opiekuńczego
znaczenia ekonomicznego dla gospodarstwa rolnego, można poprzestać na
zawarciu umowy przez drugiego małżonka.
Kryteria ocenne nie są honorowane przy zawieraniu umów kredytowych czy też o pożyczkę z bankami. W każdym wypadku, gdy obciążenia
dotyczą nieruchomości objętej wspólnością majątkową, umowy zawierane
sąz małżonkami. Jeżeli natomiast zawarto umowę kredytową czy też umowę
pożyczki z jednym z małżonków, zaś nieruchomość stanowi wspólność
ustawową obojga małżonków i ma być obciążona hipoteką, wówczas banki
żądają zezwolenia na ustanowienie hipoteki przez drugiego małżonka.
Konieczność samodzielnej oceny każdej czynności jest podkreślana w
orzecznictwie. W tezie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia
1997 r.25 stwierdzono, że żądanie małżonka zwrotu nakładów poczynionych wspólnie przez małżonków na nieruchomości rodziców jednego z
nich, z której korzystają małżonkowie, i jeden z nich sprzeciwia się wniesieniu tego żądania, jest czynnością przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym.
Odrębnym zagadnieniem jest wydanie przez sąd zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu w myśl art. 39
k.r.o. Przepis ten dotyczy sytuacji, gdy drugi z małżonków odmawia dokonania czynności26. W wypadku braku zgody drugiego małżonka, notariusz odmawia sporządzenia czynności, pouczając strony o obowiązku uzyskania zezwolenia sądu zastępującego zgodę drugiego małżonka.
W praktyce notarialnej występuje problem zbywania udziałów w byłym
majątku wspólnym rozwiedzionych małżonków27. Jest ono bliskie instytucji
25
Uchwała SN z dnia 18 kwietnia 1997 r. III CZP 12/97, OSNiC 1997, nr 8, poz. 101.
Problem ten rozpatruje SN w uchwale z dnia 29 września 1987 r. III CZP 54/87 w
związku z niewyrażeniem zgody przez małżonka przy przekazywaniu gospodarstwa rolnego
na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i ich rodzin, OSNCP 1989, nr 1, poz. 12.
27
Tak. A . Z i e l i ń s k i , Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, Warszawa 1992, s. 9 i nast. Pogląd ten podziela również
St. R u d n i c k i, Komentarz do k.c. Księga II. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa
1996 s. 194. Przytacza przy tym tezę uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 15 października 1962 r. 1 Co.22/62, w myśl której „zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności
ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o
podziale wspólnego majątku małżonków" (OSNCP 1964, nr 1, poz. 2).
26
145
Romuald Sztyk
podziału majątku wspólnego, jednakże stanowi samoistny problem. Mażonkowie mogą bowiem bez podziału majątku wspólnego podjąć decyzje
rozporządzające, dotyczące konkretnego przedmiotu wchodzącego uprzednio do wspólności majątkowej. Do zarządu majątkiem, który był objęty
wspólnością ustawową, stosują się przepisy art. 195 k.c., co powoduje
możliwość rozporządzania udziałem przez współwłaściciela (art. 198 k.c.).
Nie ma przeszkód, by każdy z małżonków lub ich następców prawnych
rozporządzał całym swoim udziałem w majątku wspólnym bez udziału
drugiego małżonka.
Przy rozporządzaniu zaś udziałem w każdym przedmiocie wchodzącym
w skład majątku wspólnego mają zastosowanie przepisy art. 1036 k.c. w
związku art. 46 k.r.o. Wymagana jest wówczas zgoda drugiego z małżonków. Powinna być ona sporządzona w myśl zasad określonych w art. 63
k.c. W razie jej braku zbycie jest bezskuteczne, ale tylko w zakresie, w
jakim narusza uprawnienia z małżonków przy podziale majątku wspólnego
małżonków. W konsekwencji, do dokonywania tego rodzaju czynności
potrzebna jest zgoda współmałżonka, a w razie jej braku drugi małżonek
może żądać rozpoznania sprawy przez sąd, zgodnie z art. 199 k.c.
Kolejnym problemem jest ujawnianie udziału we własności nieruchomości w księdze wieczystej. Przeważa pogląd, że na mocy wyroku orzekającego rozwód, małżonków można ujawnić w księdze wieczystej jako
współwłaścicieli nieruchomości po połowie. Odmienne stanowisko reprezentowane przez tezę postanowienia SN z dnia 14 stycznia 1998 r.28 spotkało się z krytyczną oceną w doktrynie.
Wnioski
Przedstawione problemy wskazują na trudności interpretacyjne w stosowaniu w praktyce notarialnej aktualnie obowiązujących rozwiązań praw-
S t . R u d n i c k i e g o , który uważa, w przeciwieństwie do poglądu SN, że wyrok orzekający
rozwód małżonków wpisanych do księgi wieczystej na zasadach wspólności ustawowej
może być podstawą wpisu byłych małżonków jako współwłaścicieli po połowie. SN w
wyroku z dnia 6 marca 1981 r. III CRN 3/81 stwierdza z kolei, że nie są objęte rękojmią
wiary publicznej ksiąg wieczystych zmiany stanu prawnego nie będące następstwem rozporządzeń przy nabyciu współwłasności łącznej przez jednego z małżonków na wspólność
ustawową (OSNCP 1981, nr 11, poz. 218).
146
Czynności
notarialne
z prawa
rodzinnego
i
opiekuńczego
nych. Konieczność nowelizacji jest postrzegana w judykaturze, czego
wyrazem jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego K. 23/98 z dnia 25 lutego
1999 r. i obwieszczenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20
września 1999 r. o utracie mocy obowiązującej art. 228 § 3 ustawy - Prawo
spółdzielcze29. Przepis ten przewidywał wygaśnięcie prawa do własnościowego lokalu w razie niedopełnienia w terminach tam ustalonych obowiązku
przeprowadzenia postępowania spadkowego w wypadku śmierci członka
spółdzielni lub działu spadku po nim albo odmowy przyjęcia spadkobiercy
w poczet jej członków.
Również przepisy traktujące o wspólnym majątku małżeńskim nie są
adekwatne do obecnych warunków ustrojowych i ekonomicznych. W niektórych sytuacjach stwarzają trudne do pokonania bariery prawne, uniemożliwiające kształtowanie działalności gospodarczej samodzielnie przez
małżonków.
Oczekiwać można, że w toku prac legislacyjnych propozycje zmian
przepisów zostaną uwzględnione. Do tego jednak czasu należy spodziewać
się, że wykładnia prawa będzie sprzyjała rozwiązywaniu potrzeb współczesnego obrotu prawnego, z zachowaniem warunków jego bezpieczeństwa.
29
Dz.U. Nr 77, poz. 874; także St. D m o w s k i, Dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego, Przegląd Sądowy
1999, nr 9, s. 39 i nast.
147