Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej

Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 1 (41), t. 2: 9 – 23
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji
w gospodarce Ăwiatowej
Nadesïany: 30.06.12 | Zaakceptowany do druku: 20.09.12
Kazimierz RyÊ*
Zofia Skrzypczak**
¥wiatowy kryzys gospodarczy wywarï równieĝ wpïyw na stan finansów systemów ochrony zdrowia,
mierzony poziomem i dynamikÈ zmian wydatków na zdrowie per capita, ich relacjÈ do PKB i strukturÈ
finansowania. Autorzy wykazali, ĝe charakterystycznym zjawiskiem jest opóěnienie reakcji finansów systemów ochrony zdrowia na pogorszenie koniunktury gospodarczej krajów europejskich.
Opracowanie zaĂ koñczÈ rozwaĝania przewidywanych scenariuszy finansowania opieki medycznej
wb przyszïoĂci.
Sïowa kluczowe: finansowanie ochrony zdrowia, kryzys gospodarczy.
Health care financing in turbulent global economy
World economic crisis strongly affected healthcare outlays in terms of both their level and dynamics,
measured by health care expenses per capita and relation of health care expenditure to GDP. Moreover,
it had a significant impact on the structure of health care outlays. The authors demonstrated that in
Europe changes in health care financing being the result of a slump in the economy, were observed
with a delay.
In addition, the authors developed several possible future scenarios of health care financing, which
are presented in the last part of the publication.
Keywords: health care financing, economic crisis.
JEL: I15
* Kazimierz RyÊ – prof. zw. dr hab., Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
** Zofia Skrzypczak – doc., dr, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Adres do korespondencji: Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Szturmowa 1/3, 00-678
Warszawa, e-mail: [email protected]; [email protected].
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
Kryzys finansowy, który rozpoczÈï siÚ w Stanach Zjednoczonych w latach
2007–2008, a nastÚpnie – jako kryzys gospodarczy – objÈï bezpoĂrednio lub
poĂrednio caïy Ăwiat, przerwaï kilkudziesiÚcioletniÈ fazÚ dynamicznego wzrostu
gospodarki Ăwiatowej, w tempie ok. 4% rocznie. Zgasiï zarazem optymizm
wielu ekonomistów gïównego nurtu, co do moĝliwoĂci dalszego bezkryzysowego rozwoju. NapiÚcia w gospodarce Ăwiatowej, wynikajÈce zbnierównowagi
finansowej, najbardziej widoczne w stosunkach handlowych oraz relacjach
kapitaïowych miÚdzy Stanami Zjednoczonymi i Chinami, które istotnie przyczyniïy siÚ do kryzysu finansowego utrzymujÈ siÚ w dalszym ciÈgu.
Dziaïania zaradcze podjÚte przez rzÈdy i banki centralne krajów dotkniÚtych kryzysem, a wiÚc: ratowanie banków przed bankructwem, walka zbbezrobociem i powstrzymanie gwaïtownego spadku PKB pogïÚbiïy deficyt
budĝetowy i zwiÚkszyïy dïug publiczny. Spowodowaïo to kryzys finansów
publicznych wielu krajów i – w konsekwencji – wymusiïo podjÚcie dziaïañ
dyscyplinujÈcych wydatki publiczne. Wprawdzie udaïo siÚ uniknÈÊ katastrofy
gospodarczej, na podobnÈ jak w latach trzydziestych XX wieku skalÚ, lecz
procesy destabilizujÈce gospodarkÚ ĂwiatowÈ nie ustajÈ. Z wystÚpowaniem
silnych turbulencji gospodarczych nadal trzeba siÚ liczyÊ. BÚdÈ one miaïy
takĝe wpïyw na kondycjÚ sektora ochrony zdrowia poszczególnych krajów, na
sytuacjÚ ludzi chorych, beneficjentów sïuĝby zdrowia, na finanse publiczne
i na dochody dyspozycyjne gospodarstw domowych.
Konsekwencje wahañ koniunktury i turbulencji gospodarczych dla sektora
ochrony zdrowia rozpatrujemy w aspekcie wydatków na ochronÚ zdrowia
ze ěródeï publicznych i prywatnych oraz wpïywu tych wydatków na popyt
agregatowy w gospodarce. UwzglÚdniamy dane statystyczne z krajów OECD,
gïównie europejskich, oraz pewne hipotetyczne scenariusze dalszych losów
finansowania ochrony zdrowia zarówno co do rozmiarów, jak i sposobów.
Niestety dostÚpne obecnie dane statystyczne obejmujÈ pierwszÈ fazÚ kryzysu,
ale pozwalajÈ juĝ jednak na pewne konstatacje.
1. Stan wydatków na ochronÚ zdrowia
Jak naleĝaïo siÚ spodziewaÊ, obecny kryzys gospodarczy przerwaï dïugookresowÈ tendencjÚ wzrostu wydatków na ochronÚ zdrowia per capita
wb tempie wyprzedzajÈcym tempo wzrostu PKB na 1 mieszkañca (rys. 1).
ChoÊ zawsze wystÚpowaïy róĝnice tempa wzrostu miÚdzy krajami, to jednak w latach 1998–2008 moĝna byïo obserwowaÊ takÈ samÈ tendencjÚ
zarówno w krajach zamoĝniejszych (Luksemburg, Holandia czy Niemcy), jak
ibwbzaawansowanych w rozwoju (Hiszpania, Portugalia, Czechy czy Polska).
SpoĂród europejskich krajów czïonkowskich OECD, jedynie wb Norwegii
ibEstonii Ărednioroczna stopa wzrostu wydatków na zdrowie byïa w analizowanym okresie niĝsza od Ăredniorocznej stopy wzrostu PKB (OECD, 2010).
O ile w okresie 2005–2009 w zdecydowanej wiÚkszoĂci europejskich krajów
OECD wydatki na ochronÚ zdrowia per capita (wyraĝone w USD, wgb PPP)
10
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
systematycznie rosïy, to w latach 2009–2010 widaÊ juĝ ogólnÈ tendencjÚ przyhamowania tempa ich wzrostu (rys. 2). Warto zwróciÊ uwagÚ, ĝe w 2010 roku
wbniektórych krajach zaznaczyï siÚ nawet spadek wydatków na zdrowie – stwierdzenie to dotyczy Grecji, Irlandii, Czech, Estonii, Finlandii, Wïoch i Sïowenii.
Jeszcze w 2009 roku wydatki na ochronÚ zdrowia, liczone jako procent
PKB, wzrosïy we wszystkich krajach w stosunku do 2008 roku – dla wielu
krajów OECD jeszcze przedkryzysowego (rys. 3). Wynikaïo to ze spadku
poziomu dochodu narodowego w tym roku i z inercji wydatków na zdrowie.
Poszczególne kraje zdecydowaïy siÚ na wzrost deficytu budĝetowego zarówno
z powodu realizacji zobowiÈzañ budĝetowych przy zmniejszonych wpïywach
do budĝetu, jak i dziaïañ podtrzymujÈcych popyt agregatowy wobec zaïamania
gospodarczego. Ochrona zdrowia staïa siÚ wiÚc niezamierzonym ibpozornym
„beneficjentem” kryzysu. Lecz juĝ w roku 2010 relacja wydatków na ochronÚ
zdrowia do PKB prawie we wszystkich europejskich krajach OECD (takĝe
wb Polsce) byïa niĝsza niĝ w roku 2009 – w przypadku niektórych krajów
byïy to znaczne spadki, np. w Irlandii i Estonii o 0,7 punktu procentowego.
Pomimo wzrostu wydatków na zdrowie, Ărednioroczna stopa ich wzrostu
spadaïa juĝ – w przypadku czÚĂci analizowanych krajów – poczÈwszy od lat
2007–2008. Róĝnice w zmniejszaniu siÚ rocznych przyrostów wydatków na
ochronÚ zdrowia miÚdzy krajami byïy bardzo duĝe (rys. 4). W kolejnych
latach odnotowano dalszy, wyraěny spadek stopy wzrostu wydatków. Natomiast w latach 2009–2010 w kilku krajach odnotowano tendencjÚ spadkowÈ
poziomu wydatków na zdrowie.
9
SVK
TUR
8
IRL
EST
7
POL
6
GRC
LUX
5
4
SWE
PRT
DNK
3
ISL
FRA AUT
ITA
2
SVN
CZE
EU
FIN
HUN
GER
ESP
BEL
NLD
CHE
1
DEU
NOR
0
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Rys. 1. ¥rednioroczna stopa wzrostu wydatków na zdrowie per capita i PKB na 1 mieszkañca
w latach 1998–2008. ½ródïo: OECD. (2011). Health at a Glance: Europe 2010, wykres
4.2.2, s. 107. Pozyskano z: www.oecd.org.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
11
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
6000
5500
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Austria
Belgia
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Węgry
Irlandia
Włochy
Luksemburg
Holandia
Norwegia
Polska
Portugalia
Słowacja
Słowenia
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Turcja
Wielka Brytania
Rys. 2. Wydatki na ochronÚ zdrowia per capita (w USD, wg PPP). ½ródïo: opracowanie
wïasne na podstawie: OECD. (2012). OECD Health Data 2012. Pozyskano z: www.oecd.org.
12,5
12,0
11,5
11,0
10,5
10,0
9,5
9,0
8,5
8,0
7,5
7,0
6,5
6,0
5,5
5,0
4,5
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Austria
Belgia
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Węgry
Irlandia
Włochy
Luksemburg
Holandia
Norwegia
Polska
Portugalia
Słowacja
Słowenia
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Turcja
Wielka Brytania
Rys. 3. Wydatki na ochronÚ zdrowia jako % PKB. ½ródïo: jak rys. 2.
W tab. 1 przedstawiono ĂredniorocznÈ stopÚ wzrostu wydatków ogólnych na zdrowie i wydatków finansowanych ze ěródeï publicznych w latach
2000–2009 oraz rocznÈ stopÚ dla lat 2009–2010 i 2010–2011.
12
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
Austria
Belgia
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Węgry
Irlandia
Włochy
Luksemburg
Holandia
Norwegia
Polska
Portugalia
Słowacja
Słowenia
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Turcja
Wielka Brytania
20
15
10
5
0
–5
–10
–15
2005–2006 2007–2006 2008–2007 2009–2008 2010–2009
Rys. 4. ¥rednioroczna stopa wzrostu wydatków na ochronÚ zdrowia (%). ½ródïo: jak rys. 2.
Kraje
Wydatki ogóïem (%)
Wydatki publiczne (%)
2000–2009 2009–2010 2011–2010 2000–2009 2009–2010 2011–2010
Austria
4,4
1,1
4,6
0,5
Belgia
4,6
3,0
0,7
4,7
3,1
Czechy
6,2
–4,1
b
5,4
–4,3
b
–0,2
b
Dania
3,6
–1,7
b
3,8
–1,6
b
Estonia
6,9
–7,3
b
6,6
–2,8
b
Finlandia
4,3
0,9
1,5
4,9
0,0
1,9
Francja
2,7
1,3
b
2,4
1,5
b
Grecja
6,1
–6,5
b
6,4
–9,9
b
Hiszpania
5,6
0,0
b
5,9
b
Holandia
6,0
2,5
b
b
Irlandia
8,4
–7,6
b
7,9
b
Luksemburg
3,4
0,0
b
3,2
b
–10,8
b
b
b
b
Niemcy
2,0
2,6
b
1,6
2,4
b
Norwegia
3,7
–0,8
2,4
4,0
0,3
2,6
Polska
7,0
0,6
b
7,3
0,7
b
2,3
0,6
b
2,2
–0,5
b
Sïowacja
10,9
2,6
b
7,2
0,7
b
Sïowenia
4,2
–1,6
b
4,1
–2,0
b
Portugalia
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
13
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
cd. tab. 1
Kraje
Wydatki ogóïem (%)
Wydatki publiczne (%)
2000–2009 2009–2010 2011–2010 2000–2009 2009–2010 2011–2010
Szwecja
3,9
2,0
b
3,4
1,5
Szwajcaria
2,9
2,4
2,9
4,8
1,9
b
Turcja
7,1
b
b
9,1
b
b
WÚgry
2,9
2,0
b
2,1
0,5
Wielka
Brytania
5,4
0,2
b
6,1
0,0
Wïochy
1,9
1,5
OECD
4,7
0,0
–1,3
b
3,0
1,5
4,8
–0,5
b
b
–2,0
b
Tab. 1. ¥rednioroczna stopa wzrostu wydatków na zdrowie ogóïem i wydatków publicznych
w latach 2000–2009, 2009–2010 i 2011–2010. ½ródïo: jak rys. 2.
Nie mamy jeszcze wystarczajÈco pewnych danych o zmianie – w dobie
kryzysu – struktury finansowania wydatków na zdrowie, nawet w przekroju
dwóch gïównych ěródeï finansowania, tj. wydatków publicznych i prywatnych.
Publiczne wydatki na ochronÚ zdrowia w krajach najbardziej zamoĝnych
wbzasadzie nie obniĝyïy siÚ lub obniĝyïy minimalnie w badanej fazie kryzysu
(tj. w roku 2010), z wyjÈtkiem Irlandii, a takĝe mniej zamoĝnej Grecji. Kraje
nowe w Unii Europejskiej: Czechy, Sïowenia – odnotowaïy znaczÈcy spadek,
natomiast Estonia, Sïowacja w przybliĝeniu zachowaïy wydatki publiczne na
wczeĂniej osiÈgniÚtym poziomie.
W krajach zamoĝnych, jeĂli zwiÚkszone zostaïy wydatki publiczne, musiaï
wiÚc nastÈpiÊ spadek wydatków prywatnych przy jednoczesnym zmniejszeniu
wydatków ogóïem. Jest to prawdopodobnie rezultat zmniejszenia dochodów
dyspozycyjnych gospodarstw domowych.
W krajach mniej zamoĝnych, zwïaszcza postsocjalistycznych, wydatki
prywatne nie wskazujÈ na jednoznacznÈ tendencjÚ zmian. Dane o wydatkach prywatnych tzw. z kieszeni i wydatkach prywatnych ogóïem, którymi
dysponujemy nie sÈ niestety miarodajne i jednoznaczne.
Nasze przypuszczenia co do zmian struktury finansowania wydatków na
zdrowie potwierdza rys. 6, który dla lat 2000–2010 pokazuje wprawdzie wielkoĂÊ ĂredniÈ dla wszystkich krajów OECD (nie tylko europejskich), ale analiza
danych pozwala sformuïowaÊ wnioski odnoĂnie do pewnych prawidïowoĂci.
WbciÈgu objÚtych analizÈ 11 lat moĝna wyodrÚbniÊ pewne podokresy obróĝnych relacjach miÚdzy tempem wzrostu wydatków publicznych ib prywatnych
na zdrowie. Najbardziej wyraěne zróĝnicowanie dynamiki wzrostu wystÈpiïo
w latach 2003–2004, kiedy stopa wzrostu wydatków prywatnych byïa zdecydowanie wyĝsza od stopy wzrostu wydatków publicznych (a tym samym stopa
wzrostu wydatków ogóïem byïa wyĝsza niĝ wydatków ogóïem) oraz w latach
2008–2009, kiedy odnotowano znacznie szybsze tempo wzrostu wydatków
14
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
publicznych na zdrowie niĝ ogóïem (co oznacza, iĝ tempo wzrostu wydatków
publicznych znacznie przewyĝszaïo tempo wzrostu wydatków prywatnych).
Dla roku 2010 nie odnotowano wzrostu wydatków ogóïem na zdrowie, przy
niewielkim (ok. 0,5%), ale jednak spadku wydatków publicznych.
Austria
Belgia
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Węgry
Irlandia
Włochy
Luksemburg
Holandia
Norwegia
Polska
Portugalia
Słowacja
Słowenia
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Turcja
Wielka Brytania
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Rys. 5. Poziom wydatków publicznych na zdrowie (w USD, wg PPP). ½ródïo: jak rys. 2.
Na rys. 7 przedstawiono zmiany stopy wzrostu wydatków ogóïem na
ochronÚ zdrowia w poszczególnych krajach OECD (nie tylko europejskich)
w latach 2009–2010 w stosunku do Ăredniej stopy wzrostu dla lat 2000–2009.
¥rednioroczna stopa wzrostu dla krajów OECD wynosiïa w latach 2000–2009
ok. 5%, ale – jak podano wyĝej – w latach 2009–2010 nastÈpiïa stabilizacja
Ărednich wydatków na zdrowie.
Analiza sytuacji, jaka zaistniaïa w poszczególnych krajach w roku 2010
(w stosunku do 2009) pozwala stwierdziÊ, iĝ:
– w oĂmiu krajach europejskich odnotowano ujemnÈ stopÚ wzrostu wydatków ogóïem na zdrowie: Irlandia, Islandia, Estonia, Grecja (spadek
wydatków o ponad 5%), Czechy (ok. 4%) oraz Dania, Sïowenia i Norwegia (poniĝej 2%);
– niewielki (poniĝej 1%) wzrost wydatków na zdrowie wystÈpiï w Austrii,
Polsce, Portugalii, Finlandii i Belgii;
– najwyĝszy wzrost wydatków ogóïem na zdrowie odnotowano w pozaeuropejskich krajach czïonkowskich OECD: Korea Pd. i Chile (powyĝej
5%), Nowa Zelandia, Kanada i USA (ponad 2%).
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
15
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
%
7
6
5
4
3
2
1
0
–1
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Total expenditure on health, growth rates
Public expenditure on health, growth rates
Rys. 6. Roczna stopa wzrostu (Ărednia dla OECD) wydatków ogóïem i wydatków publicznych
na zdrowie w latach 2000–2010. ½ródïo: OECD. (2012). OECD Health Data 2012. Pozyskano
z: www.oecd.org.
%
15
10
5
0
0%
–5
2000–2009
2009–2010
Irl
a
Is ndi
la a
Es ndi
to a
G nia
r
C ecj
ze a
ch
Sł Da y
ow nia
N e
or n
W
w ia
ie
e
lk O gia
a E
Br C
yt D
a
Au nia
st
P
Po ol ria
rtu sk
Fi ga a
nl li
an a
Be dia
Fr lgi
a a
W ncj
ło a
M ch
ek y
W syk
Sz ę g
Sz w ry
w ec
a j
H jca a
ol ri
St
a a
an
N nd
y S iem ia
Zj ło
ed w cy
no ac
c j
N
ow K zo a
a an ne
Ze ad
la a
nd
C ia
h
Ko ile
re
a
–10
Rys. 7. ¥rednioroczna stopa wzrostu wydatków na zdrowie w latach 2000–2009 i 2009–2010.
½ródïo: jak rys. 6.
Z danych, jakimi dysponowaliĂmy i jakie zaprezentowaliĂmy, moĝna
wysnuÊ nastÚpujÈce wnioski, które potwierdzajÈ wczeĂniej sformuïowane
ogólne prawidïowoĂci:
1) wydatki na ochronÚ zdrowia rosnÈ, gdy roĂnie produkt krajowy brutto
(PKB), lecz nie spadajÈ natychmiast, gdy PKB maleje; spadek wydatków
na zdrowie nastÚpuje z opóěnieniem;
16
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
2) spadek PKB w okresie kryzysu gospodarczego bÚdzie oznaczaï przejĂciowy wzrost udziaïu wydatków na ochronÚ zdrowia w PKB (%), natomiast wraz z oĝywieniem w gospodarce – sytuacja odwraca siÚ, wówczas
udziaï wydatków na zdrowie w PKB moĝe maleÊ;
3) wydatki na ochronÚ zdrowia sÈ – jak naleĝaïo oczekiwaÊ – doĂÊ sztywne,
a to oznacza, ĝe dziaïajÈ na gospodarkÚ antycyklicznie, stabilizujÈco;
nie jest to bynajmniej czynnik o maïym znaczeniu – naleĝy pamiÚtaÊ,
ĝe wydatki na zdrowie w krajach zamoĝnych przekraczajÈ 10% PKB;
4) kryzys finansowy, wynikajÈcy z nadmiernego zadïuĝania finansów publicznych, który podnosi koszty obsïugi dïugu publicznego, wymusza oszczÚdzanie; ofiarÈ oszczÚdnoĂci pada konsumpcja publiczna, w tym równieĝ
wydatki na ochronÚ zdrowia.
Wszystko wskazuje na to, ĝe w najbliĝszym czasie nie moĝna oczekiwaÊ
wzrostu nakïadów publicznych na ochronÚ zdrowia.
2. Jaka alternatywa?
Moĝna domniemywaÊ, ĝe wiÚkszoĂÊ europejskich krajów OECD w budĝetach na 2013 rok przyjmowaÊ bÚdzie ograniczenie wydatków publicznych,
jak teĝ dÈĝenie do wiÚkszej kontroli i dyscypliny wydatkowania funduszy
publicznych, w tym takĝe tych na ochronÚ zdrowia. SpeïniÈ siÚ wiÚc przepowiednie niektórych ekonomistów, iĝ ochrona zdrowia – obok oĂwiaty
publicznej – ucierpieÊ moĝe najbardziej (Kaletsky , 2010).
Zmniejszenie wydatków na konsumpcjÚ publicznÈ, a wiÚc: ochronÚ zdrowia, oĂwiatÚ, kulturÚ itp. bÚdzie skutkowaïo ograniczeniem popytu agregatowego w gospodarce, a tym samym przyniesie skutki recesyjne, czy jak to
siÚ ostatnio czÚsto okreĂla – nastÚpstwa deflacyjne. Naleĝaïoby oczekiwaÊ,
ĝe dla oĝywienia koniunktury gospodarczej wystÈpiÈ dziaïania rzÈdów na
rzecz oĝywienia konsumpcji prywatnej i inwestycji. Na inwestycje sektora
prywatnego trudno liczyÊ, jeĂli przedsiÚbiorcy nie bÚdÈ spodziewaÊ siÚ
wzrostu popytu. Zmiana oczekiwañ przedsiÚbiorców nie nastÈpi, poniewaĝ
zarówno gospodarstwa domowe, jak i rzÈdy zadïuĝone w czasie poprzedniej,
dobrej koniunktury nastawione sÈ na oszczÚdzanie i ograniczajÈ wydatki.
Sytuacja „patowa” moĝe siÚ utrzymywaÊ, mimo silnego luzowania przez
banki centralne polityki pieniÚĝnej i oferty taniego kredytu. W tej sytuacji
naleĝy rozpatrzyÊ moĝliwoĂÊ wzrostu konsumpcji prywatnej w miejsce ubytku
konsumpcji publicznej. Zastanówmy siÚ wiÚc nad tym, czy jest szansa wykorzystania wzrostu wydatków gospodarstw domowych na zdrowie? Czy moĝna
wyrównaÊ – najlepiej z nawiÈzkÈ – ubytek wydatków publicznych na ten
cel? Tylko wtedy wzrost agregatowego popytu uïatwi przeciwdziaïanie deflacji. Warunkiem jest stworzenie atrakcyjnej oferty Ăwiadczeñ medycznych,
udostÚpnionej na zasadach komercyjnych przez sektor ochrony zdrowia.
Wydaje siÚ to pozornie sprzeczne z poprzednimi uwagami o maïych
moĝliwoĂciach zwiÚkszenia wydatków na konsumpcjÚ zadïuĝonych gospoProblemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
17
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
darstw domowych. Naleĝy jednak pamiÚtaÊ, ĝe wierzycielami zadïuĝonych
gospodarstw domowych sÈ w istocie inne gospodarstwa domowe posiadajÈce
depozyty w bankach. Atrakcyjna oferta sïuĝby zdrowia mogïaby wywoïaÊ
popyt autonomiczny, niewynikajÈcy ze wzrostu dochodów dyspozycyjnych.
Jest to jednak maïo prawdopodobne z co najmniej dwóch powodów.
Po pierwsze, przygotowanie atrakcyjnej oferty komercyjnych usïug
medycznych wymaga czasu. Trudniej o takÈ ofertÚ w krajach bogatych,
o rozbudowanych Ăwiadczeniach zdrowotnych finansowanych ze Ărodków
publicznych. Moĝna tu liczyÊ tylko na zamianÚ ěródïa finansowania zbpublicznego na prywatne, co nie zwiÚkszy sumy wydatków, tylko zmieni ich strukturÚ. WiÚksze potencjalne moĝliwoĂci mogÈ wystÈpiÊ w uboĝszych krajach
postsocjalistycznych, gdzie oferta usïug i produktów sïuĝÈcych zdrowiu,
finansowanych ze Ărodków publicznych jest skromniejsza – lecz i w tym
wypadku stworzenie ofert komercyjnych wymaga czasu.
Po drugie, przez ostatnie trzydzieĂci lat rozwoju gospodarki kapitalistycznej w wielu krajach OECD nastÈpiïo silne pogïÚbienie zróĝnicowania
dochodów – stosunkowo maïo ze wzrostu produktu krajowego uzyskaïy
(przejÚïy) grupy zawodowe pracowników wykonawczych oraz caïa – ogólnie
ujmujÈc – klasa Ărednia. Ta czÚĂÊ spoïeczeñstwa jest teĝ bardziej zadïuĝona.
Ona przecieĝ korzystaïa z koszyka Ăwiadczeñ podstawowych, a w wypadku
jego uszczuplenia ma mniejsze szanse wyrównania ubytku Ăwiadczeñ ich
komercyjnym zakupem.
Z tych teĝ powodów nie naleĝy oczekiwaÊ, ĝe ubytek popytu agregatowego wywoïany ograniczeniem finansów publicznych, wydawanych na
ochronÚ zdrowia zostanie wyrównany wzrostem wydatków prywatnych,
abwzrost konsumpcji prywatnej wypeïni lukÚ po spadku konsumpcji publicznej. Tym bardziej nie naleĝy oczekiwaÊ, ĝe ïÈczne wydatki bÚdÈ wyĝsze;
abwiÚc, ĝe komercyjne usïugi opieki zdrowotnej stanÈ siÚ motorem oĝywienia
gospodarki.
Spowolnienie gospodarcze po kryzysie moĝe trwaÊ dïugo. Wzrost gospodarczy moĝe okazaÊ siÚ anemiczny, utrzymujÈ siÚ bowiem czynniki rodzÈce
kolejne turbulencje. Przedïuĝa siÚ kryzys finansowy, groĝÈcy rozpadem strefy
euro, rosnÈ zasoby pieniÈdza wyemitowanego w celu poprawy koniunktury,
utrzymujÈ siÚ czynniki powiÚkszajÈce skalÚ finansyzacji gospodarki Ăwiatowej
i spekulacji finansowych, nazywanych „casino kapitalizmem”.
PojawiajÈ siÚ groěby kolejnych bankructw w systemach bankowych wielu
krajów, co skïania rzÈdy do kosztownych dziaïañ ratunkowych. MalejÈ wiÚc
szanse utrzymania deficytów budĝetowych na poziomie zakïadanym w programach oszczÚdnoĂciowych. Moĝe to oznaczaÊ dalsze ograniczanie wydatków na konsumpcjÚ publicznÈ, w tym na ochronÚ zdrowia. Wzrasta teĝ nacisk
rzÈdów na banki centralne na rzecz dalszego „luzowania” polityki pieniÚĝnej.
W sferze realnej gospodarki równieĝ zachodzÈ niekorzystne procesy,
sprzyjajÈce przyszïym zakïóceniom. Rozwój sektora przemysïowego, zwïaszcza produkcji dóbr konsumpcyjnych trwaïego i póïtrwaïego uĝytku bÚdzie
18
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
wbkrajach OECD hamowany przez silnÈ konkurencjÚ krajów o nadal taniej
sile roboczej. Dotyczy to takĝe czÚĂci pracochïonnych usïug, które przenoszone sÈ do krajów sïabiej rozwiniÚtych, o niĝszych kosztach pracy – wykorzystuje siÚ w tym celu rozwój telekomunikacji, jej niskie koszty i wysokÈ
niezawodnoĂÊ. Z kolei, postÚp techniczny w krajach wysoko zaawansowanych
w rozwoju tworzy technologie pracooszczÚdne. Wzrostowi gospodarczemu
wbtych krajach nie bÚdzie sprzyjaï takĝe wzrost kosztów pozyskiwania energii
i innych surowców, w coraz wiÚkszym stopniu zawïaszczanych przez szybko
rozwijajÈce siÚ kraje Azji i Ameryki ’aciñskiej. W rezultacie wzrost gospodarczy taki jak obecnie, moĝe pozostaÊ w przyszïoĂci anemiczny ibpracooszczÚdny. Szansa na zmniejszenie bezrobocia i osiÈgniÚcie moĝliwie peïnego
zatrudnienia nie pojawi siÚ nawet wraz z pewnym przyspieszeniem tempa
wzrostu gospodarczego. Na napiÚcia spoïeczne, które rodzi finansyzacja
gospodarki i „casino kapitalizm”, naïoĝÈ siÚ takĝe napiÚcia wynikajÈce
zbwysokiego bezrobocia i braku perspektyw, zwïaszcza ludzi mïodych. Sektor prywatny moĝe nie byÊ zdolny do stworzenia wystarczajÈcej iloĂci miejsc
pracy. Nie pomogÈ tu zachÚty rzÈdów, ulgi podatkowe i tani kredyt wobec
niedostatecznego popytu. JeĂli wiÚc praca dla kaĝdego, który chce jÈ podjÈÊ
stanie siÚ trudna do zdobycia, to niezbÚdne bÚdzie dokonanie gïÚbokich
zmian strukturalnych w gospodarce. Tradycyjny sposób interwencji pañstwa,
roboty publiczne nie sprawdziïyby siÚ – nawet ze wzglÚdu na pracooszczÚdnÈ
technologiÚ tych robót i ich doraěny charakter. Warunki moĝliwie peïnego
zatrudnienia musi stworzyÊ pañstwo. Moĝe tego dokonaÊ, tworzÈc miejsca
pracy w sektorze usïug niekomercyjnych, którymi nie jest zainteresowany
sektor prywatny. WĂród tego typu usïug waĝne miejsce zajmuje ochrona
zdrowia. Wynika to zarówno z aktualnych potrzeb zdrowotnych spoïeczeñstwa, jak i z przyszïych potrzeb starzejÈcych siÚ spoïeczeñstw krajów europejskich. Oznacza to, ĝe nastÈpi przesuniÚcie w strukturze spoĝycia ogóïem,
powstrzymanie nieracjonalnie wysokiego tempa wzrostu spoĝycia dóbr na
rzecz usïug. Takiego przesuniÚcia nie sposób oczekiwaÊ od mechanizmów
rynkowych. Potrzebna jest tu mÈdra polityka sektorowa pañstwa. Moĝna
wiÚc oczekiwaÊ powrotu – w nowym wydaniu – „pañstwa dobrobytu” czy
„pañstwa opiekuñczego” bÈdě „spoïecznej gospodarki rynkowej”. Powrót
ten znajduje analogiÚ nie tyle w „ruchu wahadïa”, ile „spiralnych schodów”
wiodÈcych jednak w górÚ. Naturalnie trzeba pamiÚtaÊ i o tym, ĝe „nic dwa
razy siÚ nie zdarza”. BÚdzie to zapewne inne pañstwo, mniej scentralizowane, bardziej samorzÈdowe – tak sÈdzi F. Fukuyama (1996). Istnieje pewna
szansa, ĝe nastÈpi kolejna zmiana polityki socjalnej pañstwa.
3. Fazy zmian
Sprawy zabezpieczenia socjalnego, w tym równieĝ opieki zdrowotnej
zmieniaïy siÚ w historii systemu kapitalistycznego. Troska o zdrowie byïa
w XIX wieku sprawÈ prywatnÈ. Chory mógï co najwyĝej liczyÊ na pomoc
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
19
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
dobroczynnÈ osób prywatnych czy wspólnot religijnych. Reformy Ottona
von Bismarcka zapoczÈtkowaïy – z koñcem tego wieku – dziaïania pañstwa
na rzecz zabezpieczenia zdrowotnego. Dziaïania podejmowane w innych
krajach uprzemysïowionych – zwïaszcza po kryzysie lat 1929–1932 – poszïy
takĝe w tym kierunku. Systemowe rozwiÈzania problemu powszechnego
zabezpieczenia zdrowia gwarantowaï – przynajmniej na piĂmie – model
nazwany nazwiskiem autora, ministra zdrowia w ZwiÈzku Radzieckim. System Siemaszki nie znalazï naĂladowców przed II wojnÈ ĂwiatowÈ w ĝadnym
kraju kapitalistycznym.
Próby i praktyki pañstwowej ingerencji na rzecz ochrony zdrowia od
czasu reformy Bismarcka do II wojny Ăwiatowej moĝna uwaĝaÊ za drugÈ
fazÚ dziaïañ na rzecz bezpieczeñstwa socjalnego. Potrzeba takich dziaïañ
wystÈpiïa ze szczególnÈ siïÈ w czasie wielkiego kryzysu. Po kryzysie zarówno
rzÈdy, jak i przede wszystkim opinia publiczna w krajach demokratycznych
byïy zgodne co do potrzeby finansowania wydatków na zdrowie ze Ărodków publicznych, z budĝetów czy funduszy tworzonych przez ubezpieczenia
obowiÈzkowe pracujÈcych, jak teĝ rozwiÈzañ mieszanych. Nie wyksztaïciïy
siÚ w tym czasie trwaïe rozwiÈzania systemowe. Istotne zmiany wystÈpiïy
dopiero po II wojnie Ăwiatowej.
Po II wojnie Ăwiatowej idea powszechnego zabezpieczenia zdrowotnego znalazïa w ciÈgu trzech dziesiÚcioleci powojennych odzwierciedlenie
w ideologii, jak teĝ praktyce pañstwa opiekuñczego czy pañstwa dobrobytu.
Byïy to teĝ „zïote” lata systemu kapitalistycznego 1945–1975. GospodarkÚ
kapitalistycznÈ tego okresu charakteryzowaïo wysokie tempo wzrostu gospodarczego, brak wymuszonego bezrobocia, ustÈpienie cyklicznego rozwoju
(tak dotkliwego w poprzednich dziesiÚcioleciach) i inflacja, sprowadzona do
poziomu peïzajÈcej. NastÚpowaï teĝ szybki wzrost wynagrodzeñ realnych,
przy stosunkowo maïym zróĝnicowaniu dochodów pracowników szeregowych
i kadr kierowniczych. Utrwalaïo siÚ bezpieczeñstwo pracy i bezpieczeñstwo
socjalne, które staïy siÚ osiÈgniÚciami tego „zïotego” trzydziestolecia. Beneficjentem tej fazy rozwoju kapitalizmu byïa niewÈtpliwie ochrona zdrowia.
Wydatki na zdrowie wzrastaïy dynamicznie i byïy w zdecydowanej wiÚkszoĂci
finansowane ze Ărodków publicznych.
Turbulencje w gospodarce Ăwiatowej na przeïomie lat szeĂÊdziesiÈtych
ibsiedemdziesiÈtych ubiegïego wieku przerwaïy tÚ fazÚ rozwoju. Niestety formuïa artykuïu nie pozostawia miejsca na szczegóïowe omówienie przyczyn
zaïamania siÚ dynamicznego wzrostu, dlatego wymienione zostanÈ przyczyny
egzogeniczne i endogeniczne. Przyczyny egzogeniczne – to wojny na Bliskim
i Dalekim Wschodzie. Wojna w Wietnamie osïabiïa gospodarkÚ amerykañskÈ, a co za tym idzie dolara, przyczyniajÈc siÚ do rozpadu Systemu Bretton
Woods. Wojny i napiÚcia na Bliskim Wschodzie oraz osïabienie dolara przyczyniïy siÚ z kolei do radykalizacji organizacji producentów ropy naftowej
– kartelu OPEC – i do zwielokrotnienia ceny ropy naftowej. Wb rezultacie
szoku wywoïanego rozpadem systemu monetarnego oraz znaczÈcego wzrostu
20
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
cen ropy naftowej – dominujÈcego surowca energetycznego – „wybuchïa”
inflacja, poïÈczona z wysokim bezrobociem. U kresu „zïotej” fazy rozwoju
kapitalizmu legï podwójny szok: monetarny i realny, choÊ nie zabrakïo w niej
napiÚÊ wewnÚtrznych – endogenicznych, które ujawniïy siÚ z duĝÈ siïÈ. Do
czynników endogenicznych naleĝaïoby zaliczyÊ napiÚcia wywoïane niezrównowaĝonym wzrostem gospodarczym w latach szeĂÊdziesiÈtych XX wieku,
ab dokïadniej wzrostem potÚgi gospodarczej Republiki Federalnej Niemiec
ib Japonii – co rozsadzaïo od wewnÈtrz system staïych kursów walut i zmieniaïo stan miÚdzynarodowego podziaïu pracy. Jedno jest waĝne – zarówno
pañstwo opiekuñcze, jak i pañstwo dobrobytu, kierujÈce siÚ fordowskÈ zasadÈ
równomiernego wzrostu dobrobytu nie upadïy pod wïasnym ciÚĝarem, jak to
usiïujÈ wykazaÊ ideolodzy neoliberalizmu. Nie byïy one natomiast wb stanie
sprostaÊ wyzwaniom powstaïym w wyniku turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
– podobnie jak obecnie pañstwo liberalne w warunkach kryzysu.
Ideologia neoliberalna w latach siedemdziesiÈtych i osiemdziesiÈtych
XXb wieku dawaïa nadziejÚ na wyjĂcie ze stagflacji, w którÈ popadïa nieprzygotowana na tak gïÚbokie turbulencje gospodarka Zachodu.
Liberalizacja, deregulacja, integracja gospodarcza daïy rzeczywiĂcie nowe
przyspieszenie. Thatcheryzm w Wielkiej Brytanii, reaganomika w Stanach
Zjednoczonych staïy siÚ lekcjÈ nowej polityki gospodarczej. Przyspieszenie,
wraz ze zniesieniem ograniczeñ w przepïywie kapitaïów i globalizacji, przywróciïo wzrost gospodarczy nie tylko w krajach OECD, lecz takĝe w Azji,
Ameryce Poïudniowej, a ostatnio w Afryce.
Jednak to neoliberalne trzydziestolecie (1975–2005) spowodowaïo niezwykle silnÈ stratyfikacjÚ dochodowÈ, osïabienie, a w niektórych krajach
wrÚcz zatrzymanie, wzrostu pïac realnych pracowników szeregowych, a nawet
„klasy Ăredniej” i przechwycenie rosnÈcego dochodu narodowego przez niewielki odsetek obywateli. W tym trzydziestoleciu zrodziïa siÚ finansyzacja
ibpowstaï „casino kapitalizm”. Kryzys wywoïany przez napiÚcia powstaïe pod
koniec tej fazy prowadzi do rozmontowania resztek pañstwa opiekuñczego,
systemu Ăwiadczeñ spoïecznych i ograniczenia konsumpcji publicznej, w tym
takĝe w zakresie ochrony zdrowia.
MówiÈc o fazie neoliberalnej, nie myĂlimy o zasadniczo zmienionej polityce socjalnej w stosunku do trzydziestolecia 1945–1975. Ideologia liberalna
dominujÈca w tej fazie dosyÊ istotnie mijaïa siÚ z praktykÈ gospodarczÈ
i politycznÈ. Bardziej konsekwentne w tym wzglÚdzie byïy dziaïania premier Wielkiej Brytanii – Margaret Thatcher. W innych krajach nie byïo tak
radykalnego odstÚpstwa od pañstwa opiekuñczego. Na fali doĂÊ pomyĂlnej
koniunktury pañstwo opiekuñcze zamieniïo siÚ w pañstwo, które nazwiemy
„przyjazne” dla wszystkich. Pañstwo „przyjazne” to takie pañstwo, którego
rzÈd wysoko ceni inwestycje w dïug publiczny. DziÚki tym inwestycjom moĝna
poprawiÊ los biednych, z jednoczesnym poĝytkiem dla bogatych. Moĝna
wiÚc finansowaÊ równieĝ opiekÚ zdrowotnÈ dla mniej zamoĝnych, których
wzrost dochodów zatrzymaï siÚ, a jednoczeĂnie warstwie zamoĝnych, któProblemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
21
Kazimierz RyÊ, Zofia Skrzypczak
rej zarobki szybko rosnÈ dawaÊ moĝliwoĂÊ dobrej, obarczonej niewielkim
ryzykiem, inwestycji w obligacje rzÈdowe.
RzÈdy krajów w gospodarce liberalnej, w warunkach pogïÚbiajÈcej siÚ
integracji z gospodarkÈ ĂwiatowÈ i globalizacji zakïadaïy, jak nazwaï to
T.L. Friedman „zïoty kaftan bezpieczeñstwa” (za: Rodrik, 2011). Dziaïania
byïy wprawdzie oportunistyczne, lecz politycznie atrakcyjne, przydatne do
zdobycia wïadzy i jej utrzymania. Rozmontowanie systemu pañstwa opiekuñczego, któremu zresztÈ w wielu krajach moĝna sïusznie zarzuciÊ rozrzutnoĂÊ
i nadopiekuñczoĂÊ zostaïo wymuszone dopiero przez kryzys.
Trzydziestolecie 1975–2005, a wïaĂciwie 1977–2012 moĝna uznaÊ za
piÈtÈ fazÚ zmian polityki socjalnej, w tym polityki ochrony zdrowia – fazÚ
neoliberalnÈ. Zdobycza socjalne z poprzedniej fazy zostaïy w wiÚkszoĂci
utrzymane ze wzglÚdów pragmatycznych, choÊ krytykowane przez ideologów;
przegrywajÈ one jednak, gdy rachunek rozrzutnym rzÈdom wystawiïy rynki.
Faza piÈta dobiega koñca w wyniku napiÚÊ i globalnego kryzysu, do którego
doprowadziïy te napiÚcia. Tym razem nie byïo ĝadnego zewnÚtrznego szoku.
WczeĂniej wspomniano, ĝe nie bÚdzie ïatwo – w obecnym kryzysie – kontynuowaÊ wzrost gospodarczy na tych samych zasadach, jak przed kryzysem,
a tym samym prowadziÊ neoliberalnÈ politykÚ socjalnÈ.
Pytanie jest nastÚpujÈce: jakie sÈ szanse nastÚpnej fazy?, czy rzeczywiĂcie
polityka gospodarcza zmieni siÚ na ksztaït kolejnej fali: liberalna – socjalna
– neoliberalna – neosocjalna itd.? Takie nastÚpujÈce przemiennie po sobie
fale nie sÈ niczym nowym w kapitalizmie, dotyczÈ zarówno gospodarki,
jak i polityki (Skidelsky-Keynes, 2010). MyĂlimy tu naturalnie o ogólnych
zasadach i przewodniej ideologii.
Narodowe systemy ochrony zdrowia w poszczególnych krajach bardzo
siÚ od siebie róĝniÈ. Róĝnice dotyczÈ konkretnych rozwiÈzañ prawno-organizacyjnych i instytucjonalnych. Wspólne, a zarazem wyróĝniajÈce politykÚ
wbzakresie ochrony zdrowia sÈ relacje: Ăwiadczeniodawca usïug zdrowotnych
– Ăwiadczeniobiorca – pïatnik. Chodzi w istocie o jakoĂÊ i dostÚpnoĂÊ usïug
zdrowotnych dla poszczególnych warstw spoïecznych, na które wpïyw ma
polityka pañstwa.
Coraz wiÚksza czÚĂÊ spoïeczeñstwa widzi potrzebÚ odstÈpienia od polityki
zgodnej z neoliberalnÈ doktrynÈ. Nie oznacza to bynajmniej odstÈpienia
od zasad gospodarki rynkowej i przerwania procesów globalizacji. Chodzi
raczej o lepszÈ regulacjÚ rynku, zamiast totalnej deregulacji oraz o ograniczenie ekscesów wynikajÈcych z finansyzacji. Rzecz tkwi w liberalizmie
prospoïecznym, bardziej socjalnym, takim jak widzieli go twórcy ekonomii
liberalnej A. Smith czy póěniej J.S. Mill.
Czy jest szansa na liberalizm prospoïeczny? Na razie w Ărodowiskach
opiniotwórczych dominuje niechÚÊ do tego typu zmian. Przykïadowo program nowego prezydenta Francji – François Hollande’a Ărodki masowego
przekazu przyjmujÈ z niedowierzaniem, a nawet z drwinÈ. DÈĝenie do
zmian bÚdzie siÚ jednak nasilaÊ i to nie tylko za sprawÈ ruchu oburzo22
DOI 10.7172/1644-9584.41.1
Ochrona zdrowia w warunkach turbulencji w gospodarce Ăwiatowej
nych, alterglobalistów, ekologów itp. Równieĝ politykom moĝe zaczÈÊ wadziÊ
„zïoty kaftan bezpieczeñstwa”. W warunkach globalizacji i finansyzacji,
ubrane wb ten „kaftan” rzÈdy nie muszÈ podejmowaÊ trudnych wyborów,
abtym samym braÊ odpowiedzialnoĂci za gospodarkÚ. Gospodarka rozrasta
siÚ, ab polityka kurczy. Dziaïania sprawcze i odpowiedzialnoĂÊ przejmujÈ
tzw.brynki. „Zïoty kaftan bezpieczeñstwa” to zarazem gospodarka globalna,
która daje podatnikom moĝliwoĂÊ ucieczki przed pazernym rzÈdem, a wiÚc
nie daje moĝliwoĂci podniesienia podatków najbogatszym, ale za to zmusza
do ograniczania Ăwiadczeñ spoïecznych. Podatki obciÈĝajÈ tych, którzy nie
mogÈ siÚ uchroniÊ przed fiskusem. Podatek dochodowy zastÚpujÈ podatki
poĂrednie, obciÈĝajÈce silniej klasÚ ĂredniÈ, a zwïaszcza ludzi ubogich. RzÈdy
sÈ karane za rozrzutnoĂÊ, ale teĝ zmieniane przez decyzje rynków. RoĂnie
zróĝnicowanie dochodowe i majÈtkowe zasilajÈce finansyzacjÚ gospodarki
i „casino kapitalizm” w coraz wiÚksze Ărodki finansowe, zwiÚkszajÈce spekulacjÚ, niepowodujÈce jednak wzrostu inwestycji dajÈcych pracÚ i wzrost
produktu krajowego. SzansÈ wiÚc owej piÈtej, nowej fali jest bunt klasy
politycznej, jeĂli „zïoty kaftan” zacznie odczuwaÊ ona jako ciasny gorset.
Bibliografia
Boulhol,b H., Golinowska, S., Sicari, P. i Sowa, A. (2012). Improving the Health-Care
System in Poland. OECD Economics Department Working Papers, No. 957. Paris:
OECD Publishing, http://dx.doi.org/10.1787/5k9b7bn5qzvd-en.
Fukuyama, F. (1996). Koniec historii. Poznañ: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Harvey, D. (2008). Neoliberalizm. Historia katastrofy. Warszawa: Instytut Wydawniczy
KsiÈĝka i Prasa.
Kaletsky, A. (2010). Capitalism 4.0: The Birth of a New Economy In the Aftermath of
Crisis. Philadelphia: PublicAffairs.
OECD. (2011). Health at a Glance: Europe 2010. Pozyskano z: www.oecd.org.
OECD. (2012). OECD Heath Data 2012. Pozyskano z: www.oecd.org.
Rodrik, D. (2011). Jedna ekonomia, wiele recept. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
RyÊ, K. i Skrzypczak Z. (2010). Finansowanie systemu ochrony zdrowia w krajach europejskich. W: K. RyÊ i Z. Skrzypczak (red.), Ochrona zdrowia i gospodarka. Sposoby
finansowania. Warszawa: Wydawnictwo Wydziaïu ZarzÈdzania UW.
Skidelsky, R. (2010). Keynes. Powrót mistrza. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (41), t. 2, 2013
23