potencjał bibliotek w organizowaniu systemu informacji o kulturze

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Małgorzata Kisilowska
Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych
Uniwersytet Warszawski
e-mail: [email protected]
POTENCJAŁ BIBLIOTEK W ORGANIZOWANIU SYSTEMU
INFORMACJI O KULTURZE POLSKIEJ
[LIBRARIES’ POTENTIAL FOR ORGANIZING AN INFORMATION SYSTEM ABOUT POLISH
CULTURE]
Abstrakt: Tekst dotyczy projektu tworzenia systemu informacji o kulturze polskiej, skoncentrowanego wokół tzw.
obserwatorium kultury, powstającego w Narodowym Centrum Kultury. Biblioteki mają w tym systemie pełnić rolę
pośrednika w gromadzeniu, opracowaniu i udostępnianiu wiedzy o kulturze. Zadanie to wynika z kulturalnego
elementu działalności bibliotecznej, ich kompetencji informacyjnych, a także ze specyficznej struktury (sieci) i jej
gęstości.
BIBLIOTEKI PUBLICZNE – INFORMACJA W KULTURZE – INTERNET – OBSERWATORIUM KULTURY – SYSTEM
INFORMACJI
Abstract: This paper deals with the project aimed at creating an information system about Polish culture connected with so called “the observatory of culture”, which is being originated in National Centre for Culture. In this
system, libraries are supposed to act as intermediaries in collecting, describing and disseminating knowledge
about culture. This function results from cultural aspects of libraries’ activities, their information competencies as
well as from the specific structure of library network and its density.
INFORMATION – INTERNET – LIBRARIES – NATIONAL CENTRE FOR CULTURE – OBSERVATORY OF CULTURE
*
*
*
Rozwój każdej dziedziny działalności człowieka zależy coraz bardziej od dostępu do informacji i umiejętności jej wykorzystania. Rośnie świadomość społecznej wagi informacji, a także kosztów korzystania z niej oraz
– co może ważniejsze – kosztów braku dostępu do informacji i nieumiejętności dotarcia do niej. Chodzi tu zarówno o opłaty bezpośrednio za dostęp do pewnych zasobów wiedzy czy dóbr (w omawianym przypadku –
kultury), jak też tzw. koszty pośrednie – wynikające z braku informacji i niekorzystania z niej przy podejmowaniu kluczowych decyzji dotyczących stanu, funkcjonowania i przyszłości, np. sektora kultury.
W konsekwencji pojawia się więc konieczność zapewnienia dostępu do informacji na dany temat, w celu
uniknięcia wspomnianych kosztów, generujących przecież także kolejne, zarówno finansowe, jak i niematerialne. Zadanie to realizowane jest na różne sposoby, w zależności od specyfiki obszaru tematycznego czy uwarunkowań krajowych lub regionalnych, przez odmienne instytucje, w różnych zakresach i formach. Od kilkunastu
lat w różnych dziedzinach popularność zdobywają podmioty zwane „obserwatoriami”, znane m.in. w sektorach
opieki zdrowotnej czy kultury, których zadaniem jest (w pewnym uproszczeniu) gromadzenie i udostępnianie
16
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
informacji związanych z ich funkcjonowaniem. Placówki takie znaleźć można m.in. w krajach europejskich,
USA i Kanadzie, choć nie zawsze pojęcie „obserwatorium” pojawia się w ich nazwach oficjalnych.
Obserwatoria kultury – realizowane zadania informacyjne
Obserwatoria kultury są tworzone jako instytucje, których podstawowym zadaniem jest realizacja kluczowych procesów informacyjnych (gromadzenie, przetwarzanie, udostępnianie) w sferze kultury, zwłaszcza zaś –
obsługa informacyjna decydentów oraz rozpowszechnianie wiedzy o kulturze w społeczeństwie. Udostępnianie
wiedzy tej pierwszej grupie wpływa znacząco na stan rozwoju tego sektora, m.in. na ilość i dystrybucję środków
oraz priorytety przyjmowane na kolejne lata działalności władz resortowych. Wycinkowa wiedza powodować
może permanentne nieuwzględnianie pewnych instytucji, regionów czy typów działalności, a faworyzowanie
innych.
Zakłada się również, że obserwatoria kultury są nie tylko „archiwami wiedzy”, ale także aktywnymi uczestnikami działań kulturalnych, poprzez wykorzystywanie swojego potencjału wiedzy i jednocześnie gromadzenie
informacji dzięki zaangażowaniu w działalność naukowo-badawczą, edukacyjną, wydawniczą, marketingową.
Z przyjętych założeń wynika również fakt bardzo szerokiej współpracy obserwatoriów z wieloma placówkami
kultury dostarczającymi informacji, instytucjami badawczymi, urzędami statystycznymi, władzami lokalnymi
itp. Procesy informacyjne nie mogą być realizowane w próżni, wymagają konkretnego środowiska, tworzonego
właśnie dzięki tej współpracy. Zakłada się więc od razu podział zadań i sieciową strukturę działania, zgodnie
z nowoczesnymi metodami zarządzania (czyli – wiele równorzędnych, a niewielkich jednostek, z wyraźnie podzielonymi zadaniami i obszarami działania).
Obserwatoria kultury zaczęły powstawać w drugiej połowie XX w., przy czym większość z nich – w latach
dziewięćdziesiątych. Są wśród nich zarówno placówki założone już pod taką nazwą, jak też pod mianem: fundacji, instytutów badawczych, firm konsultingowych lub agend ministerialnych. Różnorodność nazw własnych
i form prawnych funkcjonowania wspomnianych placówek bynajmniej nie powoduje odmienności w zasadniczym zakresie i sposobach realizowania procesów informacyjnych, a także w pełnieniu de facto roli obserwatorium.
Pod względem pola działania obserwatoria gromadzą i udostępniają informacje dotyczące aktualnego stanu
kultury w określonym regionie i zakresie. Większość z nich ma zasięg krajowy, dotyczy wszelkich sfer kultury,
spotyka się jednak także organizacje o specjalistycznym zakresie. Taki charakter ma przede wszystkim Europejskie Obserwatorium Audiowizualne [European…, dok. elektr.], mające zasięg paneuropejski, a udostępniające
na swoim portalu informacje o przemyśle audiowizualnym w Europie.
Przykładem rozwiniętego obserwatorium regionalnego jest Obserwatorium Budapesztańskie [The Budapest…, dok. elektr.], które obejmuje procesami informacyjnymi 18 krajów o zbliżonej historii (m.in. także Polskę). Za swoje zadania uznaje gromadzenie wiedzy i wypełnianie luk w jej zasobach (prowadzi m.in. katalog
dobrych praktyk, dobrych i błędnych decyzji w polityce sektorowej, finansowaniu kultury). Wśród przykładów
jego działalności można wymienić też: bazy statystyczne, bibliograficzne i pełnotekstowe, wydawanie materiałów edukacyjnych, czasopism i innego typu publikacji, organizowanie i prowadzenie portalu internetowego jako
podstawowej formy udostępniania informacji, przyznawanie nagród, prowadzenie i/lub inicjowanie działalności
badawczej, a także lobbing, doradztwo i konsultacje, organizowanie szkoleń i konferencji.
17
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
W zależności od specyfiki lokalnej polityki kulturalnej i działalności promocyjnej skierowanej do opinii publicznej, wśród zagadnień objętych badaniami znaleźć można: sposoby tworzenia i realizowania polityki i strategii kulturalnej, podział i wykorzystanie środków finansowych, zawodową i amatorską działalność kulturalną,
liczbę i zróżnicowanie publiczności wydarzeń kulturalnych, ochronę praw autorskich, przykłady dobrych praktyk, wykorzystanie nowych technologii w kulturze, edukację artystyczną, budowanie poczucia tożsamości kulturowej na danym obszarze, wpływ globalizacji.
Obserwatorium jako system informacji o kulturze
Jeżeli poddać analizie założenia tworzenia obserwatorium, jego funkcje, zakres działalności oraz stosowane
formy, a także przedmiot działania i grono potencjalnych odbiorców, to obiekt taki można uznać za swoisty
system informacyjny, składający się z zasobów wiedzy, narzędzi ich udostępniania, użytkowników (zdefiniowanych i nie), określonych podmiotów współpracujących oraz metod pozyskiwania z nich informacji.
Prowadzenie takiego systemu wymaga również kompetencji pracowników, zarówno tej niewielkiej liczby
zaangażowanych bezpośrednio w obserwatorium, jak i reprezentantów wywodzących się z podmiotów współpracujących. Kompetencje informacyjne mają charakter merytoryczny (znajomość problematyki kulturalnej),
informacyjny (badanie potrzeb i zachowań informacyjnych, znajomość terminologii, klasyfikacji, języków informacyjno-wyszukiwawczych, umiejętność korzystania z narzędzi teleinformatycznych), obejmują także
umiejętność przetwarzania (analizowania, syntetyzowania, systematyzowania) informacji i budowania wiedzy),
a także przygotowanie badawcze (definiowanie i rozwiązywanie problemów, sposób prezentacji wyników) oraz
kompetencje etyczne (polityka, obiektywizm, prawo autorskie), jak również umiejętności z zakresu marketingu
i promocji kultury.
Projekt obserwatorium kultury polskiej przygotowywany jest przez Narodowe Centrum Kultury. Podobnie
jak w przypadku innych tego typu podmiotów, zakłada się w tym projekcie niewielką obsadę kadrową jednostki
oraz szeroko zakrojoną współpracę pionową (w strukturze podmiotów), regionalną i dziedzinową z placówkami
kultury oraz innymi podmiotami. Do grona współpracowników zaliczyć należy także: urzędy i władze lokalne,
Główny Urząd Statystyczny jako centralną jednostkę gromadzącą dane dotyczące każdej sfery życia kraju oraz
biblioteki.
Biblioteki
Zakładany aktywny udział bibliotek w realizacji zadań informacyjnych wynika z kilku przesłanek: po
pierwsze – realizowanej przez nie działalności kulturalnej jako integralnej części zadań, po drugie – kompetencji
informacyjnych, po trzecie – liczby placówek, ich rozmieszczenia w obrębie kraju oraz połączenia w sieć bogatą
w doświadczenia współpracy i wymiany informacji.
Działalność kulturalna
Działalność kulturalna polega na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury, biblioteki uznaje się zaś za
jedną z jej form organizacyjnych [Ustawa o organizowaniu…, art. 1 i 2].
18
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Biblioteki publiczne, na mocy aktów prawnych [zob. m.in. Ustawa o bibliotekach, Ustawa o organizowaniu
…], są zorganizowane w formie instytucji kultury [Ustawa o bibliotekach, art. 18], prowadzą działalność kulturalną, m.in. zapewniając dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej [Ustawa o bibliotekach, art. 3], zaspokajając potrzeby oświatowe, kulturalne i informacyjne społeczeństwa oraz uczestnicząc
w upowszechnianiu wiedzy i kultury [Ustawa o bibliotekach, art. 18].
Do zadań biblioteki publicznej należy przede wszystkim „gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie
materiałów bibliotecznych służących obsłudze potrzeb informacyjnych, edukacyjnych i samokształceniowych,
zwłaszcza dotyczących wiedzy o własnym regionie oraz dokumentujących jego dorobek kulturalny, naukowy
i gospodarczy, pełnienie funkcji ośrodka informacji” [Ustawa o bibliotekach, art. 20].
Jako działalność kulturalna traktowane więc mogą być usługi biblioteczne związane z: rozbudzaniem aktywności kulturalnej i czytelniczej, kształtowaniem świadomości kulturalnej i umiejętności korzystania z dostępnej oferty. Wśród przykładów wymienić można: zorganizowane spędzanie czasu wolnego w okresach wakacyjnych przez dzieci i młodzież, przygotowywanie spotkań autorskich, rozbudowywanie oferty czytelniczej,
działalność wystawienniczą i edukacyjną, prowadzenie szeroko rozumianej informacji kulturalnej (o wydarzeniach i życiu kulturalnym miejscowości i szerzej – o aktualnych wydarzeniach kulturalnych w skali kraju, Europy, czy nawet świata), ochronę szczególnie cennych zbiorów. Nie można również nie wspomnieć o współpracy
z placówkami kulturalnymi, takimi jak: domy kultury, muzea, galerie sztuki, wspólne organizowanie imprez
kulturalnych.
Można tu podać chociażby przykład wałbrzyskiej „Biblioteki pod Atlantami”, która prowadzi rozbudowaną
działalność wystawienniczą (Galeria pod Atlantami, Galeria Książki), organizuje wiele imprez, prowadzi promocję dorobku twórczego środowisk lokalnych (triennale Plastyki Wałbrzyskiej), a także różnorodne cykle edukacyjne, m.in. „Obecność sztuki w bibliotece” [Biblioteka pod Atlantami, dok .elektr.]. Bogata jest również
oferta Książnicy Beskidzkiej [Książnica Beskidzka, dok. elektr.], jako że obejmuje: działalność wystawienniczą,
saloniki literackie i promocje książek, wieczory poezji, warsztaty plastyczne dla dzieci, zajęcia literackoplastyczne dla czytelników z różnych grup wiekowych.
Przykładem sieciowego gromadzenia informacji i prowadzenia serwisu informacji o kulturze jest także projekt Pomorskiej Sieci Informacji Regionalnej, stworzony przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną im.
J. Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku. Celem projektu jest „zachowanie i pielęgnowanie dziedzictwa kulturowego regionów województwa pomorskiego, upowszechnianie go, promowanie i wykorzystanie dla integracji
społeczności lokalnej oraz edukacji regionalnej (…). Stworzony w ramach projektu wortal kulturalny będzie
zawierał zarówno kompleksową informację regionalną dla mieszkańców województwa pomorskiego, jak i stanowił będzie skuteczną formę promocji województwa wśród turystów i inwestorów” [WiMBP w Gdańsku, dok.
elektr.].
Inną ważną zaletą bibliotek jest ich znajomość specyfiki regionalnej w odniesieniu zarówno do lokalnego
dorobku i oferty kulturalnej, jak i stylu życia mieszkańców, wzorców i zwyczajów korzystania z takiej oferty,
potrzeb edukacyjnych czy doboru skutecznych narzędzi promocji. Biblioteki są więc niejako uprawnione do
gromadzenia informacji o lokalnej działalności kulturalnej, opracowywania ich zgodnie z przyjętymi ustaleniami
i przesyłania do baz obserwatorium. Innym rozwiązaniem może być prowadzenie własnych baz i udostępnianie
zawartej w nich wiedzy poprzez zorganizowanie i zapewnienie dostępu do portalu obserwatorium.
19
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Kompetencje informacyjne
Wykorzystanie bibliotek do realizacji procesów informacyjnych jest możliwy dzięki kompetencjom informacyjnym posiadanym przez bibliotekarzy, w tym – ich umiejętności zarządzania wiedzą w szerokim rozumieniu.
Tzw. kompetencje informacyjne (ang. information literacy), które stanowią obecnie klucz do bycia pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa informacyjnego, zawierają w sobie umiejętność wyszukiwania informacji,
a także krytycznej refleksji, analizy i wyboru z zazwyczaj zbyt obszernego, dostępnego zbioru wiedzy danych
odpowiadających na aktualne potrzeby informacyjne. Kompetencje informacyjne bibliotekarzy przekraczają tę
definicję, stanowiąc – w ujęciu ogólnym – narzędzie pracy polegającej na przygotowaniu i udostępnianiu oferty
informacyjnej. Głębsza analiza pozwala dostrzec ich interdyscyplinarny charakter, obejmują one bowiem zagadnienia nie tylko z zakresu informacji naukowej i bibliotekoznawstwa, ale również psychologii, socjologii, informatyki, kulturoznawstwa, organizacji i zarządzania itd.
Można więc wskazać pewne kompetencje szczegółowe, które stanowią atut bibliotekarzy w działalności
kulturalnej i informacyjnej jednocześnie. Są nimi następujące umiejętności:
•
badania potrzeb informacyjnych różnych kategorii użytkowników,
•
analizowania zachowań informacyjnych użytkowników,
•
gromadzenia informacji, budowania baz wiedzy, opracowania formalnego i rzeczowego,
•
wykorzystywania dziedzinowej terminologii i klasyfikacji do opisu wiedzy,
a także
•
doświadczenie – w realizacji procesów informacyjnych, udostępnianiu informacji, obsłudze użytkowników.
Posiadanie tych kompetencji zapewnia sprawność i mniejszą zawodność (czy też mniejszą omylność) w realizowaniu zadań informacyjnych, co z kolei pozwala na obniżenie kosztów działalności obserwatorium
(zwłaszcza procesów gromadzenia i przetwarzania) oraz poprawienie niezawodności i skuteczności działania.
Konieczne wydaje się podkreślenie, że choć posiadanie wspomnianych umiejętności uprawnia bibliotekarzy do
aktywnego udziału w procesach informacyjnych dotyczących sfery kultury, to jednak nie stanowią one (jednak)
wiedzy wystarczającej do swobodnego i odpowiedzialnego realizowania ewentualnych zadań. Niezbędna jest zarówno chęć współpracy z innymi podmiotami prowadzącymi działalność kulturalną, jak i szczegółowe przeszkolenie w zakresie: polityki kulturalnej, wskaźników rozwoju sektora kultury, obowiązującej w kraju i na świecie terminologii i klasyfikacji dla tej dziedziny itp. Głębsza znajomość specyfiki sektora kultury powinna zapewnić lepsze
przetwarzanie informacji pod względem ich dostępności merytorycznej (opracowanie rzeczowe).
Sieciowość
Jak już wspomniano, jest to trzecia z przesłanek wyboru bibliotek jako partnera obserwatorium. Zgodnie
z ustawą [Ustawa o bibliotekach, art. 19], jednostki administracji samorządowej poszczególnych szczebli są zobowiązane do organizowania i prowadzenia co najmniej jednej biblioteki publicznej; w konsekwencji taka liczba
oraz rozmieszczenie terytorialne placówek stanowi jeden z elementów kluczowych istnienia sieci, w której skład
wchodzą przede wszystkim biblioteki publiczne. Sieć ma zapewnić jednolitość działalności bibliotecznej i in-
20
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
formacyjnej, umożliwiającą korzystanie z materiałów bibliotecznych i innych źródeł informacji [Ustawa o bibliotekach, art. 27]. Na podmioty uczestniczące sieci nałożony został obowiązek współpracy. „Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego ustala dla sieci bibliotecznej m.in. zasady uczestnictwa
w systemach informacji oraz współpracy bibliotek” [Ustawa o bibliotekach, art. 28].
Poza wspomnianymi wyżej kompetencjami informacyjnymi, biblioteki publiczne mają już wiele lat doświadczeń współpracy sieciowej, są obecne w każdej jednostce administracji terytorialnej kraju, a więc – sieć ta
jest dobrze rozbudowana pod względem rozproszenia terytorialnego i zróżnicowania hierarchicznego. Biblioteki
publiczne uczestniczące w sieci mają obowiązek współpracy, czyli dobrze zorganizowany (przynajmniej teoretycznie) podział zadań oraz przepływ informacji w komunikacji wstępującej i zstępującej. Można to skutecznie
wykorzystać, planując procesy gromadzenia i przekazu informacji o kulturze do węzłów pośrednich – bibliotek
wojewódzkich – i dalej do obserwatorium.
Bibliotekom poszczególnych szczebli można wskazać przynajmniej kilka kategorii informacji, które są
przedmiotem zainteresowania obserwatorium. Są to np. dane o:
•
prowadzonej własnej działalności kulturalnej,
•
rodzajach i zasięgu działań kulturalnych w regionie (z uwzględnieniem informacji faktograficznych, bibliograficznych, adresowych, pełnotekstowych),
•
lokalnych instytucjach kultury: muzeach, galeriach, domach kultury itd.
Staje się to możliwe również dzięki temu, że coraz więcej bibliotek jest wyposażonych w sprzęt komputerowy i posiada dostęp do Internetu, umożliwiający swobodne przekazywanie i udostępnianie danych.
Zakończenie
Przedstawiony powyżej obraz kompetencji bibliotek jako realizatora procesów informacyjnych w systemie
tworzonym przez obserwatorium kultury o zasięgu krajowym jest zaledwie szkicem. Jego analiza prowadzi do
postawienia listy kolejnych pytań, dotyczących rozwiązań szczegółowych, takich jak:
•
zgoda bibliotek na pełnienie opisanej tu roli oraz ich możliwości kadrowe i techniczne,
•
zakres odpowiedzialności,
•
zasady współpracy z pozostałymi podmiotami sektora kultury,
•
zakres gromadzonej wiedzy, częstotliwość realizacji poszczególnych procedur,
•
jednolitość stosowanych wskaźników i terminologii oraz rozwiązań teleinformatycznych.
Należy również podkreślić, że poza analizowanymi powyżej atutami przedstawionej struktury, udział bibliotek w takim projekcie należałoby potraktować również jako pewne wyzwanie, stawiające bibliotekom nowe
zadania zarówno merytoryczne, jak i dotyczące relacji z innymi podmiotami sfery kultury, a więc – dotyczące
kształcenia kompetencji z zakresu zarządzania, współpracy i aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie wiedzy.
Wykorzystane źródła i opracowania
Biblioteka pod Atlantami w Wałbrzychu [dok. elektr.] (11.02.2005) http://www.atlanty.walbrzych.pl [odczyt: 15.02.2005].
The Budapest Observatory – Regional Observatory on Financing Culture in East-Central Europe, dok. elektr.
http://www.budobs.org/ [odczyt: 15.02.2005].
21
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
European Audiovisual Observatory, dok. elektr. http://www.obs.coe.int/ [odczyt: 15.02.2005].
Książnica Beskidzka w Bielsku-Białej, dok. elektr. (9.02.2005) http://www.ksiaznica.bielsko.pl [odczyt: 15.02.2005].
Ustawa z dn. 27.06.1997 r. o bibliotekach, Dz. U. 97.85.539.
Ustawa z dn. 25.10.1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, Dz. U. 97.110.721.
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku, dok. elektr. (18.02.2005)
http://www.wbpg.org.pl/ [odczyt: 18.02.2005].
22