Przeczytaj fragment

spis treści
7
Wstęp
Białorusini są interesującym społeczeństwem dla badaczy, zwłaszcza dla socjologów. Odróżniają się dostrzegalnie od narodów położonych w Europie na zachód
od ich granic swą specyfiką wspólnotową. Ich zróżnicowanie tożsamościowe
stało się – po uzyskaniu przez nich w 1991 r. niepodległości – przedmiotem
badań, aczkolwiek liczba prac uogólniających analizy szczegółowe, posiadających
charakter syntetyczny nie jest wielka.1
Przedstawiana tu praca jest zbiorem tekstów omawiających tożsamości zbiorowe Białorusinów, przede wszystkim jednak tożsamości posiadające wyraźny
kontekst narodowy i etniczny bądź też wprost narodową tożsamość naszych
wschodnich sąsiadów. Nowoczesny białoruski ruch narodowy zaistniał dość
późno, bo dopiero na początku XX wieku, by w latach 30. ulec w BSRR praktycznie całkowitej likwidacji. Jego „naszaniwskie”, a następnie sowieckie elity
okresu białorusizacji lat 20. zostały w przytłaczającej większości wymordowane
w następnym dziesięcioleciu. Słaby białoruski ruch narodowy istniał w II Rzeczypospolitej, nie znalazł tu jednakże sprzyjających warunków do rozwoju i był przez
ówczesne władze wyraźnie ograniczany, a aktywność polityczna społeczności
białoruskiej w ówczesnym państwie polskim skupiała się głównie na działalności
klasowej, komunistycznej, w tym – co oczywiste – prosowieckiej, wymierzonej
w struktury przedwojennego państwa polskiego. Po krótkim okresie aktywności narodowego ruchu białoruskiego w latach okupacji hitlerowskiej nastąpiła
trwająca ponad cztery dziesięciolecia sowietyzacja społeczeństwa białoruskiego
w jego nowych, obecnych granicach terytorialnych. Dopiero pod koniec lat 80.
ubiegłego stulecia podjęto próbę jego odrodzenia, z okresem jego wyraźnej
1 Zob. О. Манаев, Становление гражданского общества в независимой Беларуси. Социологические опыты: 1991–2000, Минск 2005; tenże, Становление гражданского общества
в независимой Беларуси. Социологические опыты: 2001–2005. Книга вторая, Рига 2005; tenże,
Становление гражданского общества в независимой Беларуси. Социологические опыты:
2006–2010. Книга третья, Санкт-Петербуг 2011; Л. Г. Титаренко, Национальная идентичность и социокультурные ценности населения в современном белорусском обществе, Минск,
2006; Л. И. Науменко, Т. В. Водолажская, Этническая и гражданская принадлежность в восприятии населения современной Беларуси, Минск, 2006; Л. И. Науменко, Белорусская идентичность. Содержание. Динамика. Социально-демографическая и региональная специфика,
Минск 2012; Ю. Чернявская, Белорусы. От „тутэйшых” к нации, Минск 2010; G. Ioffe, Understanding Belarus and How Western Foreign Policy Misses the Mark, Lanham, MD, 2008; N. Bekus,
Struggle over Identity: The Official and the Alternative «Belarusianness», Budapest–New York 2010;
P. Rudkouski, Powstawanie Białorusi, tłum. J. Bernatowicz, Wrocław 2009.
8
wstęp
aktywności przypadającym na pierwszą połowę lat 90. Po objęciu w 1994 r. władzy – w wyniku wolnych wyborów – przez prezydenta Aleksandra Łukaszenkę
nastąpił spadek aktywności pronarodowej Białorusinów.
Przyczyny opóźnienia białoruskiego procesu narodotwórczego i jego późniejszej słabości mają dość łatwe do uchwycenia przyczyny. Mówiąc w ogromnym
skrócie, wynikają one z antybiałoruskiej polityki władz carskich, a następnie
sowieckich, zacofania gospodarczego ziem białoruskich w wieku XIX i pierwszych dziesięcioleciach XX (analfabetyzm, pozostałości feudalizmu) oraz braku
silnych barier kulturowych (językowych) między Białorusinami i Rosjanami
(także Polakami). Likwidacja elit Białorusi w wyniku rewolucji bolszewickiej spowodowała, że masowo przenoszący się w BSRR (zwłaszcza po II wojnie światowej)
do miast chłopi białoruscy nie natrafiali tam na narodowe elity białoruskie (atrakcyjny świat – wzorem polskim – dworków szlacheckich i wysokiej kultury) i białoruską ideologię narodową, tylko sowiecki, rosyjskojęzyczny, anarodowy świat
wielkiego imperium – atrakcyjny dla wychodźców z biednych wsi ze względu
na swój socjalny wymiar i siłę władz lokalnych oraz (w skali międzynarodowej)
ogólnopaństwowych, moskiewskich. Bycie elementem wschodniosłowiańskiej
(prawosławnej) ruskości budowało dystans do Zachodniej (łacińskiej) Europy,
ale zarazem silnie łączyło Białorusinów z rosyjskością (także ukraińskością)
poprzez eksponowanie pierwotnych źródeł nowoczesnej ruskości tkwiących
rzekomo w dawnych realiach Rusi Kijowskiej. Pozostałości tego typu myślenia
silne są w tożsamości współczesnych Białorusinów. W dzisiejszym społeczeństwie
białoruskim widoczne jest ścieranie się dwóch głównych opcji tożsamościowych.
Pierwsza, którą można określić jako postsowiecko-zapadnoruską, dominuje zdecydowanie wśród Białorusinów i ukierunkowuje ich jednoznacznie ku wschodniemu, rosyjskiemu sąsiadowi. Druga, narodowa, ma charakter okcydentalny,
proeuropejski – jest opcją mniejszościową. Jeśli ujmiemy je typologicznie, to
między tymi mniej lub bardziej skrajnymi orientacjami możemy wyróżnić kilku
podtypów (w tym wykraczający poza wymienione skrajności typ neozapadnoruski). Na jedną z takich możliwości wskazuje w końcowej partii swego artykułu
Oleg Manajew.
Celem, jaki przyświecał redaktorowi niniejszej pracy w momencie podjęcia
decyzji o jej zaistnieniu, była chęć wzbogacenia wiedzy Polaków (choć zapewne
nie tylko ich) o naszym wschodnim sąsiedzie, także pokazanie różnych punktów
widzenia na podjętą w pracy problematykę, przedstawienie różnych odmian białoruskich tożsamości zbiorowych.2 Uczestniczą w tym przedsięwzięciu badacze
z Białorusi, Polski, USA, Ukrainy i Czech. Teksty Białorusinów, obok ich głównego
wymiaru – naukowego, są też do pewnego stopnia świadectwem ich własnych
treści tożsamościowych.
2 Zadanie to zostało podjęte w kolejnych tomach rocznika wydawanego w Wydawnictwie
UMCS i zatytułowanego „Studia Białorutenistyczne”, t. 1–5 (2007–2011), red. R. Radzik i M. Sajewicz.
wstęp
9
Poszczególne artykuły zostały uszeregowane w pracy zgodnie z pewnym
zamysłem. Otwierają ją teksty omawiające badaną problematykę względnie całościowo: pierwszy, Olega Manajewa (Mińsk, założyciela i wieloletniego dyrektora
NISEPI – niezależnego ośrodka badania opinii społecznej) i Jurija Drakochrusta
(Mińsk–Praga – korespondenta Radia Swaboda), drugi, autorstwa Grigorija Ioffe
(USA – urodzonego i wychowanego w Moskwie). Kolejne teksty mają charakter
empiryczny i omówione zostały w nich podstawowe składniki tożsamości Białorusinów. Nina Mieczkowska (Mińsk) w swym fundamentalnym treściowo i objętościowo tekście (o charakterze historyczno-uogólniającym, choć odwołującym
się też do dostępnych badań empirycznych) przedstawiła tożsamościowy wymiar
języka białoruskiego (i rosyjskiego), Katarzyna Waszczyńska (Warszawa) opisała
(na podstawie własnych badań) tożsamość narodową mieszkańców Mińska
i okolic, a Olga Breskaja (Brześć) skupiła się na religii jako elemencie tożsamości
naszych wschodnich sąsiadów. Dwa kolejne teksty, Andreja Kazakiewicza (Mińsk)
i Wolhi Huszczawej (Mińsk), podejmują różne kwestie tożsamości historycznej,
odwołując się do badań własnych (Huszczawa) lub innych, a Anna Engelking
pisze na podstawie wyników (współprowadzonych przez nią) wieloletnich badań
etnograficznych wśród ludności wiejskiej Białorusi o tożsamości ich mieszkańców
w kontekście ich usytuowania „między panem a Żydem”. W kolejnym artykule,
dotyczącym tożsamości narodowej przede wszystkim o charakterze uogólniającym, Nelly Bekus (Warszawa, Białorusinka urodzona w Mińsku) przedstawia
swoją wizję narodu białoruskiego i jego tożsamości.
Książkę zamykają dwa teksty porównujące tożsamości Białorusinów z dwoma
innymi narodami, Czechami i Ukraińcami, sięgające do przyczyn zaistniałych
odmienności, także – co ważne – historycznych. Ich autorami są: Ukrainiec –
Mykoła Riabczuk, i Czech – Miloš Řezník. Za oczywiste można uznać stwierdzenie, iż tego typu komparatystyka stwarza szanse na odkrywanie prawidłowości
formowania się narodów i ich tożsamości. Interesujące byłoby uwzględnienie
w tym procesie porównawczym również Słowaków i Litwinów, a także – to jest
już inna kwestia – Rosjan i Polaków. Mam nadzieję, że prace takie będą podjęte.
Z pewnością nie mniej interesujące są tożsamości Ukraińców. Literatura naukowa
(ukraińsko-, rosyjsko- i anglojęzyczna) odnosząca się do kwestii tożsamościowych
naszego południowo-wschodniego sąsiada jest obszerniejsza, choć w języku
polskim również dość uboga.
Ryszard Radzik