Umowne uchylenie wyroku sądu polubownego. Kwestia
Transkrypt
Umowne uchylenie wyroku sądu polubownego. Kwestia
Umowne uchylenie wyroku sądu polubownego. Kwestia dopuszczalności uchylenia wyroku sądu polubownego w drodze umowy stron nie została przez ustawodawcę uregulowana wprost w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Problematyka ta nie stanowi również przedmiotu zainteresowania przedstawicieli doktryny. Wyrażane w tym zakresie poglądy ograniczają się jedynie do stwierdzenia, że umowne uchylenie wyroku sądu polubownego jest dopuszczalne lub też nie, bez bliższego uzasadnienia prezentowanego stanowiska. Nie ulega natomiast wątpliwości, że praktyczne zastosowanie tej instytucji jest wąskie, ogranicza się jedynie do tych wypadków, gdy obie strony postępowania arbitrażowego nie są zadowolone z wydanego przez sąd polubowny rozstrzygnięcia. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, gdy strona, na rzecz której zapada korzystny wyrok arbitrażowy decyduje się następnie na jego umowne uchylenie. Zgodnie z przepisem art. 1205 § 1 KPC, wyrok arbitrażowy wydany w Rzeczypospolitej Polskiej może zostać uchylony przez sąd wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie. Z powyższego uregulowania można wyprowadzić następujące wnioski. Uchylenie wyroku sądu polubownego przez sąd powszechny dopuszczalne jest tylko i wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o uchylenie. Oznacza to, że sąd powszechny nie jest uprawniony do uchylenia wyroku arbitrażowego w postępowaniu zainicjowanym poprzez wniesienie innego środka prawnego niż skarga o uchylenie. Jednocześnie, ustawodawca regulując tryb, w jakim następuje wszczęcie sądowego postępowania zmierzającego do uchylenia wyroku sądu polubownego, nie rozstrzygnął o dopuszczalności uchylenia takiego wyroku w drodze umowy stron. Specyfika postępowania przed sądem polubownym, w tym zwłaszcza szeroko realizowana w nim zasada autonomii woli stron, pozwala na przyjęcie, że brak ustawowego zakazu w tym zakresie jest równoznaczny z przyzwoleniem prawodawcy na zawarcie przez strony umowy, mocą której następuje uchylenie wyroku wydanego przez sąd polubowny. Za zasadnością powyższego twierdzenia przemawia przede wszystkim literalne brzmienie przepisu art. 1205 § 1 KPC. Użyte w nim przez ustawodawcę wyrażenie wyłącznie odnosi się jedynie do drogi postępowania sądowego, ograniczając tym samym możliwość uchylenia wyroku sądu polubownego przez sąd powszechny jedynie w postępowaniu zainicjowanym skargą o uchylenie. Z normy tej nie wynika natomiast, aby postępowanie ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego stanowiło w polskim porządku prawnym jedyny tryb, w którym możliwe jest uchylenie orzeczenia arbitrażowego. Jeżeli intencją ustawodawcy byłoby takie ukształtowanie skargi o uchylenie, że miałaby ona być środkiem prawnym, wszczynającym jedyne dopuszczalne postępowanie, w którym możliwe byłoby uchylenie wyroku arbitrażowego, dałby temu wyraz poprzez odpowiednie sformułowanie hipotezy normy art. 1205 § 1 KPC („Wyrok sądu polubownego wydany w Rzeczypospolitej Polskiej może zostać uchylony wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie.”). De lege lata skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego nie ma takiego charakteru, zaś norma prawna, wyrażona w art. 1205 § 1 KPC nie obejmuje zakresem swojej regulacji tych przypadków, w których strony porozumiały się co do tego, że wydany w ich sprawie przez sąd polubowny wyrok zostaje pozbawiony bytu prawnego. Dla dopuszczalności umownego uchylenia orzeczenia arbitrażowego nie bez znaczenia pozostaje także zasada swobody umów oraz zasada autonomii woli stron postępowania arbitrażowego. W konsekwencji trudno zgodzić się z poglądem, że krajowy wyrok arbitrażowy może zostać uchylony wyłącznie przez sąd powszechny w drodze skargi o uchylenie 1. Przepisy KPC, w tym w 1 M. Łaszczuk, J. Szpara [w:] A. Szumański (red.), System Prawa Handlowego. Arbitraż handlowy, t.8, Warszawa 2010, s. 568; szczególności przepis art. 1205 § 1 KPC, stanowiąc, że jedynym dopuszczalnym trybem postępowania przed sądem państwowym zmierzającym do uchylenia wyroku sądu polubownego jest postępowanie wywołane wniesieniem skargi o uchylenie, nie zawężają możliwości uchylenia orzeczenia arbitrażowego jedynie do takiego postępowania. W literaturze przedmiotu prezentowany jest także pogląd, że strony postępowania arbitrażowego mogą w drodze umowy doprowadzić jedynie do uchylenia wynikających z zapisu na sąd polubowny zobowiązań do podporządkowania się wyrokowi i jego wykonania, gdyż wyrok arbitrażowy także przed jego uznaniem lub stwierdzeniem jego wykonalności wywołuje skutki prawne, w szczególności zaś powoduje ustanie obowiązków i kompetencji arbitrów2. Autorzy powyższego poglądu uzasadniają zatem niedopuszczalność umownego uchylenia wyroku arbitrażowego faktem, że wyrok ten wywołuje skutki prawne nie tylko dla stron postępowania arbitrażowego, ale także dla innych podmiotów, jak na przykład ustanie obowiązków i kompetencji arbitrów. Wobec czego strony postępowania przed sądem polubownym mogą w drodze umowy uchylić jedynie swoje zobowiązania wynikające z takiego wyroku, a polegające na podporządkowaniu się treści zawartego w wyroku rozstrzygnięcia. Wskazać jednak należy, że strony uchylając umownie wyrok sądu polubownego w żaden sposób nie oddziałują na sytuację prawną arbitrów, ukształtowaną przez wyrok arbitrażowy. Ustanie kompetencji i obowiązków arbitrów powoduje już samo (ostateczne) zakończenie postępowania przed sądem polubownym. Umowne uchylenie wyroku arbitrażowego nie powoduje odnowienia uprawnień i obowiązków arbitrów. W przypadku dalszego istnienia pomiędzy stronami sporu, pomimo umownego uchylenia wyroku arbitrażowego, konieczne staje się ponowne powołanie arbitrów. Należy zatem przyjąć, że umowne uchylenie wyroku sądu polubownego wywołuje analogiczne skutki prawne, jak uchylenie takiego wyroku przez sąd państwowy na skutek uwzględnienia skargi o uchylenie, określone w przepisie art. 1211 KPC. Strony mogą zatem, zarówno w umowie o arbitraż, jak i w umowie o uchylenie wyroku arbitrażowego postanowić o dalszych losach zapisu na sąd polubowny – o utrzymaniu zapisu w mocy lub też o jego wygaśnięciu. W braku stosownych postanowień stron w tym zakresie zapis na sąd polubowny zachowuje swoją moc. Za stosowaniem per analogiam art. 1211 KPC w przypadku umownego uchylenia wyroku arbitrażowego przemawia tożsamość skutków prawnych, jakie wywołuje sądowe i umowne uchylenie orzeczenia arbitrażowego. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku przedmiotem uchylenia jest wyrok sądu polubownego a nie umowa arbitrażowa. W konsekwencji więc, gdy wyrok arbitrażowy zostaje uchylony w drodze umowy, a strony postanowiły o utrzymaniu w mocy zapisu na sąd polubowny, zaś spór pomiędzy stronami istnieje nadal, niezbędne staje się powołanie arbitrów na nowo i przeprowadzenie przez nich postępowania arbitrażowego. W ten sposób utrzymany w mocy zapis na sąd polubowny staje się źródłem nowej kompetencji jurysdykcyjnej sądu polubownego do rozstrzygnięcia sporu, a nowe akty powołania arbitrów – źródłem ich uprawnień i obowiązków w postępowaniu arbitrażowym. Nie wydaje się być także uzasadniony pogląd wyłączający dopuszczalność umownego uchylenia orzeczenia arbitrażowego z tego względu, iż istnienie umowy, mocą której strony uchylają wyrok arbitrażowy nie stanowi przesłanki odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku arbitrażowego3. W istocie, ani przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, ani też przepisy Konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych z 10 czerwca 1958 r. (Dz. U.1962, nr 9, poz.41) nie przewidują jako przesłanki odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalności orzeczenia arbitrażowego istnienia umowy uchylającej wyrok sądu polubownego. Niemniej jednak, brak takiej przesłanki stanowi argument przemawiający za dopuszczalnością umownego uchylenia wyroku arbitrażowego. Postanowienie sądu powszechnego 2 3 M. Łaszczuk, J. Szpara, op.cit., s. 568; Ibidem; o odmowie uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wywołuje skutek polegający na tym, że określonemu wyrokowi arbitrażowemu, z przyczyn enumeratywnie wskazanych w przepisach prawnych, odmawia się nadania mocy prawnej równej wyrokowi sądu powszechnego. Wyrok taki nie korzysta więc z prawomocności materialnej – nie jest wiążący dla innych sądów, organów państwowych i organów administracji publicznej, zawarte w nim rozstrzygnięcie nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej, jak również nie może on zostać wykonany z wykorzystaniem przymusu państwowego. Jednakże w dalszym ciągu wyrok arbitrażowy, któremu odmówiono uznania lub stwierdzenia wykonalności może być dobrowolnie wykonany przez stronę postępowania przed sądem polubownym. Przyjęcie poglądu, że istnienie umowy uchylającej wyrok arbitrażowy powinno stanowić przesłankę odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku arbitrażowego i wówczas rozważenie kwestii dopuszczalności umownego uchylenia wyroku arbitrażowego, zawiera w sobie wewnętrzną sprzeczność. W takim bowiem wypadku, sąd odmawiając uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego pośrednio stwierdzałby istnienie orzeczenia, którego byt prawny został zniwelowany zgodną wolą stron wyrażoną w umowie. Instytucja uznania lub stwierdzenia wykonalności orzeczeń pozostaje bez wpływu na byt prawny orzeczenia podlegającego uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności, a jej celem jest zrównanie w skutkach prawnych orzeczeń arbitrażowych z orzeczeniami sądów państwowych. Uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności mogą podlegać jedynie orzeczenia istniejące pod względem prawnym, natomiast umowa uchylająca wyrok arbitrażowy powoduje, że traci on byt prawny. Odmowa uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego, który uprzednio został uchylony w drodze umowy stron, a więc został wyeliminowany z obrotu prawnego, oznaczałaby niejako pośrednie potwierdzenie jego istnienia. Rozwiązanie takie z kolei jest nie do przyjęcia. W przypadku wystąpienia do sądu państwowego przez jedną ze stron z wnioskiem o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego, uprzednio uchylonego przez strony, wniosek taki – jako niedopuszczalna czynność procesowa – powinien zostać odrzucony. Fakt, iż ustawodawca nie przewidział wśród przesłanek odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalności istnienia umowy uchylającej wyrok sądu polubownego, stanowi dowód tego, że intencją ustawodawcy było zagwarantowanie stronom postępowania arbitrażowego możliwości umownego uchylenia wydanego w tym postępowaniu wyroku. Z punktu widzenia dopuszczalności umownego uchylenia wyroku arbitrażowego istotna pozostaje również zasada autonomii woli stron postępowania. Skoro bowiem od ich woli zależy powstanie kompetencji sądu polubownego do rozpoznania i rozstrzygnięcia oznaczonego sporu prawnego, zasadne staje się również uzależnienie możliwości uchylenia wyroku wydanego w postępowaniu przed sądem polubownym od zgodnej woli stron. Nie ulega wątpliwości, że skuteczne umowne uchylenie wyroku sadu polubownego jest w ogóle możliwe, zanim wyrok taki zostanie uznany lub stwierdzona zostanie jego wykonalność, a zatem zanim, zgodnie z art. 1212 § 1 KPC uzyska on moc prawną równą wyrokowi sądu powszechnego4. Do tej chwili wyrok arbitrażowy zawdzięcza swój byt prawny wyłącznie woli stron. Dopiero na skutek uznania lub stwierdzenia wykonalności zostaje on zrównany z wyrokiem sądu państwowego i nie podlega on dyspozycji stron. Natalia Skutnik 4 T. Ereciński, K. Witz, Sąd arbitrażowy, s. 338;