polskie lecznictwo odwykowe podstawy prawne i merytoryczne

Rozdział III
POLSKIE LECZNICTWO ODWYKOWE
PODSTAWY PRAWNE I MERYTORYCZNE
Polskie lecznictwo odwykowe świadczy usługi terapeutyczne dla trzech grup pacjentów:
uzależnionych od alkoholu, współuzależnionych i Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA).
3.1. Leczenie osób uzależnionych i członków ich rodzin
Uzależnienie od alkoholu, zespół uzależnienia od alkoholu (dawniej: alkoholizm), zgodnie
z przyjętą w Polsce, Międzynarodową Klasyfikacją Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonu jest chorobą
rozpoznawaną pod symbolem F 10.2 wg następujących osiowych objawów:
– silne pragnienie lub poczucie przymusu picia (głód alkoholowy),
– upośledzenie zdolności kontrolowania zachowań związanych z piciem (upośledzenie zdolności
powstrzymywania się od picia, trudności w zakończeniu picia, trudności lub niemożność
ograniczaniu ilości wypijanego alkoholu),
– fizjologiczne objawy zespołu abstynencyjnego w sytuacji ograniczenia lub przerwania picia (drżenie,
nadciśnienie tętnicze, nudności, wymioty, bezsenność, niepokój, w krańcowej postaci majaczenie
drżenne) lub używanie alkoholu w celu uwolnienia się od objawów abstynencyjnych,
– zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu, potrzeba spożywania zwiększonych
dawek dla osiągnięcia oczekiwanego efektu,
– koncentracja życia wokół picia kosztem innych zainteresowań i obowiązków,
– uporczywe picie alkoholu mimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych następstw
picia.
Uzależnienie od alkoholu jest chorobą bio–psycho–społeczną. U osoby uzależnionej na
wszystkich wymienionych poziomach występują patologiczne zmiany. Na razie jednak, mimo
postępu wiedzy, medycyna nie potrafi skutecznie redukować zmian zachodzących w Ośrodkowym
Układzie Nerwowym na poziomie biochemii. Możliwe jest natomiast skuteczne oddziaływanie na
patologiczne mechanizmy psychologiczne, w taki sposób, aby osoba uzależniona nauczyła się
powstrzymywać od picia i zmieniać swoje patologiczne wzorce reagowania. Nowoczesny model
terapii uzależnienia od alkoholu oparty jest na kompleksowych programach psychoterapii, istotne
jest więc zrozumienie, co dzieje się w psychice osoby uzależnionej, sprawiając, że nie jest ona
w stanie powstrzymać się od spożywania alkoholu. Powszechnie w Polsce przyjętym modelem
rozumienia psychologicznych mechanizmów tego zaburzenia jest koncepcja nałogowej osobowości.
Opisuje ona trzy mechanizmy:
– mechanizm nałogowego regulowania uczuć, polegający na silnej i automatycznej tendencji
do szybkiego usuwania przykrych uczuć za pomocą alkoholu. Towarzyszy temu obniżenie
się tolerancji na przykre doznania oraz obawa, że bez alkoholu człowiek nie poradzi sobie
z cierpieniem i stresem. Trudne sytuacje i stres codziennego życia jest doświadczany przez osobę
uzależnioną jako nawracające, przymusowe pragnienie alkoholu,
– mechanizm iluzji i zaprzeczeń – irracjonalne myślenie magiczno–życzeniowe, które uruchamia
automatyczne negowanie informacji wskazujących na szkody i zagrożenia związane z piciem oraz
produkuje iluzje podtrzymujące wiarę, że uda się zapanować nad alkoholem i korzystać z niego
bez doznawania szkód. Osoba uzależniona jest nieświadoma zniekształceń dokonywanych przez
własny umysł;
45
– mechanizm rozpraszania i rozdwajania JA, działający w centrum osobowości. Granice własnego
JA są słabo określone z powodu częstego przeżywania zmienionych stanów świadomości
w chwilach alkoholowego oszołomienia. JA jest osłabione i zdezintegrowane, niezdolne do
realizowania postanowień o abstynencji.
Uzależnienie od alkoholu jest chorobą chroniczną, postępującą i potencjalnie śmiertelną.
Może być powstrzymane, jeżeli osoba uzależniona podejmie systematyczną terapię, polegającą na
uczestnictwie w programie psychoterapii uzależnienia od alkoholu.
Programy psychoterapii muszą być kompleksowe i oferować oddziaływania nakierowane na
przywracanie zdolności do funkcjonowania w sferze psychologicznej, społecznej oraz być uzupełnione
działaniami, mającymi na celu na poprawę zdrowia somatycznego, uzupełnione oddziaływaniami
wspierającymi rozwój duchowy.
Programy psychoterapii składają się z określonych etapów, poświęconych kolejnemu
osiąganiu ściśle określonych celów terapii – mają określoną strukturę. Osiąganiu tych celów służy
dobór właściwych metod, strategii terapeutycznych. Stąd nazwa modelu terapeutycznego:
model strategiczno–strukturalny.
Psychoterapia oparta jest głównie na terapii grupowej, uzupełnianej terapią indywidualną.
Oferta placówek profesjonalnych wspomagana jest uczestnictwem w ruchach
samopomocowych, do czego pacjenci są zachęcani w trakcie terapii.
Podstawowym celem terapii jest osiągnięcie przez pacjenta zdolności do zachowania trwałej
abstynencji oraz uzyskanie poprawy zdrowia psychicznego oraz umiejętności potrzebnych do
rozwiązywania problemów emocjonalnych i życiowych. W trakcie terapii realizowane są następujące
cele:
– Uzdrawianie organizmu – odtrucie organizmu i leczenie szkód spowodowanych zatruciem i
niedożywieniem
– Zmiany psychologiczne – zdobywanie wiedzy na temat choroby, nauka rozpoznawania nawrotów
i radzenia sobie z głodem, kontroli mechanizmów uzależnienia, zdobywanie umiejętności
potrzebnych do trzeźwego życia., kształtują pozytywny stosunek do samych siebie.
– Naprawianie kontaktów z innymi ludźmi i sposobu życia.
– Wewnętrzna przemiana w sferze wartości.
Czas niezbędny do przeprowadzenia skutecznej terapii to 12 – 24 miesiące.
3.2. Stan zdrowia pacjentów lecznictwa odwykowego.
Stopniowo obniża się średni wiek pacjentów zgłaszających się do lecznictwa odwykowego, co
wskazuje na to, że do leczenia zgłaszają się osoby mniej zniszczone fizycznie, niż dziesięć lat temu.
Tym nie mniej populacja ta doznaje szeregu uszkodzeń zdrowotnych.
Wyniki badań, prowadzonych w latach 1996–2002 przez klinikę Akademii Medycznej
w Bydgoszczy, którymi objęto reprezentatywne próby uzależnionych pacjentów stacjonarnego
lecznictwa odwykowego donoszą o złym stanie zdrowia tych osób.
– U badanych kobiet stwierdzono nieprawidłowe stężenie hormonów płciowych i zaburzenia
w metabolizmie tkanki kostnej.
– U mężczyzn wykryto mniejszą dostępność tlenku azotu, który odgrywa istotną rolę w regulacji
funkcji układu nerwowego, krążenia, oddychania i przewodu pokarmowego. Wskaźniki
nieprawidłowego stężenia lipidów osocza i gorsze parametry hemostazy oznaczone na początku
przyjęcia, uległy poprawie w związku z zachowaniem abstynencji, jak wykazało kolejne badanie.
Podczas badań monitorujących zaobserwowano zwiększenie wydolności wysiłkowej związane
z odstawieniem alkoholu a wynikające z poprawy funkcjonowania mechanizmów obwodowych.
– W badaniach nad aktywnością autonomicznego układu nerwowego u mężczyzn uzależnionych
od alkoholu w ciągu 2 tygodni abstynencji alkoholowej obserwowano przewagę współczulnej
i zmniejszenie wagalnej regulacji rytmu serca, które normalizowały się po 4 tygodniach
46
abstynencji.
– Pacjentów mężczyzn charakteryzuje wysoki poziom poczucia alienacji , niski poziom poczucia
sensu życia i niższy stopień przystosowania społecznego w odróżnieniu od mężczyzn z grupy
kontrolnej nienadużywających alkoholu.
3.3. Podstawa prawna działania oraz dostępność zakładów lecznictwa
odwykowego
Miejscem leczenia osób uzależnionych od alkoholu są zakłady opieki zdrowotnej lecznictwa
odwykowego – podst. prawna art. 21 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania
alkoholizmowi i rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 grudnia 1999 roku w sprawie organizacji,
kwalifikacji personelu, zasad funkcjonowania i rodzajów zakładów lecznictwa odwykowego oraz
udziału innych zakładów opieki zdrowotnej w sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi od
alkoholu (Dz.U. Nr 3/2000 poz. 44). Rozporządzenie wskazuje typy oddziaływań stanowiące podstawę
terapii, rodzaje zakładów, ich zadania oraz kwalifikacje personelu. Potwierdza, że głównym typem
oddziaływań leczniczych są programy psychoterapii uzależnień, których zasadniczym elementem
jest psychoterapia grupowa.
Istnieją następujące typy zakładów lecznictwa odwykowego: poradnia dla osób z problemami
alkoholowymi, przychodnia terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, oddział leczenia
alkoholowych zespołów abstynencyjnych (OLAZA). Zgodnie ze „Standardami udzielania świadczeń
w zakładach lecznictwa odwykowego” terapia uzależnienia od alkoholu odbywa się
w ambulatoryjnych (poradniach i przychodniach) i stacjonarnych zakładach lecznictwa odwykowego.
W zakładach stacjonarnych programy trwają sześć – osiem tygodni, w zakładach ambulatoryjnych
zwykle realizacja programu trwa około roku i obejmuje około 150 godzin terapii grupowej i około
10 indywidualnej.
W zakładach stacjonarnych powinny rozpocząć proces terapii te osoby, dla których
utrzymanie abstynencji jest największym problemem. Terapia musi być kontynuowana w zakładach
ambulatoryjnych, w przeciwnym razie nie ma praktycznie szans na utrwalenie zmian, rozpoczętych
w procesie terapii stacjonarnej.
Liczebność zakładów odwykowych nieustannie się zmienia w ciągu ostatnich lat. Jest to
związane z procesem przekształceń w służbie zdrowia. Likwidowane są jedne zakłady, powstają na
ich miejsce kolejne, często niepubliczne. Po spadku na początku lat 2000–nych należy odnotować
powrót globalnych wskaźników do poprzedniej wysokości, jednak trzeba zauważyć, że mimo
zachowania globalnych wskaźników na podobnym poziomie, rozkład terytorialny się zmienia.
Zmniejsza się dostępność zwłaszcza w obszarach uboższych, także wiejskich. Ponadto zmniejsza
się dostępność w takich regionach jak dolnośląskie i lubuskie, gdzie rozpowszechnienie problemów
alkoholowych jest najwyższe.
Liczba zakładów lecznictwa odwykowego w Polsce wynosi 536, w tym 393 ambulatoryjnych
i 143 stacjonarnych, w tym Całodobowych Oddziałów Terapii Uzależnienia od Alkoholu – 71,
Oddziałów Leczenia Alkoholowych Zespołów Abstynencyjnych – 41, Dziennych Oddziałów Terapii
Uzależnienia od Alkoholu – 31. Według szczegółowych danych, zebranych za rok 2002 z 465 jednostek
formy organizacyjne, w jakich działały placówki to: część samodzielnego publicznego zakładu opieki
zdrowotnej (56% –259 zakłady – ponad połowa), samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej
(12% – 57 zakładów), część niepublicznego zakładu opieki zdrowotnej (11% – 53 zakłady)
i niepubliczny zakład opieki zdrowotnej (16% – 74 zakłady); organem założycielskim dla zakładów
był: zarząd województwa (31% – 143 zakłady, głównie stacjonarne), powiat (25% – 118 zakładów
– głównie ambulatoryjnych), gmina/miasto (14% – 66 zakładów głównie ambulatoryjnych), oraz:
fundacja, stowarzyszenie, spółka, osoba fizyczna i inne (łącznie około 29%).
Od połowy lat dziewięćdziesiątych obserwuje się stały wzrost liczby zarejestrowanych
pacjentów. Dane Instytutu Psychiatrii i Neurologii za rok 2001 wskazują, że w całym systemie
psychiatrycznego lecznictwa ambulatoryjnego liczba pacjentów z problemami alkoholowymi wzrosła
z około 100 tys. na początku dekady lat 90–tych do ponad 146 tys. w roku 2001 z czego w poradniach
47
odwykowych zarejestrowanych jest ok. 101 tys. osób uzależnionych. W opiece całodobowej liczba
pacjentów z problemami alkoholowymi zwiększyła się z 33,4 tys. do 51,7 tys. Z tego około 37 tys.
to osoby z rozpoznaniem uzależnienia. Liczba kobiet w tej populacji zmienia się sukcesywnie. I tak
np. wśród pacjentek leczonych ambulatoryjnie nastąpił wzrost od 15,5 tys. w roku 1995 do 21 tys.
w roku 2001. Dane zebrane za rok 2002 z 465 placówek wykazały w lecznictwie ambulatoryjnym
zarejestrowanych 124.092 osoby, w całodobowych oddziałach terapii uzależnienia od alkoholu
24.642 osoby, w oddziałach dziennych – 8.334 osoby, w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów
abstynencyjnych – 13.716 osób. Z tej liczby kobiet było 21.058 w lecznictwie ambulatoryjnym,
w oddziałach całodobowych – 3.531 w oddziałach dziennych 1.583 i w oddziałach leczenia
alkoholowych zespołów abstynencyjnych – 1.572.
Nie można sumować liczby pacjentów leczonych stacjonarnie i ambulatoryjnie, gdyż najczęściej
te same osoby rejestrowane są podwójnie z dwóch powodów: po pierwsze dlatego, że wszyscy
pacjenci zakładów stacjonarnych otrzymują zalecenie udania się do lecznictwa ambulatoryjnego,
aby kontynuować terapię, po drugie od czasu wprowadzenia reformy służby zdrowia rygorystycznie
przestrzega się wymogu posiadania skierowania do oddziałów stacjonarnych z ambulatoryjnych
placówek odwykowych lub z Poradni Zdrowia Psychicznego.
3.4. Pracownicy lecznictwa odwykowego
Dwie podstawowe grupy pracowników to specjaliści psychoterapii uzależnień, a więc
pracownicy z wyższym wykształceniem, po studiach psychologicznych, pedagogicznych, po
resocjalizacji lub socjologii i instruktorzy terapii uzależnień – osoby z wykształceniem średnim,
rekrutujące się z grupy trzeźwych uzależnionych lub przekwalifikowanych pielęgniarek a więc
średniego personelu medycznego. Pracują tu także lekarze, pielęgniarki, pracownicy socjalni
i personel pomocniczy. Całą kadra liczy około 3,5 tys. osób, nie odpowiada to jednak liczbie etatów,
często są to osoby pracujące na umowy–zlecenia lub część etatu. Dane zebrane za rok 2002 z 465
placówek wykazały 3.338 osób w tym 1.065 specjalistów i 662 instruktorów. Wskaźniki podawane
przez Instytut Psychiatrii i Neurologii wskazują na stały wzrost tych dwóch grup personelu wśród
personelu lecznictwa odwykowego.
Wszyscy terapeuci przechodzą pięciostopniowy proces szkolenia, który trwa około 2,5 roku
i kończy się egzaminem certyfikacyjnym (Więcej informacji w rozdziale VI: „Działania realizowane przez
Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych pod nadzorem Ministra Zdrowia”).
3.5. Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia
Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia
(WOTUW), powoływane przez marszałków od roku 1999 wspierają inne zakłady odwykowe
z terenu danego województwa w zakresie modernizacji programów, inicjują i nadzorują przebieg
procesu podnoszenia kwalifikacji personelu, udzielają konsultacji oraz gromadzą dane statystyczne,
dotyczące problemu uzależnienia i dostępności terapii odwykowej na terenie województwa.
Współpraca PARPA z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia
trwa od roku 1999. Kontynuowano ją przez cały rok 2002. Jej podstawę stanowiły porozumienia,
w ramach których realizowane były zadania organizacyjno–szkoleniowe. W roku 2002 podpisano 15
takich porozumień (woj. małopolskie – brak WOTUW), w ramach których w każdym województwie
zbierano dane dotyczące lecznictwa odwykowego: rodzaju, ilości i jakości usług świadczonych w
placówkach odwykowych, zbierano dane dotyczące realizacji instytucji zobowiązania do leczenia
odwykowego w poszczególnych województwach, zbierano i analizowano szczegółowe dane
dotyczące poziomu finansowego wykonania usług w lecznictwie odwykowym w związku ze zmianami
w systemie finansowania systemu ochrony zdrowia. Przeprowadzono szkolenia dla personelu
lecznictwa odwykowego oraz zajęcia terapeutyczne dla pacjentów placówek odwykowych.
48
3.6. Zobowiązanie do leczenia odwykowego
Mechanizmem, motywującym do podjęcia leczenia odwykowego jest instytucja sądowego
zobowiązania osób uzależnionych od alkoholu do leczenia odwykowego. Podstawą prawną
zobowiązania do leczenia są artykuły od 24 do 36 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
Powyższą procedurę wdraża się wobec niektórych kategorii osób uzależnionych od alkoholu.
Art. 24 ww. ustawy wskazuje, że są to osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują
rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich (...) systematycznie zakłócają spokój lub
porządek publiczny. Instytucja ta często nie jest właściwie rozumiana. Najwięcej nieporozumień
istnieje wokół celu i oczekiwanej skuteczności tej procedury.
Jedyną skuteczną metodą leczenia uzależnienia od alkoholu są programy psychoterapeutyczne.
Wynikają z tego określone konsekwencje, dotyczące niezbędnego zmotywowania pacjenta do
udziału w terapii.
Funkcją społeczną instytucji zobowiązania do leczenia jest instytucjonalne motywowanie
do podjęcia terapii odwykowej. Zobowiązanie nie ma charakteru przymusu prawnego. Przymus
stosowany jest na etapie doprowadzania osoby uzależnionej od alkoholu na badanie przez biegłego,
na rozprawę w sądzie i do zakładu leczniczego na podjęcie kuracji. Nie ma jednak możliwości
prawnych ani organizacyjnych zatrzymania pacjenta w placówce odwykowej wbrew jego woli.
Około 60% pacjentów, którzy znaleźli się w zakładzie lecznictwa odwykowego w wyniku
sądowego zobowiązania do leczenia i weszli do programów terapii ma szansę na uzyskanie takich
samych efektów, jak pacjenci dobrowolnie zgłaszający się na leczenie. Barierą w podjęciu przez nich
leczenia ciągle jest zbyt niska dostępność lecznictwa odwykowego. Corocznie stopniowo zwiększa
się liczba wpływających do sądów wniosków o zobowiązanie do leczenia odwykowego (z 17.345
wniosków w roku 1997 do 26.933 wniosków w roku 2002). Z powodu braku miejsc, corocznie
spośród osób zobowiązanych do leczenia stacjonarnego do zakładów całodobowych przyjmuje się
zaledwie 30–40% osób.
3.7. Instytucje samopomocowe
Instytucje samopomocowe wspierają i uzupełniają działania zakładów opieki zdrowotnej
przejmując długoterminową opiekę i zapewniając psychospołeczne wsparcie ich przewlekle chorym
podopiecznym. Popularność ruchów samopomocowych wynika m.in. stąd, że nie są one ograniczone
czasem ani miejscem i nie wymagają nakładów finansowych.
Grupy samopomocowe umożliwiają swoim uczestnikom lepsze zrozumienie wspólnego
problemu i jego akceptację, dają emocjonalne i społeczne wsparcie. Efektem jest wytworzenie się
nowego układu relacji międzyludzkich oraz nowego sposobu funkcjonowania w społeczeństwie.
Polskie grupy samopomocowe przeznaczone dla osób z problemem alkoholowym to Wspólnota
Anonimowych Alkoholików (AA) oraz kluby abstynenta.
Wspólnota AA otworzyła nową erę samopomocy dzięki programowi zdrowienia zawartemu
w „Dwunastu Krokach”,
Dane za 2002 r. Fundacji Biura Służby Krajowej AA w Polsce, która od 1995 roku zajmuje się
obsługą Wspólnoty AA, informują o istnieniu 1.866 grup Anonimowych Alkoholików.
Kluby abstynenta pomagają swoim członkom w utrzymywaniu abstynencji, umożliwiają im
korzystanie z różnych form aktywności. Prowadzą zajęcia edukacyjno–motywacyjne korzystając
z profesjonalnej wiedzy ludzi, którzy czynnie pracują z alkoholikami, zajęcia sportowe, turystyczne,
kulturalne itp. Część prowadzi również interwencje w przypadkach przerwania abstynencji,
poradnictwo dla rodzin, pogadanki w szkołach, zakładach pracy, wspiera w poszukiwaniu pracy,
prowadzi poradnictwo prawne, pomaga ofiarom przemocy itd. Klubów abstynenta zarejestrowano
338 w Ośrodku Koordynacyjno–Informacyjnym Ruchu Abstynenckiego.
49
3.8. Lecznictwo odwykowe w zakładach penitencjarnych
Istotnym czynnikiem mającym wpływ ba popełnianie przestępstw jest nadużywanie alkoholu.
Wśród osób z pierwszym wyrokiem odsetek nadużywających alkohol stanowi ponad 30%. Wśród
recydywistów procent ten jest wyższy (ponad 40%). Dlatego tak ważne jest rozwiązywanie
problemów uzależnienia od alkoholu wśród osób skazanych.
Działające od około 10 lat oddziały odwykowe dla skazanych uzależnionych od alkoholu swoje
oddziaływania lecznicze prowadzą w oparciu o programy obowiązujące w cywilnym lecznictwie
odwykowym. Przyjęte w oddziałach programy w sposób ciągły uzupełniane są o najnowsze
osiągnięcia w dziedzinie uzależnień i terapii oraz wzbogacane o elementy, pozwalające na lepsze
przygotowanie skazanych do życia w trzeźwości.
Więziennictwo dysponuje obecnie 396 miejscami w 11–stu oddziałach terapeutycznych dla
skazanych uzależnionych od alkoholu. W roku 2002 leczono 1.418 skazanych w oddziałach i 1.931
w systemie pozaoddziałowym.
Programy oddziałów terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu, oparte są na
modelu Minnesota lub strategiczno–strukturalnym modelu leczenia uzależnień J. Mellibrudy. Więcej
na ten temat można przeczytać na stronie internetowej PARPA.
Wykonane w oddziałach terapeutycznych badania skuteczności terapii odwykowej świadczą
o efektywności rzędu 22–25%. Oferta oddziaływań wobec skazanych uzależnionych przebywających
w systemie terapeutycznym poza oddziałem, jest bardziej zróżnicowana i uzależniona od liczebności
kadry zatrudnionej w działach penitencjarnych. Prowadzone oddziaływania przewidują: udział w
mitingach AA, spotkania edukacyjne, wstępne grupy zadaniowe, czytelnictwo literatury z dziedziny
uzależnień, pomoc psychologiczną i wychowawczą. Celem oddziaływań jest budowanie motywacji
skazanych do uczestnictwa skazanych w programie oddziału terapeutycznego, a także kontynuowanie
opieki nad skazanym po opuszczeniu oddziału terapeutycznego.
(Więcej na ten temat w rozdziale VII: „Działania innych ministerstw, Komitetu Badań Naukowych oraz
jednostek publicznej radiofonii i telewizji – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji”)
3.9. Współuzależnienie
Szkody zdrowotne wywołane alkoholem nie ograniczają się tylko do szkód występujących
u osób uzależnionych lecz obejmują swoim zasięgiem także członków ich rodzin. Członkowie najbliższego
otoczenia osoby uzależnionej żyją w stanie permanentnego stresu, co staje się przyczyną występowania
u nich stałych zaburzeń przystosowania, określanych mianem współuzależnienia.
Cechy charakterystyczne współuzależnienia to cierpienie i chaos emocjonalny, zaburzenia
psychosomatyczne z nerwicą włącznie, zażywanie leków nasennych, uspokajających, także alkoholu,
dla uśmierzenia bólu, napięcia i niepokoju, system iluzji i zaprzeczania, który przeszkadza w realnej
ocenie problemów związanych z alkoholem, konserwacja układu małżeńskiego, rodzinnego, która
podtrzymuje picie alkoholika.
Leczenie współuzależnienia wymaga odpowiedniego postępowania terapeutycznego,
w zakresie którego szkoleni są specjaliści terapii uzależnienia. Przeważnie terapia współuzależnienia
odbywa się w placówkach odwykowych. Jednak część pacjentek leczonych w poradniach zdrowia
psychicznego z rozpoznaniami różnego rodzaju zespołów nerwicowych i depresyjno–lękowych
to pacjentki współuzależnione, którym nie postawiono tego typu diagnozy, stąd leczenie ich ma
charakter głównie objawowy, nie związany z istotą problemu, jakim jest pozostawanie w związku
z osobą uzależnioną.. Błędem są podejmowane przez lekarzy pierwszego kontaktu próby leczenia
tego zespołu objawowo, np. poprzez podawanie leków uspokajających.
Szacunkowo w Polsce w najbliższym otoczeniu alkoholików żyje około 1,5 miliona osób
dorosłych (potencjalnie współuzależnionych). Leczeniu poddaje się ok. 2% – 3% tej populacji.
W roku 2002 na 465 zbadanych placówek zarejestrowano 30.786 pacjentów współuzależnionych.
Wskazuje to na znaczący wzrost. Dzieje się tak mimo istnienia programów psychoterapii,
50
zbudowanych specjalnie dla tej populacji. Jednym z powodów jest m.in. to, że część pacjentek to
ofiary przemocy, które znajdują skuteczna pomoc w placówkach wyspecjalizowanych w działaniach
na rzecz ofiar przemocy. Innym powodem jest brak dostatecznie licznej kadry a także zbyt niski
poziom finansowania tego typu usług. W celu zwiększenia dostępności i podniesienia jakości leczenia
współuzależnienia w 2002 roku na zlecenie PARPA kontynuowano program rozwoju metod
pomocy psychologicznej dla członków rodzin alkoholików. Program ten realizowany przez
Instytut Psychologii Zdrowia PTP, obejmował szkolenia terapeutów i prowadzenie prac badawczo–
ewaluacyjnych z zakresu problematyki zaburzeń występujących u członków rodzin z problemem
alkoholowym oraz metod terapeutycznych z tego obszaru i sporządzenie na tej podstawie raportów
badawczych.
3.10. Dorosłe Dzieci Alkoholików (DDA)
Osoby mające w swojej rodzinie osobę nadużywającą alkoholu, narażone są na silny stres. Stres
ten spowodowany jest ciągłą niepewnością, brakiem poczucia bezpieczeństwa, nieprzewidywalnością
tego co się zdarzy, brakiem jednoznacznych reguł kierujących życiem rodzinnym, stosowaniem przez
członków rodziny wobec siebie nawzajem przemocy psychicznej, a bardzo często również fizycznej.
W psychice dzieci wzrastających w takim środowisku powstają mechanizmy obronne pozwalające
im przetrwać trudne sytuacje rodzinne. Mechanizmy te, jakkolwiek pomocne dziecku do przeżycia
w rodzinie, po rozpoczęciu dorosłego życia zaczynają być przeszkodą – tworzą specyficzną konstrukcję
psychiczną, powodującą problemy w funkcjonowaniu psychicznym i społecznym dorosłego dziecka
alkoholika (tzw. syndrom DDA). Na plan pierwszy wysuwają się tu kłopoty w kontaktach z innymi
ludźmi i znaczna ilość zaburzeń lękowych oraz niestabilność poczucia własnej wartości. Nie są znane
dokładne rozmiary populacji DDA, jednak na podstawie danych określających zarówno liczebność
populacji alkoholików, jak i ich dzieci można określić, że ta grupa liczy co najmniej kilka milionów
osób.
Budowane są specjalne programy rozwojowo–terapeutyczne dla tej populacji.
W Polsce pierwsze grupy samopomocowe dla dorosłych dzieci alkoholików (DDA) zaczęły powstawać
w połowie lat osiemdziesiątych. Pojawiły się także pierwsze tłumaczenia książek o tematyce DDA.
Obecnie w Polsce istnieją już profesjonalne programy pomocy psychologicznej dla DDA, opierające
się na głębokiej psychoterapii urazów z dzieciństwa. Cele terapii to rozstanie się z dzieciństwem,
zmiana obrazu samego siebie na adekwatny do rzeczywistości oraz uporządkowanie obecnego życia.
Badania prowadzone przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP pokazują skuteczność takiej terapii.
Terapia prowadzona jest w ponad 70 zakładach lecznictwa odwykowego i innych miejscach.
Wiąże się to z faktem, że leczenie osób DDA nie jest finansowane przez Kasy Chorych ale samorządy
terytorialne.
Psychoterapia DDA wymaga osób o wysokich, wyspecjalizowanych kompetencjach. Dlatego
też od kilku lat Instytut Psychologii Zdrowia szkoli specjalistów z tej dziedziny. W Warszawie istnieje
specjalny ośrodek terapeutyczny dla tej grupy pacjentów prowadzony przez Instytut Psychologii
Zdrowia. W ośrodku tym, oprócz terapii, prowadzony jest program badawczy nastawiony na
diagnozę problemów tej populacji i ocenę efektywności metod terapii. Rokrocznie ok. 250 – 300
osób obejmowanych jest oddziaływaniami terapeutycznymi. (Więcej informacji w rozdziale VIII:
„Działalność innych instytucji oraz organizacji i środowisk wzajemnej pomocy – Instytut Psychologii
Zdrowia”).
51