Cykl scenariuszy: Teksty kultury na lekcjach języka polskiego

Autor: Izabela Warzecha
Cykl scenariuszy: Teksty kultury na lekcjach języka polskiego
w klasie pierwszej.
Wszystkie zaproponowane przeze mnie lekcje, przeprowadzone w klasie pierwszej na
podstawie podręcznika Między tekstami. Część 1. Początki. Średniowiecze (echa
współczesne), w różnym stopniu dotyczą tekstów kultury. Warto je interpretować na
zajęciach nie tylko dlatego, że film, architektura, rzeźba czy malarstwo są świetnym
kontekstem dla literatury; takie ćwiczenia mogą być pomocne w przygotowaniu prezentacji
maturalnych z zakresu korespondencji sztuk. Analiza dzieł sztuki przede wszystkim pozwala
myśleć o młodzieży jako o przyszłych odbiorcach kultury. Proponuję sięgnąć do
średniowiecznych biblii pauperum, cennych dla lepszego zrozumienia literatury wieków
średnich, a także do tekstów kultury późniejszych epok, świadczących o żywotności
dawnych tradycji. Oto przykładowe scenariusze:
1. Franciszkańskie inspiracje w tekstach kultury.
2. Spotkania z katedrą w tekstach kultury.
3. Ołtarz Wita Stwosza – późnogotycka biblia pauperum.
4. Życie i pasja... dzieje Świętego Wojciecha zobrazowane na Drzwiach
gnieźnieńskich.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
KLASA I
Temat: Franciszkańskie inspiracje w tekstach kultury.
Cele lekcji:
–
poznanie filozofii franciszkańskiej,
–
poznanie toposów charakterystycznych dla średniowiecznych hagiografii,
–
kształcenie umiejętności dostrzegania filozoficznych kontekstów literatury,
–
doskonalenie umiejętności interpretacji tekstów kultury,
–
kształcenie postaw ekologicznych.
Metody i formy pracy:
–
praca z tekstami kultury (malarstwo, literatura),
–
praca w grupach,
–
„mapa mózgu”.
Środki dydaktyczne:
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 (tu: metoda
„mapy mózgu”),
M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich,
Wrocław 1988.
Pojęcia kluczowe:
–
franciszkanizm,
–
hagiografia,
–
legenda,
–
liryka religijna,
–
chrystianizm.
Czas: 2 lekcje
Przebieg lekcji:
1. Zainicjuj rozmowę o św. Franciszku, wypisując na tablicy peryfrazy, które go określają (uczniowie
mieli w domu zapoznać się z biografią świętego – podręcznik, s. 102):
„Biedaczyna z Asyżu”, „wesołek Boży”, „bogaty biedak”, „Orfeusz średniowieczny”, „radosny
asceta”.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
2. Poproś o przypomnienie biografii świętego, najważniejszych wydarzeń z jego życia oraz legend
z nim związanych.
3. Odczytajcie fragmenty Złotej legendy Jakuba z Voragine (podręcznik, s. 103-105), na podstawie
Legendy na dzień świętego Franciszka oraz Legendy o świętym Aleksym wskażcie typowe dla
opowieści hagiograficznych sytuacje (polecenie 1), np. wewnętrzne przeobrażenie, porzucenie domu
rodzinnego, cuda czynione za życia; zwróćcie uwagę na ich schematyczność. Zdefiniujcie legendę
(porównajcie Waszą propozycję z definicją w Słowniku terminów literackich).
4. Zinterpretujcie w grupach Pochwałę stworzenia według tradycji przypisywaną świętemu
Franciszkowi.
ZADANIA DLA GRUP:
I Dlaczego Pochwała stworzenia została nazwana „pieśnią słoneczną”?
II Określcie stosunek podmiotu lirycznego do Boga.
III Obraz świata w utworze.
IV Jaki jest stosunek podmiotu lirycznego do śmierci?
V Określcie formę utworu, gatunek i odmianę liryki.
5. Po lekturze Pochwały stworzenia za pomocą „mapy mózgu” (na tablicy lub szarym papierze)
stwórzcie definicję franciszkanizmu):
„usiostrzenie natury”
afirmacja świata
franciszkanizm
6. Zapytaj o związek franciszkanizmu z innymi nurtami filozoficznymi średniowieczna. Czy można
dostrzec w postawie świętego Franciszka założenia augustynizmu i tomizmu? Uporządkujcie
chronologicznie te filozofie.
7. Poproś o obejrzenie jednego z fresków Giotta di Bondone, ilustrujących życie św. Franciszka
(podręcznik, s. 103). Podaj krótką informację o asyskich freskach; zapytaj, czy można traktować je
jako średniowieczną biblię pauperum. Odczytajcie fragment Złotej legendy, którego dotyczy ten
fresk.
8. Zinterpretujcie ten tekst kultury, biorąc pod uwagę:
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
•
–
kompozycję i kolorystykę dzieła
zwróć uwagę na centralny punkt fresku – aureolę świętego (dominanta kompozycyjna) oraz na
przecięcie się dwóch diagonali w kompozycji (połączenie tego co ziemskie i boskie, sugerujące
związek człowieka z sacrum); pomocny będzie tu wykres:
diagonale
aureola świętego
•
temat fresku
– wymowa: „usiostrzenie natury”, afirmacja świata stworzonego przez Boga, odwołanie do
fragmentu Ewangelii: „Przypatrzcie się ptakom w powietrzu: nie sieją ani żną i nie zbierają do
spichrzów, a Ojciec wasz niebieski je żywi” (Mt 6, 26);
•
postać świętego
– „świętość sprowadzona na ziemię” , ekspresja ruchów (prawda psychologiczna, realizm ujęcia);
•
obraz natury
– człowiek częścią przyrody, harmonijna wizja świata, prostota, schematyczność drzew.
9. Poproś o wskazanie franciszkańskich inspiracji w polskiej poezji, w utworach: *** [Rozmiłowała
się ma dusza] J. Kasprowicza i Ostatnia piosenka wędrownego czeladnika J. Iwaszkiewicza
(podręcznik, s. 107). Zapytaj, jakie środki artystyczne służą wyrażeniu postawy franciszkańskiej
(polecenie 1).
Zadanie domowe.
Przygotuj pięciominutową prezentację na temat:
Literacka i malarska wizja św. Franciszka (na podstawie wybranego fresku Giotta i odpowiedniego
fragmentu Kwiatków św. Franciszka).
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
KLASA I
Temat: Spotkania z katedrą w tekstach kultury.
Cele lekcji:
–
poznanie cech stylu gotyckiego,
–
kształcenie umiejętności odbioru dawnych i współczesnych tekstów kultury,
–
dostrzeganie różnic w sposobie ujęcia tematu w zależności od środków artystycznego wyrazu,
–
kształcenie umiejętności planowania pracy nad zagadnieniem.
Metody i formy pracy:
–
projekt,
–
metoda oglądowa,
–
praca z tekstami kultury.
Środki dydaktyczne:
K. Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002,
albumy ze zdjęciami katedr,
kaseta z filmem T. Bagińskiego pt. Katedra,
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 (tu: metoda
projektu).
Pojęcia kluczowe:
–
styl gotycki,
–
teocentryzm,
–
tekst kultury,
–
alegoria,
–
terminy architektoniczne.
Czas: 2 lekcje
Przebieg lekcji:
1. W pierwszej części spotkania z katedrą gotycką proponuję prezentację wcześniej przygotowanych
zagadnień metodą projektu: trzy tygodnie przed zajęciami przedstaw tematy, poproś uczniów
o utworzenie zespołów, które wybiorą zagadnienie zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Sugerując
pozycje bibliograficzne pomocne w opracowaniu tematów, pamiętaj o tekście Gotycka forma Ottona
von Simsona z podręcznika (s. 145).
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
Lista tematów:
I Architektura zewnętrzna katedry gotyckiej (plan, kształt, detale architektoniczne).
II Wnętrze katedry – elementy architektury.
III Witraże – średniowieczna biblia pauperum.
IV Alegorie w architekturze gotyckiej katedry.
V Gotycka katedra a światopogląd epoki.
Przypomnij każdej z grup o wspólnej realizacji projektu, przygotowaniu planu prezentacji oraz planszy
ilustrującej wybrane zagadnienie. Pamiętaj o udziale uczniów w ocenie projektu (poprzez samoocenę lub
decyzję jury wybranego spośród uczniów).
2. W uczniowskich prezentacjach wymieniane będą liczne terminy architektoniczne. Aby przekonać
się o ich przyswojeniu przez uczniów, rozdaj im karteczki z przykładowymi pojęciami i poproś
o wskazanie elementów architektonicznych na zdjęciach przedstawiających słynne katedry.
Przykładowe pojęcia:
a) plan katedry: nawa, transept, kruchta, prezbiterium, absyda, hala,
b) architektura zewnętrzna: przypora, podpora, łuk, przęsło, iglica,
c) detale: rozety, maswerki, portale, tympanony, wimpergi, biforia, triforia, pinakle, rzygacze,
blindy,
d) wnętrze: empora, sklepienie krzyżowo-żebrowe, stalle, zwornik, wspornik, poliptyk, witraż.
3. Odczytajcie fragmenty listu Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla (podręcznik, s. 147)
i obejrzyjcie Katedrę Tomasza Bagińskiego, następnie porównajcie w tabeli różne obrazy katedry,
korzystając z wzoru:
katedra w ujęciu:
S. Wyspiańskiego
Człowiek wobec dzieła sztuki
T. Bagińskiego
np. sakralizacja katedry („uklęknąć np.
chęć
przed nią jak przed bogiem”), budowli,
idealizowany cel wędrówki...
np.
personifikacja,
poznania
ale
i
fenomenu
przerażenie
pielgrzyma
wertykalizm np. monumentalna budowla, będąca
(gmach „rozmodlił się ku niebu”), częścią otoczenia, personifikacja –
Obraz katedry
symbol tradycji (budowla „pełna „żywa
świątynia”,
brak
ołtarza,
dumy przeszłości”), „symbol miłości zamiast niego – urwisko (znak
i wiary”
nieobecności
Boga?);
człowiek
„cegłą” budowli (katedra metaforą
świata, którego integralną częścią
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
jest człowiek?)
Symbolika światła
np. mistyczna rola światła – znaku np. witalna rola światła, pełniącego
obecności Boga
rolę
budowniczego
(metafora
Stwórcy?)
Forma tekstu kultury
list – subiektywizm w odbiorze animacja
komputerowa
dzieła sztuki, plastyczność opisu plastyczność obrazu
–
artysty
4. Zwróć uwagę na żywotność symboliki katedry i różnice w sposobie ujęcia motywu, wynikające
z różnych form przekazu. Zapytaj, czy Katedrę T. Bagińskiego można uznać za dzieło sztuki.
Zadanie domowe.
Poetycka wizja katedry w utworze J. Przybosia (podręcznik, s. 148).
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
KLASA I
Temat: Ołtarz Wita Stwosza – późnogotycka biblia pauperum.
Cele lekcji:
–
poznanie późnogotyckiego tekstu kultury, będącego wykładem teologii maryjnej,
–
dostrzeganie związków dzieła sztuki ze światopoglądem epoki,
–
doskonalenie umiejętności odczytywania tekstów kultury, analizy porównawczej.
Metody i formy pracy:
–
hipoteza interpretacyjna,
–
pogadanka,
–
praca z tekstem kultury.
Środki dydaktyczne:
K. Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002,
albumy ze zdjęciami ołtarza,
karta pracy ze schematem kompozycyjnym ołtarza (załącznik).
Pojęcia kluczowe:
–
styl gotycki,
–
poliptyk,
–
biblia pauperum,
–
realizm,
–
motywy maryjne.
Czas: 1 lekcja
Przebieg lekcji:
1. Poproś o przypomnienie znanych już uczniom średniowiecznych biblii pauperum, zastanówcie się
nad ich związkiem ze światopoglądem epoki.
2. Zapytaj o okoliczności powstania ołtarza Wita Stwosza, a także o artystę (uczniowie mieli wcześniej
przygotować genezę dzieła). Interesujące są także późniejsze dzieje ołtarza, warto o nich
porozmawiać.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
3. Na podstawie ilustracji i informacji w podręczniku (s. 150, 151) przeanalizujcie kompozycję tego
dzieła sztuki, zwracając uwagę na trójdział w pionowym i poziomym układzie (symbolika cyfry
trzy):
zwieńczenie
skrzydła
korpus główny
skrzydła
(szafa)
predella
4. Rozdaj uczniom karty pracy, poleć nadanie tytułów kolejnym częściom otwartego poliptyku, np.:
I Zaśnięcie Maryi Panny
II Wniebowzięcie Maryi
III Koronacja Maryi
IV Św. Stanisław
V Św. Wojciech
VI Zwiastowanie
VII Narodzenie Jezusa
VIII Hołd Trzech Króli
IX Zmartwychwstanie
X Wniebowstąpienie Jezusa
XI Zesłanie Ducha Świętego
XII Drzewo Jessego
5. Zinterpretujcie ideę ołtarza, w tym celu podziel klasę na grupy i poproś o zapisanie hipotez
interpretacyjnych. Hipotezy powinny uwzględniać następujące aspekty:
–
ołtarz jest wyrazem średniowiecznego teocentryzmu i kultu maryjnego (w centralnej części Stwosz
przedstawił typowy motyw ikonograficzny – Wniebowzięcie Matki Chrystusa, jej tryumf w Raju),
–
artysta połączył dzieje Maryi z losami Chrystusa (awersy przedstawiają tajemnice radosne
i chwalebne), w ten sposób podkreślił udział Matki w dziele Odkupienia, a także ludzki wymiar
Boga chrześcijan,
–
szafa obrazuje dwie przestrzenie: ziemską (zaśnięcie) i boską (Koronacja w niebiosach), co
symbolizuje pośmiertny los człowieka, jego duchowe zmartwychwstanie (ziemska egzystencja
wędrówką ku Bogu).
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
Wszystkie hipotezy powinny być zapisane na tablicy i krótko uzasadnione, następnie przedyskutowane
i ewentualnie zmodyfikowane.
6. Warto skupić uwagę na kluczowej scenie zaśnięcia Maryi, poproś o jej opisanie (krótka notatka
w zeszycie), następnie wspólnie zinterpretujcie tę część ołtarza (apostołowie symbolizują
społeczność chrześcijańską, oddającą cześć Matce Boga, ich różnorodne reakcje sugerują
bezradność człowieka wobec zagadki śmierci lub świadomość ludzkiego przeznaczenia, ostatnie
chwile Maryi, kruchej istoty na ziemi obrazują przemijanie tego, co ziemskie i równocześnie
wieczność duszy – scena Zaśnięcia nierozerwalnie wiąże się z obrazem Wniebowzięcia). Zwróćcie
uwagę na detale ołtarza oraz na wielką rolę szczegółu w realistycznym ukazaniu scen religijnych
i kolorytu epoki Wita Stwosza.(por. ilustracje z podręcznika, s. 152).
7. Zinterpretujcie wiersz Zbigniewa Herberta pt. Uśnięcie NMP (podręcznik, s. 153), biorąc pod
uwagę: poetycką wizję sceny oraz wizerunek Maryi (interesująca z uwagi na ideę ołtarza jest
metafora: „upada coraz wyżej”, poproś o jej odczytanie). Wykonajcie także polecenie pierwsze ze
s. 153 w podręczniku.
Zadanie domowe.
Matka Boga w średniowiecznych tekstach kultury. Porównaj trzy wizerunki Maryi: w Bogurodzicy,
Lamencie świętokrzyskim i w ujęciu Wita Stwosza.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
Karta pracy
IV
VI
III
V
II
IX
VII
X
I
VIII
XI
XII
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
KLASA I
Temat: Życie i pasja... dzieje świętego Wojciecha zobrazowane na Drzwiach gnieźnieńskich.
Cele lekcji:
–
dostrzeganie związków dzieła sztuki ze światopoglądem epoki,
–
poznanie schematu hagiograficznego średniowiecznego męczennika,
–
doskonalenie umiejętności odczytywania tekstów kultury, analizy porównawczej.
Metody i formy pracy:
–
burza mózgów,
–
elementy metody circeptu,
–
pogadanka,
–
praca z tekstem kultury,
–
praca w grupach.
Środki dydaktyczne:
Katechizm księdza Twardowskiego. Myśli o życzeniach Pana Jezusa. Teksty wybrała, ułożyła i opracowała
A. Iwanowska, Kraków 2002,
albumy ze zdjęciami Drzwi gnieźnieńskich,
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 (tu: metody:
„burzy mózgów” i circeptu).
Pojęcia kluczowe:
–
hagiografia,
–
biblia pauperum,
–
świętość,
–
wzorzec parenetyczny,
–
tekst kultury.
Czas: 1 lekcja
Przebieg lekcji:
1. Lekcję na temat jednego ze wzorców osobowych średniowiecza warto rozpocząć rozmową na temat
świętości, jej współczesnego rozumienia. W tym celu, aby rozważyć, czym jest świętość, posłuż się
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
elementami metody circeptu. Zapisz na tablicy pojęcie, następnie poproś o podanie krótkich
określeń, które charakteryzują świętość (metoda „burzy mózgów”). Skojarzenia zapiszcie po lewej
stronie tablicy, następnie poszukajcie antonimów do zapisanych określeń i zapiszcie je po prawej
stronie tablicy.
2. Utworzoną mapę pojęcia należy przedyskutować: poproś uczniów, aby wyrazili swoje opinie na
temat różnych sposobów rozumienia świętości. Prowadząc dyskusję, możesz się odwołać do
znanego uczniom Kazania na Górze (błogosławiony synonimem świętego) oraz do Katechizmu ks.
Twardowskiego, zawierającego ciekawe spostrzeżenia na ten temat, np. poprosić o skomentowanie
cytatów:
„Jeżeli ktoś z nas nie będzie umierał jako święty, zmarnuje swoje życie, nie wypełni swego
zasadniczego powołania”.
„Są dwa różne pojęcia: kanonizacja i świętość. (...) Trzeba się modlić o swoją świętość, a nie
o kanonizację”.
„Błogosławiony to ten, który umiał kochać, umiał być świętym”.
3. Uczniowie mieli wcześniej przygotować biografię świętego Wojciecha, poproś o jej przedstawienie.
4. Dokonajcie analizy Drzwi gnieźnieńskich. Jakie treści komunikowały one wiernym? Które z nich
mają charakter cudu, są świadectwem świętości Wojciecha? Jak został przedstawiony ten
męczennik?
5. Zwróć uwagę na schemat hagiograficzny w biografii Wojciecha. Poproś o przypomnienie dziejów
innego chrześcijańskiego męczennika, zgodnych z tym schematem.
żywot (vita)
działalność misyjna
męczeństwo (passio)
kanonizacja
kult
6. Poleć uczniom dokonanie dokładnej analizy ziemskiej wędrówki Wojciecha oraz zastanowienie się
nad pytaniem, jak współczesny człowiek postrzega średniowieczny wzorzec świętości.
Polecenia dla grup:
I Przeanalizujcie zdarzenia poprzedzające misję Wojciecha. Które z nich wiążą się ze średniowiecznym
wzorcem ascety? Które stanowią zapowiedź świętości?
II Jaki jest Wasz stosunek do działalności misyjnej? Która postawa jest według Was bliższa świętości:
zaangażowana (św. Wojciech – głosiciel prawd Ewangelii) czy bierna (św. Aleksy – asceta
umartwiający ciało dla zbawienia duszy)?
III Odczytajcie fragmenty Męczeństwa św. Wojciecha (podręcznik, s. 100). Jaka jest wymowa tego
tekstu? Określcie stosunek świętego do śmierci. Zastanówcie się nad znaczeniem pasji Wojciecha. Jak
współczesny człowiek ocenia oddanie życia za wiarę?
IV Zastanówcie się nad historycznym znaczeniem kanonizacji Wojciecha (zwłaszcza dla początków
państwa piastowskiego). Skomentujcie słowa Stefana Swieżawskiego: „Święty Wojciech jest dla tej
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
epoki jakby kamieniem węgielnym. U podstaw wielkich przemian zawsze znajdują się jakieś wielkie
męczeństwa, jakieś ofiary”.
7. Rozważcie podobieństwa i różnice w dwóch sposobach: ikonicznym i słownym przedstawienia pasji
świętego. Które z nich silniej przemawia do współczesnego czytelnika? (polecenie 1, s. 100).
Zadanie domowe.
Przygotuj prezentację wybranej postaci średniowiecznego świętego na podstawie dwóch tekstów
kultury.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl