1 Kontynuacja i zmiana w tradycjach literackich Azji Południowej

Kontynuacja i zmiana w tradycjach literackich Azji Południowej.
Część I: Akszara loka i literacka kultura sanskrytu w obliczu współistnienia
rywalizujących form kształtowania tożsamości społecznej w płd. Indiach.
© Lidia Sudyka i Cezary Galewicz
Rozpoznanie charakteru procesu historycznego w odniesieniu do odmiennych tradycji
literackich, w tym wypadku Azji południowej, wymaga w chwili obecnej poważnego
przeformułowania [Pollock: 2003]. Przeformułowanie to zakłada m. in. poważniejsze
uwzględnienie wzajemnych związków pomiędzy tradycjami literackimi i społecznościami je
kształtującymi, jak również wzajemnych oddziaływań pomiędzy nimi a lokalnym kontekstem
społecznym i funkcjonowaniem autorytetów kulturowych, religijnych i politycznych w ujęciu
historycznym.
Akszara śloka jest nazwą rzadkiej współcześnie formy przekazu i kształtowania
tradycji literackiej sanskrytu powstałej na Półwyspie Indyjskim i oddziałującej na kultury
obszaru południowej Azji. Stanowi historycznie złożoną formę instytucji społecznokulturowej, której korzenie sięgać mogą czasów kształtowania się klasycznego modelu
formacji intelektualnej charakterystycznej dla kultury sanskrytu. Formacja ta przez wiele
stuleci obejmowała swym kosmopolitycznym oddziaływaniem szereg regionów Azji
Południowej o odmiennej historii i różnych tradycjach literatur w językach lokalnych .
Akszara śloka jest nazwą odnoszącą się do jednej z metod pamięciowych technik
recytacyjnych, a także do żywej tradycji stowarzyszeń, cyklicznych spotkań i turniejów
recytacyjnych, rządzących się ściśle określonymi zasadami i procedurami podlegającymi
okresowemu testowaniu i publicznej ekspozycji. Akszara śloka stanowi współcześnie bardzo
mało znaną i nie opisaną instytucję społecznego funkcjonowania elitarnej sztuki literackiej i
jej tradycyjnego przekazu. W swym obecnym kształcie wydaje się formą charakterystyczną
dla obszarów południa Indii, a zwłaszcza dla Kerali. Łączy w sobie kosmopolityczną kulturę
sanskrytu z regionalną i lokalną kulturą języka malajalam oraz form hybrydalnych
(maniprawalam). Planowana w projekcie dokumentacja audiowizualna ww. tradycji będzie z
jednej strony próbą ocalenia być może zanikającej postaci funkcjonowania żywej tradycji
literackiej języka uznawanego niekiedy za tzw. „język martwy”, z drugiej zaś okazją do
przykładowej analizy zagadki trwania kultur literackich w zmieniających się okolicznościach
historycznych, kulturowych i językowych oraz związku aspektów takiego trwania z
budowaniem kulturowej tożsamości grup i społeczności.
Praktykę Akszara śloki
z dużym prawdopodobieństwem wiązać można z tradycją
sanskryckiej literatury klasycznej, tzw. kawji , zwanej też „literaturą dworską” lub „literaturą
kunsztownego stylu.” Wycyzelowane utwory typu kawja powstawały zawsze z wielką
dbałością o formę i treść. Podzielano powszechnie przekonanie, że dla jej tworzenia prócz
talentu i wyobraźni (pratibha ) nieodzowne było odpowiednie przygotowanie poprzedzone
długotrwałym okresem zdobywania edukacji i doświadczenia (vyutpatti), oraz codzienne,
żmudne ćwiczenia (abhijoga). Z tradycyjnych przekazów (traktaty teoretycznoliterackie
dyskutujące temat kawiśiksza, czyli edukację poety) wiemy, że sprawdzianem wiedzy i
umiejętności poety bywały zgromadzenia zwane m.in. kawjagoszthi. W gronie poetów i
profesjonalistów sztuki słowa nie tylko recytowano nowopowstałe utwory i poddawano je
krytyce; także tutaj nie pomijano okazji do doskonalenia warsztatu poetyckiego: trenowano
wyrafinowane techniki pomagające wzbogacić słownictwo, pozwalające wirtuozersko
opanować rozległe bogactwo sanskryckich miar wierszowych; ćwiczono znajomość dokonań
sławnych poprzedników. Podobne przygotowanie posiadać powinni wedle zaleceń tych
samych traktatów odbiorcy tego typu literatury. Analogiczne funkcje do typowych dla
1
kawjagoszthi, spełniała i spełnia dzisiaj instytucja Akszara śloki – wielogodzinne recytacje wg
określonego klucza poddają wnikliwemu testowi znajomość skarbca literatury pięknej trzech
języków (sanskryt, maniprawalam i malajalam) oraz jej teoretycznych założeń. Uczestnicy
zgromadzeń i turniejów Akszara śloki, w zależności od przyjętych założeń, epatują
wirtuozerią opanowania zasad sanskryckiej metryki, zdolnością improwizowania wg zasad
klasycznej konwencji literackiej, perfekcyjną znajomością jednego dzieła (np.“Narajaniji”)
lub nieskończoną, wydawałoby się, możliwością cytowania wielu autorów, przywołując
strofy odpowiednie do okoliczności gromadzących członków stowarzyszenia. Pochodzą z
różnych warstw społecznych. Łączy ich doświadczenie uczestniczenia w ważnej i elitarnej
tradycji jednoczącej kosmopolityczną siłę wyrazu literatury sanskrytu z kolorytem lokalnego
lub regionalnego idiomu .
Historia turniejów Akszara śloka jest prawdopodobnie bardzo stara. Tradycja zgromadzeń i
turniejów poetów jest jednym z charakterystycznych rysów kultury literackiej sanskrytu.
Wiąże się z kultem słowa rytmicznie wypowiadanego oraz pamięciowym przekazem i
wyrafinowanymi technikami pamięciowego treningu. Być może początków tego zwyczaju
szukać należy w turniejach poetyckich wczesnej epoki wedyjskiej, a więc ok.. drugiego
tysiąclecia p.n.e. Na zjawisko to zwracali uwagę wcześniejsi badacze (np. Kuiper 1960,
Witzel 1987, Pollock 2003). Pamiętać należy, że uważane za teksy święte, strofy zbioru
Rigwedy, ustalone w wersji kanonicznej w I połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e.,
określano niekiedy w tradycyjnym modelu przekazu ustnego właśnie terminem akszara,
którego spektrum semantyczne zawierało w sobie zarówno znaczenie „sylaby, głoski,
dźwięki” (akszara) jak i „niezniszczalne”, „wieczne” (a-kszara). Do nazewnictwa tego
rodzaju nawiązywały wczesne spekulacje na temat szczególnego ontologicznego statusu
tekstów wedyjskich, zwłaszcza w ich aspekcie fonicznym i rytmicznym. Przekonanie o
wyjątkowych walorach poddanej dyscyplinie rytmicznej kompozycji w języku sanskryckim
przejęte zostało przez indyjskich filozofów języka i gramatyków, a w końcu przez autorów
tekstów teoretycznoliterackich, autorów i praktyków wielkiej tradycji literatury
kunsztownego stylu. To w kontekst tej ostatniej właśnie wpisuje się zjawisko stanowiące
przedmiot badań niniejszego projektu.
2