i stylistyka

ramatyka i stylistyka, strona
G I MN A Z JG UM
J Z Y K P O L S K I
Zoa Czarniecka-Rodzik
Gramatyka
podrcznik
i stylistyka
8
C O T O J E S T F L E KS J A ?
Fleksja (z ac. flexio ‘zginanie, zmienianie’) to
1. dzia nauki o jzyku, zajmujcy si reguami odmiany wyrazów,
ich klasyfikacj i podziaem na czci mowy,
2. odmiana wyrazów.
FLEKSJ A
Jzyk polski jest jzykiem fleksyjnym, co oznacza, e wikszo
wyrazów przyjmuje
w wypowiedzi róne, cile okrelone formy, np. Dostaam nowy dugopis
dugopis. Pisz
nowym dugopisem
dugopisem. Zapomniaam dugopisu.
Wszystkie wyrazy odmienne skadaj si z dwóch czci:
• tematu fleksyjnego, który jest czci wyrazu powtarzajc si podczas odmiany
i z którym zwizane jest znaczenie wyrazu (np. dom
dom, dom-u, dom-owi itd.);
• kocówki fleksyjnej, która wystpuje po temacie fleksyjnym i zmienia si podczas
odmiany (np. dom--ø1, dom-u
-u, dom-owi itd.). Informuje ona o rónych formach
fleksyjnych wyrazu, a wic o przypadku, liczbie i rodzaju rzeczowników, przymiotników,
liczebników i zaimków oraz o osobie, liczbie, rodzaju, czasie i trybie czasowników.
W tym rozdziale zajmiemy si przypomnieniem i utrwaleniem wiadomoci
o czciach mowy.
CZCI MOWY
ODMIENNE
NIEODMIENNE
PRZEZ O S O BY
P R Z E Z P R Z Y PA D K I
›› czasownik
PRZEZ RODZAJE
NIE PRZEZ RODZAJE
›› rzeczownik
›› zaimek rzeczowny
PRZEZ L I C Z BY
N I E PRZEZ L I C Z BY
›› przymiotnik
›› zaimek
przymiotny
1
ø – brak kocówki fleksyjnej.
›› liczebnik
›› zaimek
liczebny
›› przysówek
›› partykua
›› przyimek
›› spójnik
›› wykrzyknik
Fleksja, strona
9
Czasownik
O
czasowniku uczye si ju
w szkole podstawowej. W tym
rozdziale tylko przypomnimy
i uporzdkujemy zdobyte
wczeniej wiadomoci.
DO CZE G O SU
CZ AS O W NIKI ?
Czasownik jest bardzo wan czci
mowy, gdy bez niego nie mona
utworzy
zdania. Peni w nim
najwaniejsz funkcj – orzeczenia.
Wyraa czynno
lub stan, czyli informuje
o tym, co si dzieje, co robi lub w jakim
s stanie osoby, zwierzta, roliny, rzeczy.
Odpowiada na pytania: co robi?, co si
z nim dzieje?, w jakim jest stanie?
Przykady: Ewa czyta
czyta. Zupa wykipiaa
wykipiaa.
Mama zamylia si.
si
Od czasownika zaley przypadek
okrelajcego go rzeczownika, np. czytam
ksik (B.), interesuj si ksik (N.).
Mówimy, e rzdzi on przypadkiem
(przypadkami) rzeczownika.
Osobowe formy czasownika to
takie formy, w których moemy okreli
osob (ja, ty, on itd.), np. zrobiem (ja),
pójdziemy (my), zostacie (wy), spóniliby
si (oni).
Czasowniki odmieniaj si przez:
• osoby: pierwsz, drug i trzeci, np.
(ja) lubi
lubi, (ty) przyjedziesz
przyjedziesz, (on) zosta
zosta,
(my) pimy
pimy, (wy) woajcie
woajcie, (oni, one)
kupi;
• liczby: pojedyncz i mnog, np.
(ja) chciabym
chciabym, (my) chcielibymy;
• rodzaje: w liczbie pojedynczej mski,
eski i nijaki, w liczbie mnogiej
mskoosobowy i niemskoosobowy, np.
zjad, zjada, zjado, zjedli, zjady.
zjady
Czasowniki mog wystpowa
w trzech
czasach: teraniejszym, przyszym
i przeszym, np. mówisz, bdziesz mówi,
mówie.
CZAS OWNIK
OSOBA, LICZBA,
R O D Z A J I C Z A S CZA SOWNIKA
10
W IC ZE N IA
1
W poniszym tekcie podkrel czasowniki w formie osobowej.
Sporzd tabel wedug wzoru, wpisz do niej czasowniki i okrel ich formy
fleksyjne. Tam, gdzie nie mona poda formy rodzaju, postaw kresk.
Jacht zakoysa si nagle, gdy uderzy w niego silny szkwa. Poczuam
gwatowny przechy i mocne szarpnicie trzymanej w rku liny, która
niespodziewanie wylizgna mi si z rk. Rzuciam si w jej stron. Dwaj inni
czonkowie zaogi byskawicznie przesiedli si na drug burt. Chocia agle
zatrzepotay niepokojco, udao mi si doprowadzi
je do porzdku. Wrócilimy
na poprzedni kurs. „Dobrze zareagowalicie” – pochwali nas sternik.
„Zrobia postpy” – zwróci si do mnie. „Jednak jeli bdziesz bardziej
uwaa
, nie bdziesz musiaa tak mocowa
si z aglem”. Poczuam, e
si rumieni, i postanowiam, e szkwa ju mnie nigdy nie zaskoczy.
CZASOWNIK
2
OSOBA
LICZBA
RODZAJ
CZAS
Przytoczony w poprzednim wiczeniu tekst ma form opowiadania.
Jaki czas w nim przewaa? Jak sdzisz, dlaczego?
UWAGA
stylistyczna
Opowiadajc o zdarzeniach z przeszoci, najczciej
uywamy czasu przeszego. Czasem jednak, gdy
chcemy, aby nasz tekst by bardziej dynamiczny,
moemy nawet o przeszych zdarzeniach
opowiedzie
w czasie teraniejszym. Pamitaj jednak,
aby konsekwentnie uywa
tego samego czasu!
3
Przekszta wyróniony fragment tekstu z wiczenia 1., zmieniajc form
czasowników na czas teraniejszy. Porównaj oba teksty. Jaki efekt osigne?
Fleksja, strona
11
SK ADNIA ZDANIA POJEDYNCZEGO
88 Co to jest skadnia?
89 Z D A N I E
I R Ó W N O WA N I K Z D A N I A
95 O R Z E C Z E N I E
95 Orzeczenie czasownikowe
95 Orzeczenie imienne
WICZENIA
99 P O D M I O T
99 Podmiot gramatyczny i domylny
mylny
102 Inne rodzaje podmiotu
103 Zdanie bezpodmiotowe
107 P R Z Y D AW KA
112 D O P E N I E N I E
116 O KO L I C Z N I K
124 R O Z B I Ó R
LOGICZNY ZDANIA
128 Z W I Z K I
SKADNIOWE
134 I N F O G R A F I KA : Czci zdania
136 P O W T Ó R Z E N I E
I U T R WA L E N I E W I A D O M O C I
Z E S K A D N I Z DA N I A P O J E DY N C Z E G O
142 Odpowiedzi
145 S P R AW D ,
ILE POTR AFISZ
147 Odpowiedzi
TRYBY CZA SOWNIKA
zasownik moe wystpowa
w trzech trybach:
oznajmujcym, rozkazujcym
i przypuszczajcym, np.
pisz, pisz, pisabym.
C
która odbywa si w danej chwili,
odbywaa si w przeszoci lub
bdzie odbywa
si w przyszoci, np.
Przyjechaem do ciebie. Kasia maluje
obraz. Na pewno zdobdziecie puchar.
T R YB O ZNA JMUJCY
Czasownik w trybie oznajmujcym
informuje, czyli oznajmia, o czynnoci,
Tylko w trybie oznajmujcym czasowniki
maj formy czasu teraniejszego,
przeszego i przyszego.
CZA SOWNI K
12
T R Y B P R ZYPUSZCZAJCY
Trybu przypuszczajcego uywamy,
gdy chcemy powiedzie
, e co mogoby
si wydarzy
, gdyby zostay spenione
pewne warunki lub zaszy sprzyjajce
okolicznoci, np.
Powiedziabym ci prawd, ale si boj.
Pojechalibymy w góry, gdyby by nieg.
Znaleliby skarb, gdyby mieli map.
Trybu przypuszczajcego uywamy
czasem równie wtedy, gdy chcemy
wyrazi
prob, wahanie, wtpliwo
, np.
Pozmywaby po kolacji.
Moe bym si zgodzia.
Proponowalibymy inne rozwizanie.
Do tworzenia trybu przypuszczajcego
uywamy czstki -by-, któr dodajemy
do formy czasownika w czasie
przeszym. Po tej czstce dodajemy
jeszcze kocówki osobowe, np.
powiedzia-by-m, powiedziaa-by-m
– 1. osoba liczby pojedynczej
– 2. osoba liczby pojedynczej
powiedzia-by, powiedziaa-by,
powiedziao-by
– 3. osoba liczby pojedynczej
powiedzieli-by-my, powiedziay-by-my
– 1. osoba liczby mnogiej
powiedzieli-by-cie, powiedziay-by-cie
– 2. osoba liczby mnogiej
powiedzieli-by, powiedziay-by
– 3. osoba liczby mnogiej
Czstka by jest ruchoma, mona j
oddzieli
wraz z kocówk osobow
od czasownika i postawi
przed nim, np.
Na pewno zrobiabym to.
Na pewno bym to zrobia.
Czasowniki w trybie przypuszczajcym
nie maj form czasu (teraniejszego,
przeszego lub przyszego).
powiedzia-by-, powiedziaa-by-
UWAGA
ortograczna
Czstk by z osobowymi formami
czasownika oraz ze spójnikami piszemy
zawsze cznie! Z innymi czciami
mowy piszemy j rozdzielnie.
Czasowniki warto, trzeba, mona nie
odmieniaj si przez osoby, dlatego take
z nimi czstk by piszemy oddzielnie:
warto by, trzeba by, mona by.
Fleksja, strona
Czasowniki w trybie rozkazujcym na ogó
nie maj formy 1. osoby liczby pojedynczej
(gdy polecenia przewanie wydajemy
komu, a nawet jeli zwracamy si do
siebie, robimy to najczciej w drugiej
osobie, np. we si do roboty, myl!).
Czasowniki w trybie rozkazujcym nie
maj form czasu ani rodzaju.
Gdy chcemy uy
trybu rozkazujcego
w 3. osobie, uywamy formy zoonej,
dodajc wyraz niech, np. niech tu
przyjdzie, niech si zbior.
1
Uzupenij podane zdania.
Uyj czasowników w trybie przypuszczajcym.
A. Gdybym by bogaty, .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... .
B. Gdybymy poznali go bliej, .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . ....
C. Nie poradzimy sobie sami. Czy .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . . nam pomóc?
D. Na pewno by zdya, .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . .... . ....... . ...
E. Gdyby nie jad tylu sodyczy, ... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . .......
F. ... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... , ale zabrako im czasu.
G. Gdybym o tym wiedzia, ... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....... . ....
2
Uó krótkie (okoo 10 zda)
opowiadanie na temat:
„Gdybym by (bya) dyrektorem
szkoy (prezydentem, gwiazd
muzyki pop – do wyboru)”.
Podkrel w swoim tekcie
wszystkie czasowniki w trybie
przypuszczajcym. Zwró uwag
na poprawn pisowni.
CZAS OWNIK
TR YB R O ZKAZUJCY
Trybu rozkazujcego uywamy, gdy
chcemy komu wyda
polecenie lub
o co go poprosi
, a take do formuowania nakazów i zakazów, np.
Zróbmy sobie przerw.
Chodcie prdzej.
Nie wtykaj nosa w nie swoje sprawy.
Niech kto tu wreszcie posprzta
posprzta.
Cumy rzu
rzu
!
13
14
W IC ZE N IA
3
4
Wyra nastpujce yczenia, uywajc trybu przypuszczajcego.
A. Otwórz okno.
A......................................................
B. Zróbcie miejsce.
B......................................................
C. Chc wyjecha.
C......................................................
D. Kasia napisze referat.
D......................................................
E. Moecie uszy kostiumy.
E......................................................
Na podstawie wicze 1.– 3. odpowiedz na pytanie:
Kiedy uywamy trybu przypuszczajcego?
Trybu przypuszczajcego uywamy, gdy:
– .........................................................................................,
– ..........................................................................................
5
Chcesz mie wicej czasu dla siebie? Przeczytaj ponisze wskazówki.
Dodaj kilka wasnych propozycji.
1. Codziennie rano zastanów si, co masz dzi do zrobienia.
2. Nie tra zbyt wiele czasu na czynnoci organizacyjne,
bierz si szybko do pracy.
3. Kontroluj czas spdzany przed telewizorem i przy telefonie.
4. Pracuj z zegarkiem w rku.
5. Wykorzystuj róne „puste” chwile w cigu dnia – np. przejazd
autobusem, stanie w kolejce – na czytanie lektury, nauk
sówek, wiersza itp.
6. Nie angauj si w zbyt wiele spraw jednoczenie.
7. .............................................................................................................
8. .............................................................................................................
9. .............................................................................................................
Napisz, jakiego trybu uye. Jak funkcj peni on w tym wiczeniu?
Fleksja, strona
Uywajc trybu rozkazujcego, napisz przepis na jajecznic ze szczypiorkiem.
Skorzystaj z podanych rysunków.
7
Wyobra sobie, e przygotowujecie w klasie zabaw andrzejkow.
Tobie przypada rola organizatora. Rozdziel zadania, uywajc form 1. osoby lm,
3. osoby lp i 3. osoby lm trybu rozkazujcego. Wykorzystaj podane zwroty.
WICZENIA
6
15
• zaprojektowa dekoracje
• przygotowa wróby
• kupi napoje
• upiec ciasto
• zatroszczy si o muzyk
• nakry do stou
• sprztn po zabawie
16
W IC ZE N IA
8
Na podstawie wicze 5.–7. odpowiedz na pytanie:
Kiedy uywamy form trybu rozkazujcego?
Trybu rozkazujcego uywamy, gdy:
– .........................................................................................,
– .........................................................................................,
– ..........................................................................................
9
Uzupenij podany tekst czasownikami w odpowiednich trybach.
Nazwij te tryby, a nastpnie zastanów si, dlaczego akurat takich trybów uye.
Jak funkcj kady z nich peni w tekcie?
Ojciec (powiedzie
) .... do syna: „Jacku, (wyjeda
) .... na kilka dni.
Prosz, (pomaga
) .... mamie, (pamita
) .... o wyrzucaniu mieci
i sprztaniu swojego pokoju. Nie (kóci
) .... si z siostr. Gdyby
(pogra
) .... z ni czasem w pik, (sprawi
) .... jej wielk rado
,
a mama te (by
) .... bardzo zadowolona. (Mie
) .... nadziej, e (móc)
.... na ciebie liczy
”.
10
Z poprzedniego wiczenia wybierz 1 czasownik i wpisz jego formy do tabeli.
Tam, gdzie nie ma odpowiedniej formy, postaw kresk.
TRYB OZNAJMUJCY
CZAS
TERA
NIEJSZY
CZAS
PRZESZY
CZAS
PRZYSZY
TRYB
PRZYPUSZCZAJCY
TRYB
ROZKAZUJCY
1. os. lp
2. os. lp
3. os. lp
1. os. lm
2. os. lm
3. os. lm
11
Jaki wniosek dotyczcy odmiany czasownika
wynika z poprzedniego wiczenia?
.................................................................
Fleksja, strona
17
STRONA CZYNNA
I STRONA BIERNA CZA SOWNIKA.
CZA SOWNIKI PRZECHODNIE
I NIEPRZECHODNIE
S
ST R ONA CZYNNA
Przyjrzyj si podanym zdaniom.
Ewa przygotowuje tras wycieczki.
Micha zarezerwowa nocleg.
Klaudia zamówi autokar.
ukasz przekona wychowawczyni.
Zwró
uwag na czasowniki. Wskazuj
one na wykonawc czynnoci:
przygotowuje ¼ kto? Ewa
zarezerwowa ¼ kto? Micha
zamówi ¼ kto? Klaudia
przekona ¼ kto? ukasz
Podmiotem jest tu wykonawca
czynnoci, o której mówi czasownik.
Obiekt czynnoci natomiast jedynie
dopenia informacj:
przygotowuje ¼ co? tras
zarezerwowa ¼ co? nocleg
zamówi ¼ co? autokar
przekona ¼ kogo? wychowawczyni
Poniewa podmiot jest wykonawc
czynnoci, o której mówi orzeczenie,
czasownik wystpuje w stronie
czynnej.
Strona czynna jest wyraona
czasownikiem w formie osobowej.
S T RON A B IERN A
T sam tre
moemy jednak wyrazi
inaczej:
Trasa wycieczki jest przygotowywana
przez Ew.
Nocleg by zarezerwowany przez
Michaa.
Autokar bdzie zamówiony przez
Klaudi.
Wychowawczyni zostaa przekonana
przez ukasza.
W tym wypadku czasowniki zwracaj
uwag na obiekt czynnoci:
jest przygotowywana ¼ co? trasa
by zarezerwowany ¼ co? nocleg
bdzie zamówiony ¼ co? autokar
zostaa przekonana ¼ kto?
wychowawczyni
Podmiotem jest tu nie wykonawca
czynnoci, lecz jej obiekt.
Orzeczenie wyraa czynno
, której
podmiot podlega, jest wic wyraone
czasownikiem w stronie biernej.
Ze wzgldu na trudno
wyodrbnienia sporód czasowników z si konstrukcji
zwrotnych na poziomie gimnazjalnym czasowniki wystpujce w stronie zwrotnej
typu my
si, czesa
si bdziemy traktowa
jako nalece do strony czynnej.
1
CZAS OWNIK
DO CZE G O SU STRONY
CZ AS O W NI KA?
trona czasownika wyraa
zaleno
midzy wykonawc
czynnoci a jej obiektem.
Czasowniki mog wystpowa
w dwóch stronach: czynnej
i biernej. Do strony czynnej zalicza
si te formy niektórych czasowników
z zaimkiem si, np. umiechn
si,
ba
si1.
28
POWTÓRZENIE I UTRWALENIE
WIADOMOCI Z FLEKSJI
FLEKSJ A
WICZENIA Z TEGO ROZDZIAU MOG TAKE SUY DO SAMODZIELNEGO
POWTARZANIA I UTRWALANIA MATERIAU. DLATEGO DO KADEGO Z NICH
NA KOCU ROZDZIAU (S. 82) PODANO ODPOWIEDZI.
1
2
3
4
Okrel dokadnie formy osobowe podanych czasowników. (Podaj kategorie
fleksyjne, czyli osob, liczb, rodzaj, tryb, czas, stron, a take, czy czasowniki
s dokonane, czy niedokonane).
A. sta –
D. opowiesz –
B. skamaliby –
E. spójrzmy –
C. biegam –
F. obudziyby si –
Utwórz formy dokonane podanych czasowników.
• klcze –
• sta –
• wydawa –
• widzie –
• wzdycha –
• wystukiwa –
• umiecha si –
• otwiera –
Z poprzedniego wiczenia wybierz czasowniki przechodnie niedokonane
i utwórz z nimi po 1 zdaniu w stronie czynnej i po 1 w stronie biernej.
Utwórz nastpujce formy podanych czasowników:
WYDZIERA
1. os. lp czasu
tera
niejszego
1. os. lm czasu
przeszego
w rodzaju mskoosobowym
2. os. lp trybu
rozkazujcego
CIGN
MIE
ZDAWA
Fleksja, strona
05
29
Przekszta zdania, zamieniajc:
A. stron czynn na biern,
Siostra podlewa ogród.....
Babcia prasuje obrus. ....
Mama szyje firanki. ....
Cae mieszkanie zostao piknie przez nas wysprztane. ....
Paczka zostaa dorczona do rk wasnych adresata. ....
Film nie by obejrzany do koca, gdy zosta wyczony prd. ....
06
Z podanego zdania wypisz wszystkie rzeczowniki i podaj,
w jakim przypadku wystpuj.
Systematyczne uprawianie sportów nie tylko poprawia nasz
kondycj zyczn, ale take wpywa na stan zdrowia oraz podnosi
nastrój dziki wydzielajcym si wtedy hormonom szczcia.
07
Odmie w obu liczbach, uwzgldniajc wszystkie rodzaje:
A. w czasie przeszym czasownik i,
B. w czasie przeszym czasownik wyj,
C. w trybie przypuszczajcym czasownik zacz.
08
Uó zdania z podanymi rzeczownikami we wskazanej formie.
A. nauczyciel – D. lm
B. ksi – C. lm
C. metro – D. lp
09
Odmie podane rzeczowniki w liczbie pojedynczej i mnogiej. Oddziel tematy
fleksyjne od kocówek.
• kwiat • piskl • entuzjasta
10
Odmie przez przypadki podane rzeczowniki. Oddziel tematy fleksyjne od
kocówek. Wyjanij, na czym polegaj osobliwoci w ich odmianie.
A. rok
D. spodnie
B. czowiek
E. solidarno
C. stypendium
POWTÓRZENIE
B. stron biern na czynn.