docRECENZJA ROZPRAWY Doktorskiej dla Rady Wydziału
download 
Reklamacja Transkrypt
RECENZJA ROZPRAWY Doktorskiej dla Rady Wydziału
prof. Mieczysław Muraszkiewicz Instytut Informatyki, Wydział Elektroniki i Technik Informacyjnych Politechnika Warszawska kom. 602 650 108; [email protected] ________________________________________________________________________ RECENZJA ROZPRAWY Doktorskiej dla Rady Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego Tytuł rozprawy: Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmioto-‐ wych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej Autor rozprawy: mgr Bartłomiej Włodarczyk Promotor rozprawy: prof. dr hab. Jadwiga Woźniak-‐Kasperek A. Struktura rozprawy Celem przedłożonej do recenzji rozprawy doktorskiej mgra Bartłomieja Włodarczyka „uczyniono analizę i zaprezentowanie jej rezultatów w zakresie możliwości optymalizacji wykorzystania danych semantycznych zorganizowanych jako języki haseł przedmiotowych w celu stworzenia systemu zapewniającego skuteczniejsze, bliższe oczekiwaniom użytkow-‐ ników wyszukiwanie informacji” (str. 19). Praca składa się ze Wstępu, trzech rozdziałów i Zakończenia, ponadto zawiera trzy aneksy, oraz spis literatury złożony z 317 pozycji. Dwu-‐ tomowe dzieło, w postaci pliku w formacie pdf, liczy 486 numerowanych stron tekstu, za-‐ wiera liczne diagramy, ryciny i tabele. Do rozprawy dołączone są wykazy użytych skrótów, ilustracji i tabel. Wstęp do rozprawy przedstawia języki haseł przedmiotowych i ich obecny status, a także precyzuje cel, obszar badań, tezę i zakres rozprawy oraz przynosi uwagi dotyczące termi-‐ nologii. Rozdział 1. zawiera obszerną prezentację historii i stanu obecnego języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Rozdział 2. W całości poświęcony jest problematy-‐ ce map tematów, jako zaawansowanej metodzie reprezentacji wiedzy i narzędziu do reali-‐ zacji założonego celu badań. Rozdział 3. stanowi główną część rozprawy z punktu widzenia prezentacji uzasadnienia tezy sformułowanej przez Doktoranta. To tutaj szczegółowo po-‐ kazano jak przekształcić język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej do postaci ma-‐ Recenzja rozprawy doktorskiej pt. „Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmiotowych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” przez mgra Bartłomieja Włodarczyka _________________________________________________________________________________________ py tematów, nawiązując tym samym do postulatu o możliwości wykorzystania map tema-‐ tów do transformowania języków haseł przedmiotowych sformułowanego przez prof. J. Woźniak-‐Kasperek w jej książce z 2011 r. Rozprawę zamyka Zakończenie, gdzie znajdują się m.in. przegląd uzyskanych wyników oraz sugestie dotyczące dalszych prac. Praca opatrzo-‐ na jest bibliografią i trzema aneksami. B. Kontekst Języki informacyjno-‐wyszukiwawcze to klasyczna dziedzina nauki o informacji, sięgająca historyczne do prac z lat 50-‐tych poprzedniego stulecia. Za autora tego terminu (ang. in-‐ formation retrieval language) uważa się Calvina N. Mooersa, który posłużył się nim w arty-‐ kule opublikowanym w 1951 r. w czasopiśmie American Documentation pt. „Zatocoding applied to mechanical organization of knowledge”. W Polsce szczególnie istotny wkład w tę dziedzinę wnieśli m.in. tacy badacze, jak: B. Bojar, E. Chmielewska-‐Gorczyca, J. Hys, A. Łysakowski, J. Sadowska, B. Sosińska-‐Kalata, O. Ungurian, O. Wojtasiewicz, J. Woźniak-‐ Kasperek i E. Ścibor. Wydaje się, że można dziś bez przesady mówić o polskiej szkole badań nad językami informacyjno-‐wyszukiwawczymi. Wykorzystanie komputerów i sieci komputerowych, a zwłaszcza internetu, stało się silnym impulsem do ponownego spojrzenia na problematykę systemów informacyjnych, a w szczególności na zagadnienia języków informacyjno-‐wyszukiwawczych, w tym języków tra-‐ dycyjnie stosowanych w bibliotekach i ośrodkach informacji. Zasadnicze kierunki prac wy-‐ znaczają badania na rzecz wzmocnienia semantycznego tych języków oraz wysiłki skiero-‐ wane na uczynienie ich przyjaznymi (łatwiejszymi w użyciu) dla użytkowników, zarówno tych, którzy zajmują się opisem (indeksowaniem) dokumentów i tworzeniem różnych form katalogów, jak i tych, którzy zainteresowani są wyszukiwaniem dokumentów. Ważnym typem języka informacyjno-‐wyszukiwawczego jest język haseł przedmiotowych, który jest mocno osadzony w tradycji bibliotekoznawstwa, jako jedno z najważniejszych narzędzi opisu i dostępu do treści dokumentów przechowywanych w bibliotekach. Jego korzenie datują się na rok 1898, w tym roku bowiem Biblioteka Kongresu Stanów Zjedno-‐ czonych rozpoczęła użytkowanie języka Library of Congress Subject Headings, który jest językiem właśnie tego typu. Dziś różnymi językami haseł przedmiotowych posługują się najpoważniejsze i największe biblioteki na świecie – w Polsce są to Biblioteka Narodowa i Katalog Automatycznych Bibliotek Akademickich – ale także mniejsze biblioteki, w tym bi-‐ blioteki specjalistyczne i lokalne biblioteki publiczne. Autor rozprawy doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że nowe techniki informacyjne i ko-‐ munikacyjne zmieniają rolę i sposób pracy bibliotek: „W nowych warunkach biblioteki sta-‐ nęły przed dylematem, czy należy dalej rozwijać języki haseł przedmiotowych, a jeśli tak, to w jakim kierunku. Kwestia ta jest szczególnie istotna w kontekście liczebności i wagi do-‐ tychczas opracowanych za ich pomocą zbiorów” (str. 8). W swej rozprawie podjął próbę odpowiedzi na to pytanie, która grosso modo sprowadza się do poszukania metod reformy 2 Recenzja rozprawy doktorskiej pt. „Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmiotowych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” przez mgra Bartłomieja Włodarczyka _________________________________________________________________________________________ (re-‐inżynierii) języków haseł przedmiotowych w stronę ich wzmocnienia semantycznego i/lub transformacji w narzędzia o zwiększonej ekspresji semantycznej. Podjętą przez niego próbę realizacji tego zadania za pomocą reorganizacji języków haseł przedmiotowych w mapy tematów (ang. topic maps) uważam za zasługującą na uwagę i godną poparcia. C. Ocena rozprawy 1. Jakie zagadnienie naukowe jest rozpatrzone w pracy (teza rozprawy) i czy zostało do-‐ statecznie jasno sformułowane ? Jaki charakter ma rozprawa (teoretyczny, doświad-‐ czalny, inny) ? Autor nawiązuje do osiągnięć i prac z kilku dziedzin, m.in: teorii i praktyki języków infor-‐ macyjno-‐wyszukiwawczych, przede wszystkim języków haseł przedmiotowych, projekto-‐ wania i użytkowania systemów informacyjnych, metod reprezentacji wiedzy, a zwłaszcza map tematów oraz semantyki. Teza rozprawy brzmi następująco (str. 19): „W językach haseł przedmiotowych tkwi niewykorzystany dotychczas po-‐ tencjał informacyjno-‐wyszukiwawczy, a jego wykorzystanie wymaga wdrożenia w systemach bibliotecznych technik semantycznych. Języki te są bogatym źródłem powiązanych semantycznie danych dotyczących za-‐ równo rzeczywistości pozadokumentacyjnej, jak i dokumentacyjnej. Spo-‐ sób organizacji tych informacji i techniki informacyjne stosowane w zde-‐ cydowanej większości katalogów nie pozwalają jednak na ich pełne wyko-‐ rzystanie. Potencjał ten można zdyskontować poprzez semantyczną reor-‐ ganizację języków haseł przedmiotowych. Jednym z modeli umożliwiają-‐ cych taką transformację są mapy tematów”. Jest ona zrozumiała i jasno sformułowana, co znacznie ułatwia śledzenie procesu jej uza-‐ sadnienia w poszczególnych fragmentach rozprawy. Praca ma charakter przede wszystkim pragmatyczny, jest oparta na własnych, oryginal-‐ nych pomysłach i własnej metodzie. Opracowane przez Autora propozycje mają także pewne walory teoretyczne, zwłaszcza tam, gdzie Autor analizuje strukturę przekształcane-‐ go języka haseł przedmiotowych i jej odwzorowanie po przekształceniu w mapę tematów. Za sprawą wyraźnie zaznaczonego „pragmatycznego nachylenia” pracy i odniesienia jej do języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej dostrzegam duże możliwości użycia otrzymanych wyników w praktyce. 3 Recenzja rozprawy doktorskiej pt. „Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmiotowych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” przez mgra Bartłomieja Włodarczyka _________________________________________________________________________________________ 2. Czy w rozprawie przeprowadzono w sposób właściwy analizę źródeł (w tym litera-‐ tury światowej i stanu zagadnień w przemyśle) świadczący o dostatecznej wiedzy autora ? Czy wnioski z przeglądu źródeł sformułowano w sposób jasny i przekony-‐ wujący ? Bibliografia zawiera 317 pozycji relewantnych do poruszanego w rozprawie tematu i jest znakomitą, stanowiącą wartość samą w sobie, bazą referencyjną do istniejącej wiedzy z badanego zakresu. Warte pozytywnego podkreślenia jest to, że w siedmiu przypadkach mgr B. Włodarczyk jest autorem prac wymienionych w bibliografii. Przegląd literatury i wnioski stąd wysnute przez Autora są przekonujące i świadczą o bar-‐ dzo dobrym rozeznaniu literaturowym. W szczególności analityczna charakterystyka języ-‐ ków haseł przedmiotowych i ich zastosowań oraz obszerna prezentacja i wnikliwa analiza map tematów jako metody reprezentacji wiedzy i narzędzia do transformacji języków ha-‐ seł przedmiotowych dobrze pokazują możliwości i trudności w obszarze badań Autora oraz uzasadniają podjęcie własnych badań przez mgra B. Włodarczyka. 3. Czy autor rozwiązał postawione zagadnienia, czy użył właściwej metody i czy przyjęte założenia są uzasadnione ? Doktorant zaproponował autorskie, oryginalne podejście do reformy/transformacji języ-‐ ków haseł przedmiotowych. Przyjęta przez niego metoda polega m.in. na: ─ analizie niedostatków języków haseł przedmiotowych z punktu widzenia ekspresji semantycznej i stopnia przyjazności dla użytkownika oraz odniesieniu jej do języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej, ─ rozwinięciu prof. J. Woźniak-‐Kasperek postulatu o możliwości zastosowania map tematów do transformacji języka haseł przedmiotowych i pokazaniu jak to uczynić na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej, ─ przeprowadzeniu analizy i oceny uzyskanych wyników transformacji. Takie podejście i tę metodę pracy uważam za właściwe i owocne. Postawione zagadnienie badawcze zostało rozwiązane prawidłowo. Założenia przyjęte w sformułowaniu zadanego problemu i podczas jego rozwiązywania uważam za uzasadnione i wystarczająco ogólne. 4. Czy tematyka rozprawy jest aktualna lub dostatecznie ważna ? Tematyka rozprawy jest ważna i aktualna. Po pierwsze, języki haseł przedmiotowych są jednym z najważniejszych narzędzi używanych przez biblioteki, a jednocześnie mają liczne niedostatki co do możliwości opisu semantyki i przyjazności dla użytkowników. Po drugie, powszechne wprowadzenie do bibliotek i ośrodków informacji technik informacyjnych oraz to, że komputery, tablety i smartfony stały się nieodłącznym medium dostępu do do-‐ kumentów i innych zasobów informacyjnych bibliotek i placówek informacyjnych sprawia, 4 Recenzja rozprawy doktorskiej pt. „Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmiotowych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” przez mgra Bartłomieja Włodarczyka _________________________________________________________________________________________ że języki haseł przedmiotowych w obecnej postaci zniechęcają użytkowników swymi nie-‐ dostatkami semantycznymi i mizerią w zakresie ergonomii. W tej sytuacji reforma tych ję-‐ zyków, a nawet ich gruntowne przekształcenie w bardziej przyjazne użytkowo i silniejsze semantycznie narzędzia informacyjne jest sprawą ważną i pilną. 5. Na czym polega oryginalność rozprawy, co stanowi samodzielny i oryginalny dorobek Autora, jaka jest pozycja rozprawy w stosunku do stanu wiedzy czy pozio-‐ mu techniki reprezentowanych przez literaturę światową ? Oto najważniejsze osiągnięcia Autora: - wypowiedziano i uzasadniono tezę, że w językach haseł przedmiotowych tkwi nie-‐ wykorzystany potencjał informacyjno-‐wyszukiwawczy oraz, że wzmocnienie se-‐ mantyczne języków haseł przedmiotowych przez ich przekształcenie w mapę tema-‐ tów prowadzi do ich skuteczniejszego i łatwiejszego wykorzystania, - opracowano metodę „semantycznej eksploracji i transformacji języków haseł przedmiotowych” za pomocą mapy tematów, - wykazano na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej traf-‐ ność i skuteczność zaproponowanego podejścia wykorzystującego mapy tematów, w szczególności w zakresie efektywniejszego i deskrypcyjnie bogatszego przedsta-‐ wiania zarówno relacji paradygmatycznych, jak i syntagmatycznych, - opracowano wstępną ontologię mapy tematów opartą na języku haseł przedmio-‐ towych Biblioteki Narodowej, - zaproponowana metoda pozwala na efektywniejsze wyszukiwanie z uwzględnie-‐ niem danych temporalnych odnoszących się do treści zawartych w dokumentach. Ujęcie zaproponowane przez Autora jest pod wieloma względami nowe, zwłaszcza w od-‐ niesieniu do zastosowania mapy tematów. Jego elementy zostały zaprezentowane w siedmiu publikacjach autorskich. Propozycje i rozwiązania Doktoranta są na bardzo do-‐ brym poziomie naukowym i spełniają przyjęte standardy. Myślę, ze dokonania Autora do-‐ brze wpisują się w osiągnięcia polskiej szkoły języków informacyjno-‐wyszukiwawczych. 6. Czy Autor wykazał umiejętność poprawnego i przekonywującego przedstawienia uzyskanych przez siebie wyników (zwięzłość, jasność, poprawność redakcyjna rozprawy) ? Praca jest przygotowana logicznie. Jej układ edytorski uważam za czytelny. Język rozprawy jest zrozumiały. Wywody przeprowadzone przez Autora są klarowne. Uzyskane w pracy wyniki są przedstawione w przekonujący sposób. Praca jest przykładem dobrej „roboty badawczej” opartej na metodzie, której istotnym czynnikiem jest weryfikacja empiryczna przyjętych założeń i rozwiązań. 5 Recenzja rozprawy doktorskiej pt. „Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmiotowych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” przez mgra Bartłomieja Włodarczyka _________________________________________________________________________________________ 7. Jakie są słabe, dyskusyjne strony rozprawy i jej główne wady ? Rozprawa jest autorskim, integralnym podejściem do budowy semantycznie wzmocnio-‐ nych języków informacyjno-‐wyszukiwawczych – wyrastających z tradycji i praktyki języków haseł przedmiotowych – skutecznych w środowisku sieciowym. Jest nieczęstym przykła-‐ dem skrupulatności metodycznej i rzetelności badawczej. W tej sytuacji pozostawia nie-‐ wielki margines na recenzencką krytykę, w ramach której warto jednak wspomnieć o bra-‐ ku streszczeń po angielsku i po polsku, braku skorowidza oraz o zbyt, jak na gust recenzen-‐ ta, dużej objętości. Lektura rozprawy zachęca mnie do postawienia następujących pytań: (i) jaka jest „odległość” powstałych w wyniku transformacji konstrukcji opartych na ma-‐ pach tematów od punktu wyjścia, czyli języków haseł przedmiotowych ?, czy te nowe języ-‐ ki stanowią już nowy typ języków informacyjno-‐wyszukiwawczych ?, czy zważywszy na – z jednej strony ograniczenia języków haseł przedmiotowych, i – z drugiej strony możliwości technik komputerowych zaprzęgniętych do automatycznej transformacji istniejących opi-‐ sów dokumentów, dalsze prace badawcze i zastosowaniowe nad językami haseł przedmio-‐ towych mają uzasadnienie ? 8. Jaka jest przydatność rozprawy dla nauki o informacji ? Rozwiązania proponowane w pracy mogą być przydatne w pracach ukierunkowanych na projektowanie wzmocnionych semantycznie języków informacyjno-‐wyszukiwawczych wy-‐ korzystujących istniejące języki haseł przedmiotowych, na ich optymalizację i uczynienie ich przyjacielskimi dla użytkowników. Praca może także okazać się inspirująca dla badaczy zajmujących się językami innych typów oraz projektowaniem systemów informacyjnych wyposażonych w narzędzia semantyczne, a w tym w ontologie. Może także stanowić pod-‐ stawę do dalszych prac teoretycznych nad semantyką języków informacyjno-‐ wyszukiwawczych. Można też sądzić, że pomysły i wyniki zaprezentowane w rozprawie okażą się przydatne w pracach dotyczących automatycznego indeksowania wykorzystują-‐ cego elementy języków haseł przedmiotowych. Rozprawa mgra B. Włodarczyka jest także ważnym głosem w toczącej się obecnie w środowisku bibliotekoznawców dyskusji na te-‐ mat przyszłości metod i narzędzi rzeczowego opracowania dokumentów, i szerzej – na te-‐ mat kształtu i rozwoju humanistyki cyfrowej. 9. Do której kategorii recenzent zalicza rozprawę ? Praca zaliczam do grupy „spełniającej wymagania z nadmiarem”. D. Wniosek Reasumując, wyrażam przekonanie, że Autor podjął ważny i aktualny temat badawczy, zrozumiale sformułował tezę rozprawy, do jej uzasadnienia posłużył się właściwą metody-‐ 6 Recenzja rozprawy doktorskiej pt. „Zastosowanie map tematów w językach haseł przedmiotowych na przykładzie języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” przez mgra Bartłomieja Włodarczyka _________________________________________________________________________________________ ką, wykazując przy tym bardzo dobrą znajomość literatury przedmiotu i orientację w za-‐ kresie teoretycznych i praktycznych zagadnień dotyczących języków informacyjno-‐ wyszukiwawczych, ze szczególnym naciskiem na języki haseł przedmiotowych oraz mapy tematów. Uzyskane przez niego wyniki mają duże walory praktyczne, z ciekawymi wszakże elementami teoretycznymi. Rezultaty zaprezentowane w rozprawie są z pewnością dobrą podstawą do prowadzenia dalszych badań o czym Autor obszernie pisze w Zakończeniu rozprawy. Stwierdzam, że pod względem merytorycznym i warsztatowym przedłożona do recenzji rozprawa spełnia z nadmiarem wymagania, które dotyczą formy i zawartości rozpraw dok-‐ torskich podane w obowiązujących przepisach, co pozwala mi wnioskować o dopuszczenie mgra B. Włodarczyka do kolejnego etapu przewodu doktorskiego. Warszawa, 5 maja, 2015 r. ............................................ (M. Muraszkiewicz) 7
