Tom 54 2005 Numer 1 (266) Strony 73–76

Tom 54
Numer 1
Strony
2005
(266)
73–76
ANNA ROCKA
Instytut Parazytologii im. W. Stefańskiego PAN
Twarda 51/55, 00-818 Warszawa
e-mail: [email protected]
POLSKIE BADANIA PARAZYTOLOGICZNE W ANTARKTYCE
Antarktyka to rejon biogeograficzny obejmujący prócz kontynentu Antarktydy, Ocean
Antarktyczny i leżące na nim wyspy. Granicę
Antarktyki stanowi linia konwergencji antarktycznej przebiegająca w pobliżu 60º na
Pacyfiku, natomiast na Atlantyku i Oceanie
Indyjskim około 50º szerokości geograficznej
południowej. Na północ od linii konwergencji antarktycznej rozciąga się rejon subantarktyczny sięgający do linii konwergencji
subtropikalnej, która przebiega w pobliżu
40º szerokości geograficznej południowej.
Antarktyka jako ostatni rejon doczekała się gruntownych badań przyrodniczych,
w tym także parazytologicznych. Pierwszy
zbiór helmintologiczny zgromadzili Brytyjczycy podczas wyprawy Rossa w latach 1841–
–1844. Na jego podstawie Baird w 1853 r.
opisał pierwsze dwa gatunki antarktycznych
tasiemców z jelit fok Rossa i pingwinów.
Wkład w poznanie parazytofauny Antarktyki mieli również Polacy. Pracująca w latach
1915–1916 w Szwajcarii, Irena Szpotańska,
opracowała tasiemce z rodziny Tetrabothriidae, zebrane z ptaków z rzędu Procellariiformes (petrele). Materiały pochodziły z dwóch
wypraw niemieckich: Deutsche Tiefsee Expedition (1898–1899) i Deutsche Süd-Polar
Expedition (1901–1903). Opisała 11 nowych
gatunków i 2 odmiany, a dla części nowych
gatunków wyznaczyła rodzaj Porotaenia.
Kontynuując swoje badania, opisała Tetrabothriidae zebrane z innych ptaków antarktycznych, w tym z pingwinów, Eudyptes chrysocome (SZPOTAŃSKA 1925, 1929).
Następnym Polakiem, który wniósł znaczący wkład w poznanie fauny pasożytniczej
Antarktyki, był, pracujący po II wojnie świa-
towej w British Museum (Natural History)
w Londynie, Stanisław Markowski. Przeprowadził rewizję tasiemców Pseudophyllidea
z fok antarktycznych. Praca zawiera opisy
9 gatunków; dla dwóch gatunków stworzono nowe rodzaje Baylisia i Baylisiella. Następna praca została poświęcona tasiemcom
z wielorybów i delfinów i zawierała opisy 8
gatunków w tym 2 nowych; ponadto opisano w niej 2 formy larwalne. W ostatniej pracy autor zawarł przegląd robaków pasożytniczych zebranych w latach 1925–1936 z różnych żywicieli przez brytyjskie ekspedycje
z serii „Discovery” (MARKOWSKI 1952, 1955,
1971).
Podjęcie systematycznych badań parazytologicznych przez Polaków stało się możliwe w 1977 r., po założeniu Stacji Badawczej
Polskiej Akademii Nauk im. Henryka Arctowskiego, na Wyspie Króla Jerzego, na Szetlandach Południowych. Badania te rozpoczęli
i kontynuują do chwili obecnej pracownicy
Instytutu Parazytologii PAN w Warszawie,
częściowo we współpracy z pracownikami
innych placówek naukowych. Okazało się, że
oznaczenie przynależności gatunkowej wielu
pasożytów napotyka na trudności wynikające
z niekompletności wcześniejszych opisów,
bądź z faktu, że robaki stanowiły nowe dla
nauki jednostki taksonomiczne. Wyjaśnienie
szeregu problemów taksonomicznych wymagało szeroko zakrojonych badań morfologicznych, systematycznych oraz faunistycznych.
Już przy zakładaniu stacji, Krzysztof Zdzitowiecki zbadał 62 ryby z nadrodziny Notothenioidei (Perciformes, okoniokształtne)
i 14 ptaków odłowionych na Wyspie Króla
Jerzego i w okolicach Południowej Georgii.
74
ANNA ROCKA
Wyizolował u ryb 13 gatunków pasożytów
dorosłych (7 gatunków przywr, 2 — nicieni,
4 — kolcogłowów) z przewodu pokarmowego oraz 12 form larwalnych z przewodu
pokarmowego, jamy brzusznej i miąższu narządów wewnętrznych (ZDZITOWIECKI 1978).
U ptaków opisano nowy gatunek nicienia,
Stegophorus arctowskii, i redeskrybowano
S. macronectes (Johnston et Mawson, 1942),
który występował u ptaków należących do
3 rzędów: pingwinów (Sphaenisciformes),
petreli (Procellariiformes) oraz wydrzyków
i pochwodziobów (Charadriiformes) (ZDZITOWIECKI i DRÓŻDŻ 1980). Podano też nowe
dane o tasiemcu Nototaenia fileri z pochwodzioba, Chionis alba (SZELENBAUM-CIELECKA
i ZDZITOWIECKI 1979).
W latach 1978/79 prace na Stacji im. H.
Arctowskiego prowadzili Krzysztof Zdzitowiecki i Leokadia Jarecka. Zbadano 560 ryb
kostnych (głównie Notothenioidei), 4 płaszczki, 65 ptaków i 28 ssaków płetwonogich. Poszukiwano też larw robaków pasożytniczych
w różnych skorupiakach. W rezultacie tych
badań oraz prowadzonych równolegle eksperymentów Jarecka ustaliła cykl rozwojowy
tasiemca, Hymenolepis arctowskii Jarecka et
Ostas, 1983, pasożytującego w stadium dorosłym w jelicie mewy dominikańskiej (JARECKA 1984). Na podstawie zebranych materiałów opisano inny nowy gatunek tasiemca
z mewy dominikańskiej, Microsomacanthus
shetlandicus, redeskrybowano trzeci gatunek
tasiemca z tego żywiciela, Anomotaenia dominicana (Railliet et Henry, 1912) oraz przeprowadzono rewizję 3 gatunków tasiemców
z pingwinów (CIELECKA i ZDZITOWIECKI 1981,
ZDZITOWIECKI i SZELENBAUM-CIELECKA 1984,
CIELECKA i współaut. 1992).
W latach 1980/81 bogatą kolekcję robaków pasożytniczych z ptaków i ssaków
w okolicach Wyspy Króla Jerzego zebrał Jan
Dróżdż. Materiały z fok pozwoliły na redeskrypcję 7 gatunków tasiemców z rodziny
Diphyllobothriidae i opisanie jednego nowego, Diphyllobothrium pseudowilsoni Wojciechowska et Zdzitowiecki, 1995 (WOJCIECHOWSKA i ZDZITOWIECKI 1995).
Dalsze badania skupiły się głównie na
pasożytach wewnętrznych ryb. Materiały
zgromadzono podczas kolejnej wyprawy antarktycznej Polskiej Akademii Nauk w latach
1986/87 (K. Zdzitowiecki), w okolice Południowych Szetlandów i Południowej Georgii,
kierowanej, podobnie jak poprzednie, przez
Stanisława Rakusa-Suszczewskiego. K. Zdzitowiecki uczestniczył również w wyprawie
niemieckiej ANT XIII/3 na Morze Weddella
(1996) oraz, wspólnie ze Zdzisławem Laskowskim, w VII Ukraińskiej Wyprawie Antarktycznej na Stację im. Vernadskiego w Antarktyce Zachodniej (2002). Ponadto, w latach
1990-2003 regularnie otrzymywano materiały
z ryb od badaczy zagranicznych, pochodzące
z różnych rejonów Antarktyki Wschodniej
(Morze Rossa, Ziemia Adeli, Morze Davisa)
i Zachodniej (Południowe Orkady), a także
Subantarktyki (Wyspa Heard).
Materiały ze wszystkich wypraw antarktycznych oraz nadesłane z zagranicy posłużyły do przygotowania 4 publikacji o charakterze monograficznym poświęconych przywrom, tasiemcom i nicieniom ryb oraz kolcogłowom kręgowców antarktycznych. Opracowaniem kolekcji przywr i kolcogłowów
zajmował się K. Zdzitowiecki, zaś tasiemców
i nicieni Anna Rocka. U ryb antarktycznych
występuje 47 gatunków przywr (pasożyty żołądka i jelita żywiciela), w tym 16 gatunków
opisał K. Zdzitowiecki (BRAY i ZDZITOWIECKI
2000; ZDZITOWIECKI 1997, 1998a, b, 1999).
Listy gatunków przywr z ptaków (6 gatunków) i ssaków (jeden gatunek) podają ZDZITOWIECKI i współaut. (1989) i MUNYER i HOLLOWAY (1990). Kolcogłowy kręgowców antarktycznych (pasożyty jelita, rzadko żołądka)
to 26 gatunków (10 u ryb, 4 — u ptaków,
12 — u ssaków), w tym 9 nowych dla nauki
opisał ZDZITOWIECKI (1991). Badania nad tasiemcami płaszczek antarktycznych (ryby
chrzęstnoszkieletowe) miały charakter pionierski. W jelicie płaszczek stwierdzono dorosłe tasiemce z rzędu Tetraphyllidea (12 gatunków) i Diphyllidea (2 gatunki). Wszystkie
gatunki okazały się nowe dla nauki (ROCKA
2003). Ryby kostnoszkieletowe są zarażone 3
gatunkami tasiemców z rzędu Pseudophyllidea, Parabothriocephalus johnstoni Prudhoe,
1969, Bothriocephalus kerguelensis Prudhoe,
1969 i B. antarcticus Wojciechowska i współaut., 1995. Ciekawostką jest to, że ryby kostnoszkieletowe z najliczniej reprezentowanej
w Antarktyce nadrodziny Notothenioidei nie
są zarażone postaciami dorosłymi tasiemców.
P. johnstoni jest jedynym stwierdzonym dotychczas gatunkiem tasiemca u żywiciela antarktycznego, Macrourus whitsoni z rzędu
Gadiformes (dorszokształtne). Dwa wcześniej
wymienione gatunki z rodzaju Bothriocephalus stwierdzono u żywicieli w Subantarktyce.
U ryb kostnoszkieletowych występują także
postacie larwalne tasiemców z rzędu Tetraphyllidea oraz rodzin Tetrabothriidae (w stadium dorosłym pasożyty ptaków i ssaków
Polskie badania parazytologiczne w Antarktyce
morskich) i Diphyllbothriidae (w stadium
dorosłym pasożyty ptaków i fok). Larwy tasiemców gromadziły się w jelicie cienkim
oraz ścianie żołądka, wątrobie i krezce żywiciela. Larwy tasiemców z rzędu Tetraphyllidea reprezentują 5 form morfologicznych,
różniących się między sobą budową skoleksa
(przednia część ciała) (ROCKA 2003).
W porównaniu z innymi grupami pasożytów parazytofauna nicieni ryb jest bardzo
uboga. Płaszczki nie są zarażone nicieniami
przewodu pokarmowego. U ryb kostnoszkieletowych stwierdzono w stadium dorosłym
6 gatunków nicieni, w tym dwa gatunki, Paranisakiopsis weddelliensis i Capillaria sp.,
okazały się nowe dla nauki (ROCKA 2004).
Ponadto, u ryb kostnych pospolicie występują larwy nicieni z rodziny Anisakidae, w sta-
75
dium dorosłym pasożytów ssaków, ptaków
i ryb. Larwy nicieni lokalizują się w narządach wewnętrznych, krezce i jamie ciała
ryb; należą do przedstawicieli następujących
rodzajów i gatunków: Contracaecum spp.,
Anisakis spp., Pseudoterranova decipiens
Krabbe, 1878 i Hysterothylacium aduncum
Rudolphi, 1802 (ROCKA 2004).
Ogółem w Instytucie Parazytologii PAN
powstało blisko 120 prac poświęconych morfologii, faunistyce (listy żywicieli, wskaźniki
zarażenia populacji żywicieli), biologii (określenie przynależności gatunkowej znajdowanych w żywicielach pośrednich i paratenicznych larw pasożytów oraz próby ustalenia
cykli rozwojowych pasożytów) i zoogeografii robaków pasożytniczych występujących
u kręgowców antarktycznych.
POLISH PARASITOLOGICAL INVESTIGATIONS IN THE ANTARCTIC
Summary
Systematic Polish parasitological investigations
in the Antarctic have been conducted from 1977
on, since foundation of the H. Arctowski Station
at the King George Island, South Shetlands. Earlier,
I. Szpotańska and S. Markowski studied the materials obtained during German and British Antarctic
expeditions and they described 15 new species of
Cestoda occurring in birds and mammals. Parasitological materials were also collected during four expeditions of the Polish Academy of Sciences (PAS)
in years: 1977, 1978/79, 1980/81, 1986/87; German
Expedition ANT XIII/3 (1996) and VII Ukrainian
Antarctic Expedition (2002). Part of the available
material was sent by foreign scientists from various
areas of the Antarctic and Subantarctic. Mainly, parasites were examined at the Institute of Parasitology
PAS by K. Zdzitowiecki, L. Jarecka, A. Rocka and J.
Dróżdż. In total, they described 46 new species of
internal parasites occurring in the Antarctic vertebrates (16 species of Digenea, 18 of Cestoda, 3 of
Nematoda and 9 of Acanthocephala).
LITERATURA
BRAY R., ZDZITOWIECKI K., 2000. Boreascotia megavesicula n. g., n. sp., (Digenea, Hemiuridae: Lecithochiriinae) in the nototheiid fish Lepidonotothen macrophthalma (Norman) from the subAntarctic Atlantic. Syst. Parasitol. 46, 29–32.
CIELECKA D., ZDZITOWIECKI K., 1981. The tapeworm
Microsomacanthus shetlandicus sp. n. (Hymenolepididae) from the Dominican Gull of King
George Island (South Shetlands, Antarctic). Bull.
Pol. Ac.: Cl. II 29, 173–180.
CIELECKA D., WOJCIECHOWSKA A., ZDZITOWIECKI K.,
1992. Cestodes from penguins on King George
Island (South Shetlands, Antarctic). Acta Parasitol. 37, 65–72.
JARECKA L., 1984. Development of Hymenolepis arctowskii Jarecka et Ostas, 1984, (Cestoda, Hymenolepididae) in the intermediate host Branchinecta gaini Daday (Branchipoda) of the Antarctic. Acta Parasitol. Pol. 29, 337–342.
MARKOWSKI S., 1952. The cestodes of seals from the
Antarctic. Bull. Brit. Mus. Zoology 7, 125–148.
MARKOWSKI S., 1955. Cestodes of whales and dolphins from the “Discovery” collections. “Discovery” Report 27, 377–395.
MARKOWSKI S., 1971. On some species of parasitic
worms in the “Discovery” collections obtained
in the years 1925–1936. Bull. Brit. Mus. Zoology
21, 53–65.
MUNYER P. D., HOLLOWAY Jr., H. L., 1990. Renicola
williamsi n. sp. (Trematoda: Digenea: Renicolidae) from the South Polar Skua, Catharacta
maccormiki. Trans. Am. Microsc. Soc. 109, 98–
102.
ROCKA A., 2003. Cestodes of the Antarctic fishes. Polish Polar Res. 24, 261–276.
ROCKA A., 2004. Nematodes of the Antarctic fishes.
Polish Polar Res. 25, 135–152.
SZELENBAUM-CIELECKA D., ZDZITOWIECKI K., 1979. The
tapeworm Nototaenia fileri Jones et Williams,
1967 from the sheathbill (Chionis alba) on King
George Island (South Shetlands, Antarctic). Bull.
Pol. Ac.: Cl. II 27, 281–284.
SZPOTAŃSKA I., 1925. Étude sur les Tetrabothriides
des Procellariformes. Bull. Pol. Ac.: 7B, 673–727.
SZPOTAŃSKA I., 1929. Recherches sur quelques Tetrabothriides d’Oiseaux. Bull. Pol. Ac.: Série B 3,
129–152.
76
ANNA ROCKA
WOJCIECHOWSKA A., ZDZITOWIECKI K., 1995. Cestodes
of Antarctic seals. Acta Parasitol. 40, 125–131.
ZDZITOWIECKI K., 1978. Wstępne badania nad pasożytami ryb okolic Południowych Szetlandów
i Południowej Georgii (Antarktyka). Kosmos
27, 651–659.
ZDZITOWIECKI K., 1991. Antarctic Acanthocephala. [W:] Synopses of the Antarctic benthos. Vol.
3, WÄGELE J. W., SIEG J. (red.). Koeltz Scientific
Books, Koenigstein, 1–116.
ZDZITOWIECKI K., 1997. Antarctic Digenea parasites
of fishes. [W:] Synopses of the Antarctic benthos.
Vol. 8, WÄGELE J.W., SIEG J. (red.). Koeltz Scientific Books, Koenigstein, 1–156.
ZDZITOWIECKI K., 1998a. Diversity of Digenea, Parasites of Fishes in Various Areas of the Antarctic.
[W:] Fishes of Antarctica. A biological overview.
PRISCO G., PISANO E., CLARKE A. (red.). SpringerVerlag Italia, Milano, 87–94.
ZDZITOWIECKI K., 1998b. Helicometra pisanoae sp.n.
(Digenea, Opecoelidae), a parasite of a fish,
Trematomus hansoni, in the Eastern Antarctic.
Acta Parasitol. 43, 26–29.
ZDZITOWIECKI K., 1999. Digeneans of the families
Opecoelidae and Lepocreadiidae, parasites of
Lepidonotothen macrophthalma from the North
Scotia Ridge, and remarks on the discrimination of Neolepidapedon magnatestis and N.
trematomi. Acta Parasitol. 44, 233–240.
ZDZITOWIECKI K., DRÓŻDŻ J., 1980. Redescription of
Stegophorus macronectes (Johnston et Mawson, 1942) and description of Stegophorus arctowskii sp. n. (Nematoda, Spirurida) from birds
of South Shetlands (the Antarctic). Acta Parasitol. Pol. 27, 205–212.
ZDZITOWIECKI K., SZELENBAUM-CIELECKA D., 1984. Anomotaenia dominicana (Railliet et Henry, 1912)
(Cestoda, Dilepididae) from the Dominican
Gull, Larus dominicana Licht. of the Antarctic.
Acta Parasitol. Pol. 29, 49–58.
ZDZITOWIECKI K., NIEWIADOMSKA K., DRÓŻDŻ J., 1989.
Trematodes of birds and mammals in the environs of H. Arctowski Station (South Shetlands,
Antarctic). Acta Parasitol. Pol. 34, 247–257.