jagiellonów (1386–1572)

46
POLSKA ZA PANOWANIA JAGIELLONÓW (1386–1572)
Drzewo genealogiczne Jagiellonów.
POLSKA ZA PANOWANIA JAGIELLONÓW (1386–1572)
lite ruszenie zawiodło podczas wyprawy
mołdawskiej. Nie osiągnąwszy założonych
celów, armia musiała się wycofać i została
pobita przez wojska mołdawskie, tatarskie,
tureckie i siedmiogrodzkie w bitwie pod
Koźminem. Znaczne straty w ludziach
przyczyniły się do powstania słynnego powiedzenia: „Za króla Olbrachta wyginęła
szlachta”. Wykorzystując niepowodzenia
Olbrachta, nowy mistrz zakonu krzyżackiego odmówił złożenia hołdu lennego.
Podczas przygotowań do wyprawy przeciwko niemu król zmarł nagle w 1501 r.
po dziewięciu latach panowania.
Tron po bezdzietnym bracie objął
Aleksander I Jagiellończyk. Ceną za polską koronę były dwa przywileje mielnickie (1501 r.). Na mocy pierwszego aktu
nastąpiło ponowne zawiązanie unii
polsko-litewskiej, zerwanej
od czasu elekcji Jana I Olbrachta. Powstała unia realna, co oznaczało, że
został zmuszony nadać przywilej szlachcie
wielkopolskiej. W statutach cerekwicko-nieszawskich zatwierdzono dotychczasowe przywileje i przyznano nowe, które
dodatkowo ograniczały działalność króla.
Od tej pory nie mógł on nakładać podatków lub zwoływać pospolitego ruszenia
bez porozumienia ze szlachtą na sejmikach ziemskich. Kazimierz, jak jego ojciec,
musiał jednocześnie zadbać o przyszłość
swych synów. Z żoną Elżbietą doczekał się
sześciu synów i siedmiu córek. Ostatecznie
najstarszy z nich, Władysław, został królem
Czech (od 1471 r.) i Węgier (od 1490 r.),
drugi w kolejności – św. Kazimierz, zmarł
młodo, a najmłodszego Fryderyka wybrano
na biskupa krakowskiego i arcybiskupa
gnieźnieńskiego. Pozostali trzej byli kolejno królami Polski. Kazimierz IV Jagiellończyk zmarł w 1492 r. Tron po nim objął syn,
Elżbieta Rakuszanka, zwana matką królów.
Hołd pruski Jana Matejki przedstawia scenę, w której książę Albrecht Hohenzollern składa hołd królowi Zygmuntowi I Staremu.
być ustanowione bez zgody senatorów
i posłów. Jako władca Polski Aleksander I
Jagiellończyk panował jeszcze krócej niż
jego brat. Zmarł również bezpotomnie
19 sierpnia 1506 r.
Jan I Olbracht,
a młodszy, Aleksander, został wielkim
księciem litewskim.
Elżbieta Rakuszanka, jest nazywana
matką królów. Czterech z jej sześciu
synów zostało królami, a pięć z siedmiu
córek wyszło za mąż za panujących
książąt z dynastii europejskich.
Za rządów Jana I Olbrachta doszło do
zwołania sejmu w Piotrkowie (1493 r.).
Pierwszy raz w historii Korony zebrał się
dwuizbowy parlament, który zatwierdził
podatki, a król podtrzymał przywileje
szlacheckie. Na arenie międzynarodowej
dynastia Jagiellonów była u szczytu potęgi,
gdyż jej przedstawiciele władali w Polsce
i Czechach oraz na Litwie i Węgrzech. Nie
potrafili oni jednak wspólnie rozwiązać
problemu działania przeciwko Turcji i rywalizacji polsko-węgierskiej o Mołdawię.
Olbracht, chcąc zyskać poparcie szlachty dla swej polityki, nadał jej przywilej
w Piotrkowie (1496 r.), który przyznawał
wolność celną i ograniczał prawo wychodu
chłopa ze wsi. Rok później polskie pospo-
47
władca obu krajów będzie wybierany na
wspólnej elekcji. Drugi przywilej regulował
natomiast porządek zajmowania urzędów
oraz relacje między królem a senatem, ustanawiając w praktyce rządy oligarchiczne
w Polsce (m.in. wprowadzono rządy senatu,
senatorowie uzyskali władzę sądowniczą
i w razie łamania przez króla przywilejów
nadanych szlachcie mogli wypowiedzieć
mu posłuszeństwo). Wzmacniało to pozycję
możnowładztwa.
Pierwszą próbą odwrócenia tego porządku było wydanie trzy lata później
przywileju piotrkowskiego, w którym zakazano łączenia przez jedną osobę dwóch
lub więcej urzędów, wprowadzono też zakaz zastawiania królewszczyzn (czyli dóbr
ziemskich będących własnością państwa).
W 1505 r. na sejmie w Radomiu przyjęto
konstytucję nihil novi, która oznaczała
kres rządów senatu i zamknięcie procesu formowania parlamentu w Koronie.
Określono m.in. skład sejmu i jego kompetencje. Odtąd żadne prawa nie mogły
Na tron Polski w 1506 r. wstąpił kolejny z synów Kazimierza IV Jagiellończyka – Zygmunt I Stary. Król w polityce zewnętrznej ustabilizował stosunki
z Habsburgami, rozwiązał też problem
krzyżacki, przyjmując po sekularyzacji
państwa zakonnego w 1525 r. hołd niedawnego wielkiego mistrza, a teraz księcia
pruskiego Albrechta Hohenzollerna. Jako
władca Litwy prowadził w czasie swego
panowania wojny z Moskwą, zakończone
stratami litewskimi. Po wygaśnięciu linii
Piastów mazowieckich w 1526 r. doprowadził do inkorporacji tej dzielnicy na
sejmie w 1529 r.
W polityce wewnętrznej ważnym elementem był ruch egzekucyjny szlachty.
Król w swych rządach opierał się na magnaterii i senacie, średnia szlachta natomiast czuła się zagrożona i walczyła o własne interesy, wysuwając postulaty odnośnie
do takich sfer, jak administracja, sądownictwo, ustrój i religia w państwie. W 1537 r.
doszło na tym tle do zawiązania rokoszu
lwowskiego – buntu szlachty przeciwko
władcy. Rokoszanie przedstawili królowi
35 postulatów, z których najważniejsze, takie jak potwierdzenie zasad wolnej elekcji,
Unia lubelska Jana Matejki przedstawia
chwilę zaprzysiężenia unii. Postać z krzyżem
to król Zygmunt II August.
zostały zatwierdzone przez Zygmunta I
Starego na sejmie piotrkowskim w 1538 r.
Król zmarł w 1548 r.
Jego jedyny syn Zygmunt II August
również zetknął się z postulatami ruchu
egzekucyjnego, którego główne hasła pojawiały się na sejmach podczas całego jego
panowania. W latach 60. król stanął nawet
na czele ruchu, realizując część z jego postulatów, w tym jeden z najważniejszych
– unię realną z Litwą. To głównie jego wola
zadecydowała o jej zawarciu na sejmie lubelskim w 1569 r. W polityce zagranicznej
król przesunął punkt ciężkości na północ,
rywalizując ze Szwecją i Danią o dominację
nad Bałtykiem; doprowadził też do przyłączenia Inflant do Polski. W 1561 r. ostatni
wielki mistrz doprowadził do sekularyzacji
państwa zakonnego, które zostało podzielone na dwie części: lenno Kurlandię i Semigalię. Inflanty przyłączono bezpośrednio do
państwa polskiego. Śmierć Zygmunta III
Augusta w 1572 r. zapoczątkowała w Polsce
rządy monarchów elekcyjnych.
Wraz z wyborem Jagiełły na tron polski kraj zyskał nową pozycję w Europie,
a szlachta miała po raz pierwszy możliwość
samodzielnego wyboru władcy. Był to kluczowy moment, gdyż zyskiwała w ten sposób szansę wywierania nacisku na władcę,
co owocowało nadawaniem jej przywilejów.
Zarówno wybór władcy przez szlachtę,
jak i nadawanie przywilejów w zamian za
ustępstwa na rzecz króla stały się od tej
chwili praktykami na stałe obecnymi w polityce wewnętrznej Polski. Jagiellonowie
prowadzili aktywną politykę zagraniczną, wprowadzając swoich przedstawicieli
na sąsiednie trony, jednocześnie dążyli
do wzmacniania państwa, mimo wzrostu
znaczenia szlachty kosztem władzy królewskiej. Panowanie ostatniego króla z tej
dynastii – Zygmunta III Augusta – w pełni
zamyka działania jego poprzedników. Pozostawione przez niego państwo było silne,
o ugruntowanej pozycji międzynarodowej
i wewnętrznej. Okres jego panowania jest
często określany mianem złotego wieku
w historii Polski.