Zróżnicowanie i rozmieszczenie Spergulo

Polish Botanical Society
Elektronicznie podpisany przez Polish Botanical Society
DN: [email protected], c=PL, st=Warszawa, o=Polish Botanical Society, ou=Standard
Certificate, ou=Support, serialNumber=PT2110520970, title=Managing Editor, sn=Otreba, givenName=Piotr,
cn=Polish Botanical Society
Data: 2013.06.19 15:46:32 +01'00'
ACTA AGROBOTANICA
Vol. 59 z. 2 2006
s. 291 301
Zró¿nicowanie i rozmieszczenie
Spergulo-Veronicetum dillenii (Wójcik 1965)
Warcholiñska 1981 w Polsce
AURELIA URSZULA WARCHOLIÑSKA
Uniwersytet £ódzki, Zak³ad Ekologii Roœlin i Fitosocjologii, ul. Banacha 12/16, 90 237 £ódŸ,
Polska
£ódŸ University, Department of Plant Ecology and Phytosociology, Banacha 12/16
90 237 £ódŸ, Poland
Differentiation and distribution of Spergulo-Veronicetum dillenii
(Wójcik 1965) Warcholiñska 1981 in Poland
(Otrzymano: 29.11.2004)
Summary
The study presents an analysis of the diversity of the Spergulo-Veronicetum
dillenii association in Poland. On the basis of reviewed literature data and own contemporary investigation results (W a r c h o l i ñ s k a , 2004) species richness and community structure of the association are presented. Its phytosociological-syntaxonomical characterization and occurrence conditions are specified. Besides, the distribution
and occurrence range of the discussed association are given.
Key words: Spergulo Veronicetum dillenii, differentiation, distribution, Poland
WSTÊP
Zbiorowisko z Veronica dillenii (zob. W a r c h o l i ñ s k a , 19747, 1976, 1978;
W ó j c i k , 1965, 1968, 1976, 1978), wykszta³caj¹ce siê w uprawach ¿yta zwyczajnego (Secale cereale) na najubo¿szych, kwaœnych i suchych glebach wytworzonych
z piasków luŸnych, by³o i jest, m.in. ze wzglêdu na interesuj¹cy zasiêg i specyficzn¹
charakterystyczn¹ kombinacjê gatunków, przedmiotem zainteresowania fitosocjologów, w tym g³ównie polskich. Zbiorowisko z Veronica dillenii po raz pierwszy stwierdzi³a na polach Mazowsza W ó j c i k (1965). Dalsze informacje o wystêpowaniu tego
zbiorowiska na siedliskach segetalnych Polski poda³a W a r c h o l i ñ s k a (1974, 1976,
1978) oraz W ó j c i k (1968, 1976, 1978).
292
Aurelia Urszula Warcholiñska
Omawiane zbiorowisko uto¿samiane jest przez niektórych autorów z zespo³em Scleranthetum annui baltorossicum i zbiorowiskiem z Scleranthus annuus (J a c k o w i a k , C h m i e l i L a t o w s k i , 1990; M a t u s z k i e w i c z , 1981, 2001;
M a t u s z k i e w i c z i F a l i ñ s k i , 1967; P a s s a r g e , 1963; W ó j c i k , 2000).
S³usznoœæ takiego po³¹czenia jednak wymaga g³êbszego uzasadnienia w oparciu
o dostêpne fakty z literatury, jak równie¿ dane uzyskane w przysz³oœci w wyniku
dalszych badañ florystyczno-fitosocjologicznych tego typu fitocenoz w Polsce.
W 1981 roku zbiorowisko z Veronica dillenii zosta³o ujête jako zespó³ Spergulo-Veronicetum dillenii przez W a r c h o l i ñ s k ¹ (1981a). W latach 1981 2004
liczba prac, opisuj¹cych ten zespó³ oraz informuj¹cych o jego wystêpowaniu na terenie Polski, zwiêkszy³a siê.
W wymienionych okresach, tj. latach 1965 1981 i 1981 2004, opisywano
zbiorowisko z Veronica dillenii oraz Spergulo-Veronicetum dillenii w Polsce na bazie
lokalnych badañ i ujmowano te jednostki w systemach klasyfikacyjnych zaproponowanych przez K o r n a s i a (1972) i M a t u s z k i e w i c z a (1981, 2001).
Jak dot¹d, nie ma ca³oœciowego opracowania tej grupy zbiorowisk w Polsce.
Praca niniejsza ma, w pewnym stopniu, tê lukê wype³niæ. Ze wzglêdu bowiem na brak
materia³ów fitosocjologicznych z wielu regionów Polski, synteza ta nie mo¿e daæ
jednoznacznych odpowiedzi na niektóre problemy dotycz¹ce, np. zmiennoœci regionalnej, czy te¿ granic zasiêgowych poszczególnych jednostek wyró¿nianych dot¹d
w obrêbie Spergulo-Veronicetum dillenii (por. np. W a r c h o l i ñ s k a , 1988 1990,
1990; W i k a , 1986; W n u k , 1988). Mimo to, prezentowane informacje mog¹ stanowiæ punkt odniesienia do dalszych badañ zbiorowisk segetalnych ujêtych w syntakson Spergulo-Veronicetum dillenii oraz œledzenia ich przemian w czasie, na tle zmian
siedliskowych. Poza tym, mog¹ one pos³u¿yæ do wyjaœnienia zwi¹zków SperguloVeronicetum dillenii m.in. z Arnoserido-Scleranthetum, Papaveretum argemones
i Spergulo vernalis-Corynephoretum (zob. W a r c h o l i ñ s k a , 1974, 1976, 1981a,
b, 1982, 1992, 1997 a, b; W a r c h o l i ñ s k a i S i c i ñ s k i , 1991; W ó j c i k , 1965,
1978).
G³ównym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zró¿nicowania
i rozmieszczenia Spergulo-Veronicetum dillenii w Polsce.
MATERIA£ I METODY
Materia³ niniejszego opracowania stanowi¹ przede wszystkim informacje, zawarte w pracach opublikowanych i nieopublikowanych, dotycz¹ce charakterystycznych cech analizowanego zespo³u oraz jego rozmieszczenia i zasiêgu w Polsce.
Charakterystykê florystyczno-ekologiczn¹, jak równie¿ fitosocjologiczno-syntaksonomiczn¹ przedstawiono g³ównie na podstawie wyników analizy opublikowanych zestawieñ tabelarycznych z poszczególnych regionów Polski oraz ustaleñ podanych przez ró¿nych autorów.
Przy prezentacji zmiennoœci lokalnej zbiorowisk Spergulo-Veronicetum dillenii wziêto pod uwagê dane, uzyskane w wyniku klasyfikacji przeprowadzonej metod¹ klasyczn¹ (tab. 1; W a r c h o l i ñ s k a , 1990).
Zró¿nicowanie i rozmieszczenie Spergulo Veronicetum dillenii...
293
•ród³em oceny zmiennoœci Spergulo-Veronicetum dillenii w aspekcie geograficznym, by³y natomiast dane, dotycz¹ce rozmieszczenia i rozpowszechnienia zespo³u oraz wyró¿nionych ni¿szych jednostek w jego obrêbie, zamieszczone w cytowanych pracach (np. W a r c h o l i ñ s k a , 1988-1990, 1990; W i k a , 1986; W n u k , 1988),
a tak¿e nie publikowane wyniki badañ w³asnych (W a r c h o l i ñ s k a , 2004). Sporz¹dzona mapa rozmieszczenia zbiorowisk Spergulo-Veronicetum dillenii jest równoczeœnie aktualnym obrazem ich zasiêgu w Polsce (ryc. 1).
Nomenklaturê ró¿nej rangi jednostek syntaksonomicznych podano za M a t u s z k i e w i c z e m (1981, 2001), W a r c h o l i ñ s k ¹ (1990) i W i k ¹ (1986). Stosowano tak¿e nomenklaturê przyjêt¹ przez innych autorów, np. P a s s a r g e (1963),
W ó j c i k (2000).
Nomenklaturê roœlin naczyniowych podano wed³ug M i r k a i in. (2002).
WYNIKI I DYSKUSJA
Bogactwo gatunkowe i struktura
Zespó³ Spergulo-Veronicetum dillenii wystêpuj¹cy w Polsce, charakteryzuje
siê ubogim sk³adem florystycznym. Jego bogactwo gatunkowe, w poszczególnych
czêœciach kraju, jest zró¿nicowane i uwarunkowane przede wszystkim zasobnoœci¹
gleby. Poza tym, zale¿y ono tak¿e od poziomu kultury rolnej i stopnia degeneracji
fitocenoz tego zespo³u. Niema³y wp³yw na bogactwo gatunkowe Spergulo-Veronicetum dillenii maj¹ równie¿ jednoroczne i wieloletnie gatunki dominuj¹ce, w tym tak¿e
gatunki psammofilne, uzyskuj¹ce wysokie i doœæ wysokie wspó³czynniki pokrycia,
jak: Spergula morisonii, Elymus repens, Veronica dillenii, Viola tricolor, Agrostis
capillaris, Teesdalea nudicaulis, Arnoseris minima, Fallopia convolvulus, Veronica
verna, Scleranthus annuus, Rumex acetosella.
Omawiany zespó³ buduje od 16 do 38 gatunków roœlin naczyniowych. Najwiêcej gatunków buduj¹cych ten zespó³, zanotowano dot¹d w fitocenozach Spergulo-Veronicetum dillenii, wykszta³caj¹cych siê, np. na obszarze Wysoczyzny Be³chatowskiej 38 gatunków (W a r c h o l i ñ s k a , 1976), Kotliny Szczercowskiej 37
gatunków (W a r c h o l i ñ s k a i S i c i ñ s k i , 1991) i Równiny Piotrkowskiej 36
gatunków (W a r c h o l i ñ s k a , 1974, 1994). Najmniej gatunków natomiast stwierdzono w fitocenozach tego zespo³u na terenie Be³chatowskiego Okrêgu Przemys³owego od 18 do 24 gatunków (W a r c h o l i ñ s k a , 1988-1990) oraz Parku Krajobrazowego Wzniesieñ £ódzkich 25 gatunków (W a r c h o l i ñ s k a , 1998). Ró¿na jest
tak¿e liczba gatunków w poszczególnych p³atach badanych fitocenoz Spergulo-Veronicetum dillenii. W optymalnym okresie rozwoju zbiorowisk tego zespo³u notowano w jednym p³acie od 8 do 20 gatunków (zob. np. W a r c h o l i ñ s k a , 1974, 1976,
1978, 1981a,b, 1982; W a r c h o l i ñ s k a i S i c i ñ s k i , 1991). Œrednia liczba gatunków w jednym zdjêciu fitosocjologicznym wyró¿nionych postaci w obrêbie Spergulo-Veronicetum dillenii, np. na terenie Wzniesieñ £ódzkich, jest równie¿ ró¿na i wynosi dla: postaci typowej 16 gatunków, postaci z Filago minima 14 gatunków oraz
postaci z Corynephorus canescens 10 gatunków. Postacie te buduje kolejno: 21, 18
i 14 gatunków (por. W a r c h o l i ñ s k a , 1990).
294
Aurelia Urszula Warcholiñska
Analizowane zbiorowiska, ujête w syntakson Spergulo-Veronicetum dillenii,
maj¹ bardzo prost¹ strukturê pionow¹, przewa¿nie jedno-dwuwarstwow¹. Struktura
pionowa postaci z Filago minima tego zespo³u, jest prawie jednowarstwowa. Warstwa
dolna jest dobrze rozwiniêta. Roœnie w niej, przewa¿nie obficie lub doœæ obficie,
wiêkszoœæ gatunków. Warstwa wy¿sza jest s³abiej rozwiniêta lub tylko fragmentarycznie wykszta³cona. Tworzy j¹, z mniejszym lub wiêkszym udzia³em, niewiele gatunków, np. Apera spica-venti, Centaurea cyanus, Vicia angustifolia, Convolvulus arvensis, Elymus repens (tab. 1).
Struktura przestrzenna poszczególnych fitocenoz Spergulo-Veronicetum dillenii jest bardzo zró¿nicowana. Ma na to wp³yw m.in. dzia³alnoœæ cz³owieka. Najwiêksze zwarcie gatunków odnotowano na powierzchniach zasiedlonych przez zbiorowiska z dominuj¹cymi gatunkami, np.: Spergula morisonii, Veronica dillenii, Viola
tricolor, Teesdalea nudicaulis, Arnoseris minima, Rumex acetosella, Agrostis capillaris (zob. np. W a r c h o l i ñ s k a , 1976, 1981a, b, 1982; W a r c h o l i ñ s k a i S i c i ñ s k i , 1991; W ó j c i k , 1965).
Wa¿n¹ rolê w budowie zespo³u Spergulo-Veronicetum dillenii odgrywaj¹ przede
wszystkim gatunki charakterystyczne i wyró¿niaj¹ce, a mianowicie: Spergula morisonii, Veronica dillenii, Teesdalea nudicaulis. Du¿y udzia³ roœlin jednorocznych (terofitów) okreœla fizjonomiê tego zespo³u. Spoœród gatunków wieloletnich, do doœæ
czêstych lokalnie m.in. nale¿¹: Rumex acetosella, Corynephorus canescens, Agrostis
stolonifera, Hieracium pilosella. Liczny udzia³ gatunków pochodzenia rodzimego
(apofitów) jest m.in. efektem przenikania gatunków psammofilnych do zbiorowisk
Spergul-Veronicetum dillenii z s¹siaduj¹cych zbiorowisk Spergulo vernalis-Corynephoretum. Zbiorowiska Spergulo-Veronicetum dillenii kontaktuj¹ siê równie¿ doœæ
czêsto ze zbiorowiskami Arnoserido-Scleranthemum oraz rzadziej ze zbiorowiskami
Papaveretum argemones. Wp³yw tego typu zbiorowisk na bogactwo i strukturê Spergulo-Veronicetum dillenii wymaga dalszych badañ.
Charakterystyka fitosocjologiczno-syntaksonomiczna
Florystyczna odrêbnoœæ Spergulo-Veronicetum dillenii budzi coraz mniej w¹tpliwoœci. Zbiorowiska zaliczone do tego zespo³u odznaczaj¹ siê bowiem swoist¹,
charakterystyczn¹ kombinacj¹ gatunków, odzwierciedlaj¹c¹ przede wszystkim potencja³ ekologiczny siedlisk boru œwie¿ego Leucobryo-Pinetum oraz rzadziej Peucedano-Pinetum, wystêpuj¹cych w pó³nocno-wschodniej Polsce (por. np. M a t u s z k i e w i c z , 2001; M a t u s z k i e w i c z W. i M a t u s z k i e w i c z J., 1973; W a r c h o l i ñ s k a , 1981a, b, 1982, 1990, 1991, 1997a, 1999).
Wa¿n¹ diagnostycznie grupê stanowi¹ gatunki charakterystyczne tego zespo³u (tab. 1). Nale¿¹ one do najczêstszych spoœród gatunków buduj¹cych SperguloVeronicetum dillenii. S¹ to: Spergula morisonii i Veronica dillenii (por. np. W a r c h o l i ñ s k a , 1981a, b, 1982, 1990). Gatunki te, w zespole tym, uzyskuj¹ optimum
rozwoju. O odrêbnoœci omawianego zespo³u œwiadczy równie¿ gatunek wyró¿niaj¹cy
ten zespó³, a mianowicie Teesaalea nudicaulis. Sta³ym komponentem s¹ równie¿
gatunki wyró¿niaj¹ce najubo¿sze postacie tego zespo³u, np. Corynephorus canescens, Filago minima (por. np. tab. 1; W a r c h o l i ñ s k a , 1988-1990, 1990). Fito-
Zró¿nicowanie i rozmieszczenie Spergulo Veronicetum dillenii...
295
Tabela 1
Zró¿nicowanie Spergulo Veronicetum dillenii w Polsce.
Table 1
Differentiation of Spergulo Veronicetum dillenii in Poland.
Objaœnienia:
Explanations:
A Spergulo Veronicetum dillenii
Postaæ: 1 z Corynephorus canescens
2 z Flago minima
3 typowa
•ród³o: Warcholiñska (1990)
A Spergulo Veronicetum dillenii in Poland
From: 1 with Corynephorus canescens
2 with Filago minima
3 typical
Source: Warcholiñska (1990)
296
Aurelia Urszula Warcholiñska
Ryc. 1.Rozmieszczenie Spergulo Veronicetum dillenii w Polsce (stan w 2004).
Fig 1. Distribution of Spergulo Veronicetum dillenii in Poland (state in year 2004).
•ród³a (Sources): B a l c e r k i e w i c z , G ó r s k i , P a w l a k , 1999; J a c k o w i a k ,
C h m i e l , L a t o w s k i , 1990; R a s o m a v i è i u s , 1987, 1991; Wa r c h o l i ñ s k a , 1974,
1976, 1978, 1981 a, b, 1982, 1988 1990, 1994, 1997 a, b, 1998, 1999, 2002, 2004 (msc.);
Wa r c h o l i ñ s k a , S i c i ñ s k i , 1991; W i k a , 1986; W n u k , 1988; Wó j c i k , 1965, 1968,
1976, 1978.
cenozy tych postaci s¹ prawdopodobnie efektem degeneracji fitocenoz postaci
typowej Spergulo-Veronicetum dillenii (l. c.). S³usznoœæ tego ustalenia wymaga
dalszych badañ i uzasadnienia. Dalszych badañ i uzasadnienia wymagaj¹ tak¿e
wyró¿nione w obrêbie analizowanego zespo³u warianty, tj. typowy i z Spergula
arvensis (por. np. W i k a , 1986; W n u k , 1988). Wyró¿nione postacie s¹ wyrazem
zmiennoœci lokalno-siedliskowej Spergulo-Veronicetum dillenii. Zasadniczymi
czynnikami powoduj¹cymi lokalne zró¿nicowanie tego zespo³u s¹ warunki troficzne i antropopresja.
Doœæ w¹sk¹ skalê ekologiczn¹ zespo³u odzwierciedla sk³ad florystyczny, który by³ podstaw¹ wyró¿nienia wymienionych wy¿ej, lokalnych najni¿szych jednostek, tj. postaci i wariantów. Wyró¿nione postacie, typowa, z Filago minima i z Cory-
Zró¿nicowanie i rozmieszczenie Spergulo Veronicetum dillenii...
297
nephorus canescens, opisano z terenu Wzniesieñ £ódzkich, Wysoczyzny Be³chatowskiej oraz Kotliny Szczercowskiej (por. np. W a r c h o l i ñ s k a , 1980-1990, 1990).
Warianty natomiast, typowy i z Spergula arvensis, podano z obszaru Wy¿yny Wieluñskiej oraz Wy¿yny Czêstochowskiej (zob. W i k a , 1986; W n u k , 1988).
Przynale¿noœæ gatunków charakterystycznych i wyró¿niaj¹cych wy¿szej rangi syntaksonów (zwi¹zku, rzêdu, klasy), choæ zosta³a w znacznym stopniu okreœlona,
to wymaga dalszych badañ (zob. tab. 1). Spoœród tych gatunków na uwagê zas³uguj¹:
Arnoseris minima, Centaurea cyanus, Rumex acetosella, Scleranthus annuus, Vicia
angustifolia (l.c.). Wœród gatunków towarzysz¹cych doœæ wysokie stopnie sta³oœci
maj¹: Erophila verna, Hieracium pilosella, Veronica verna, Viola tricolor (l.c.).
Kontakt przestrzenny zbiorowisk Spergulo-Veronicetum dillenii z innymi zbiorowiskami, np. Arnoserido-Scleranthetum i Spergulo vernalis-Corynephoretum, sprawia, ¿e wiele fitocenoz tego zespo³u utraci³o swoj¹ odrêbnoœæ i nabra³o charakteru
przejœciowego. Ich identyfikacja jest bardzo trudna.
Zró¿nicowanie systematyczne zespo³u Spergulo-Veronicetum dillenii nie jest
jeszcze dobrze poznane. Na podstawie wyników przeprowadzonej analizy dostêpnego, choæ doœæ sk¹pego materia³u fitosocjologicznego, nie mo¿na wnioskowaæ, ¿e
zespó³ ten wykazuje w granicach Polski zmiennoœæ regionaln¹.
W zale¿noœci od przyjêtego systemu klasyfikacyjnego zespó³ Spergulo-Veronicetum dillenii bywa zaliczany do trzech klas: Rudero (Ruderali) Secalietea, Secalietea i Stellarietea mediae (por. B a l c e r k i e w i c z , G ó r s k i i P a w l a k , 1999;
Jackowiak, Chmiel i Latowski, 1990; Kornaœ, 1972; Matuszkiewicz, 1981, 2001;
M a t u s z k i e w i c z i F a l i ñ s k i , 1967; R a s o m a v i è i u s , 1987, 1991; W a r c h o l i ñ s k a , 1981a, b, 1982, 1988 1990, 1990, 1997a, b, 1999).
Jak z tego wynika pogl¹dy na systematykê zbiorowisk segetalnych nie s¹
dot¹d ustalone. W ostatnich latach powrócono do koncepcji wspólnej, jednej klasy
Stellarietea mediae dla tego typu zbiorowisk (por. np. B a l c e r k i e w i c z , G ó r s k i , P a w l a k , 1999; J a c k o w i a k , C h m i e l i L a t o w s k i , 1990; M a t u s z k i e w i c z , 2001).
Przyjêcie takiej koncepcji, jak podaje M a t u s z k i e w c z (2001), wymaga
dalszych argumentów i uzasadnienia oraz potrzeby przewartoœciowania zestawów
gatunków charakterystycznych wy¿szych jednostek systematycznych.
Warunki siedliskowe i rozmieszczenie
Jak wynika z dotychczasowych badañ, zespó³ Spergulo-Veronicetum dillenii
nie nale¿y do czêstych na terenie Polski (ryc. 1). Jego zbiorowiska wykszta³caj¹ siê
g³ównie w uprawach ¿yta zwyczajnego (Secale careale) na najubo¿szych, bardzo
kwaœnych i suchych glebach, wytworzonych z piasków luŸnych (M a t u s z k i e w i c z ,
2001). Zbiorowiska te zasiedlaj¹ przewa¿nie niewielkie, rozproszone powierzchnie,
po³o¿one wœród innych typów zbiorowisk. Zbiorowiska Spergulo-Veronicetum dillenii wystêpuj¹ g³ównie w kompleksach przestrzennych ze zbiorowiskami ArnoseridoScleranthetum, Papaveretum argemones i Spergulo vernalis-Corynephoretum. Poza
tym, pozostaj¹ one m.in. w s¹siedztwie z zbiorowiskami borów œwie¿ych i mieszanych oraz rzadziej d¹browy œwietlistej. Obecnoœæ w sk³adzie zbiorowisk Spergulo-
298
Aurelia Urszula Warcholiñska
Veronicetum dillenii gatunków ze zwi¹zku Corynephorion canescentis wyró¿nia ten
zespó³ spoœród innych typów zbiorowisk segetalnych zbó¿ ozimych.
Analiza sk³adu gatunkowego oraz warunków siedliskowych wskazuje, ¿e fitocenozy Spergulo-Veronicetum dillenii przywi¹zane s¹ przede wszystkim do siedlisk
po zbiorowiskach suboceanicznych boru œwie¿ego Leucobryo-Pinetum oraz w mniejszym stopniu do siedlisk po zbiorowiskach subkontynentalnego boru œwie¿ego Peucedano-Pinetum (M a t u s z k i e w i c z , 2001; M a t u s z k i e w i c z W. i M a t u s z k i e w i c z J., 1996; W a r c h o l i ñ s k a , 1990).
Najwiêksze zagêszczenie stanowisk Spergulo-Veronicetum dillenii znajduje
siê na siedliskach Leucobryo-Pinetum w centralnej czêœci Nizin Œrodkowopolskich
(ryc. 1). Pojedyncze stanowiska, równie¿ na siedliskach Leucobryo-Pinetum, stwierdzono w wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej oraz po³udniowej czêœci
Pojezierza Po³udniowoba³tyckiego. Poza tym, tak¿e na siedliskach Peucedano-Pinetum w wschodniej czêœci Pojezierza Wschodnioba³tyckiego (l.c.).
Wp³yw dzia³alnoœci cz³owieka na rozmieszczenie i rozpowszechnienie zbiorowisk Spergulo-Veronicetum dillenii jest s³abo poznany i wymaga dalszych badañ.
Jak wynika z dotychczasowych badañ wczesna dzia³alnoœæ gospodarcza cz³owieka
spowodowa³a zwiêkszenie powierzchni zajêtej przez te zbiorowiska, a póŸniejsza
i aktualna, jej zmniejszenie. Wiele stanowisk bowiem zosta³o zniszczonych, g³ównie
na skutek zalesienia porzuconych gruntów ornych, postêpuj¹cej urbanizacji, industrializacji oraz modernizacji i intensyfikacji rolnictwa.
Brak stanowisk tego zespo³u na terenie wielu mezoregionów Polski (ryc. 1),
wskazuje na potrzebê jego dalszych badañ.
WNIOSKI
Informacje zawarte w prezentowanym opracowaniu wzbogacaj¹ wiedzê o zbiorowiskach segetalnych Polski. Przedstawiono w nim po raz pierwszy ca³oœciow¹ charakterystykê zbiorowisk Spergulo-Veronicetum dillenii wystêpuj¹cych w Polsce.
Analiza dotychczasowych danych wykaza³a, ¿e zosta³ osi¹gniêty w ostatnim
czterdziestoleciu (1965 2004) znacz¹cy postêp w poznaniu zbiorowisk tego zespo³u. By³o to mo¿liwe, dziêki istnieniu szeregu prac opisuj¹cych te zbiorowiska na
bazie lokalnych badañ.
W œwietle wyników analizy dostêpnych danych mo¿na stwierdziæ, ¿e na terenie niektórych mezoregionów kraju zbiorowiska omawianego zespo³u, s¹ doœæ dobrze poznane, np. na obszarze mezoregionów po³o¿onych w centralnej czêœci Nizin
Œrodkowopolskich (ryc. 1). Stopieñ poznania zbiorowisk Spergulo-Veronicetum dillenii na Wy¿ynie Œl¹sko-Krakowskiej, Pojezierzu Po³udniowoba³tyckim i Pojezierzu
Wschodnioba³tyckim, jest dalece niewystarczaj¹cy. Na terenie wielu mezoregionów
Polski badania nad zbiorowiskami analizowanego zespo³u nie by³y dot¹d prowadzone. Konieczne s¹ zatem, przede wszystkim standardowe badania fitosocjologiczne na
terenach dot¹d niewystarczaj¹co lub w ogóle nie eksplorowanych. Nale¿a³oby równie¿ nasiliæ badania nad struktur¹, zró¿nicowaniem i dynamik¹ zbiorowisk SperguloVeronicetum dillenii w Polsce.
Zró¿nicowanie i rozmieszczenie Spergulo Veronicetum dillenii...
299
LITERATURA
A n d r z e j e w s k i R., B a r a n o w s k i M. (red.)., 1993. Stan œrodowiska w Polsce. GRID,
Warszawa: 1 186.
B a l c e r k i e w i c z S., G ó r s k i P., P a w l a k G., 1999. Grasses in the segetal communities of
Poland. Fragm. Flor. Geobot. 7: 127 147.
J a c k o w i a k B., C h m i e l J., L a t o w s k i K., 1990. Zbiorowiska segetalne zbó¿ ozimych Wiel
kopolski. Cz. I. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., Ser. B, 40: 107 120.
K o r n a œ J., 1972. Zespo³y synantropijne. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roœlinna Polski.
1. PWN, Warszawa: 442 465.
M a t u s z k i e w i c z W., 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN,
Warszawa: 1 298.
M a t u s z k i e w i c z W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN,
Warszawa: 1 298.
M a t u s z k i e w i c z W., F a l i ñ s k i J. B., 1967. Antropogeniczne, nitrofilne zbiorowiska upraw
polnych, zrêbów, terenów wydeptywanych i ruderalnych. W: Scamoni A. Wstêp do fito
socjologii praktycznej. Pañstw. Wyd. Rol. i Leœ., Warszawa: 182 190.
M a t u s z k i e w i c z W., M a t u s z k i e w i c z J., 1973. Przegl¹d fitosocjologiczny zbiorowisk le
œnych Polski. Cz. 2. Bory sosnowe. Phytocoenosis, 4 (2): 273 356.
M i r e k Z., P i ê k o œ M i r k o w a H., Z a j ¹ c A., Z a j ¹ c M., 2002. Flowering plants and pteri
dophytes of Poland a checklist. Krytyczna lista roœlin naczyniowych Polski. W. Szafer
Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 1 442.
P a s s a r g e H., 1963. Beobachtungen über Pflanzengesellschaften landwirtschaftlichen Nutzflächen
in nördlichen Polen. Feddes Repert. 140: 27 69.
R a š o m a v i è i u s V., 1987. Segetal communities in the Lithuanian SSR (1. Spergulo Veronice
tum dillenii, Vicietum angustifoliae hirsutae). Tp. Ak. Lit. CCR, Cep. B, 2(98).
R a š o m a v i è i u s V., 1991. Cereal weed communities in Lithuania and Poland: comparative
characteristics and syntaxonomic aspects. Veröff. Geobot. Inst. ETH, Stiftung Rübel,
Zürich, 106: 53 60.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1974. Zbiorowiska chwastów segetalnych Równiny Piotrkowskiej i ich
wspó³czesne przemiany w zwi¹zku z intensyfikacj¹ rolnictwa (Mezoregion Niznin Œrod
kowopolskich). Acta Agrobot. 27(2): 95 193.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1976. Zró¿nicowanie zbiorowisk segetalnych jako wyraz warunków
siedliskowych i poziomu kultury rolnej wsi Oleœnik (woj. Piotrków Tryb.). Acta Agro
bot. 29 (2): 311 372.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1978. Zbiorowiska chwastów upraw zbó¿ ozimych wokó³ zbiornika
retencyjnego pod Sulejowem. Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. £ódzkiego, Ser. II,
20: 139 170.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1981a. Zbiorowiska segetalne zbó¿ ozimych okolic Sieradza i Zduñskiej
Woli. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., Ser. B, 32: 79 114.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1981b. Typy fitocenoz chwastów zbó¿ ozimych okolic £owicza i ich
wartoϾ diagnostyczna. Fragm. Flor. Geobot. 27(4): 627 639.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1982. Zbiorowiska segetalne zbó¿ ozimych Skierniewic i terenów przy
leg³ych. Acta Agrobot. 34 (2): 285 300.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1988 1990. Przemiany zbiorowisk segetalnych w latach 1977 1983
towarzysz¹ce powstaniu Be³chatowskiego Okrêgu Przemys³owego. Acta Agobot. 41 (1):
91 211.
300
Aurelia Urszula Warcholiñska
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1990. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk segetalnych Wzniesieñ £ódz
kich. Wyd. Uniw. £ódzkiego, £ódŸ: 1 212.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1994. Zmiany roœlinnoœci segetalnej Równiny Piotrkowskiej w ostat
nich 22 latach. Cz. I. Zbiorowiska chwastów upraw zbó¿ ozimych. Acta Agrobot. 47 (1):
5 36.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1997a. Flora i roœlinnoœæ segetalna Bolimowskiego Parku Krajobrazo
wego. Cz. II. Roœlinnoœæ segetalna. Acta Agrobot. 50 (1 2): 141 161.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1997b. Flora i roœlinnoœæ segetalna Sulejowskiego Parku Krajobrazo
wego. Cz. II. Roœlinnoœæ segetalna. Acta Agrobot. 50 (1 2): 181 202.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1998. Flora i zbiorowiska segetalne terenów rolniczych. W: Kurowski
J.K. (red.). Park Krajobrazowy Wzniesieñ £ódzkich. EKO WYNIK, £ódŸ: 62 70.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 1999. Roœlinnoœæ synantropijna Bolimowskiego Parku Krajobrazowe
go. Monogr. Bot. 85: 177 210.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 2002. Roœlinnoœæ synantropijna. W: Jakubowska Gabara J., Markow
ski J. (red.). Bolimowski Park Krajobrazowy, Monografia przyrodnicza. Regionalne Cen
trum Edukacji Ekologicznej, £ódŸ: 40 47.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., 2004 (msc.). Materia³y do znajomoœci zbiorowisk segetalnych Polski.
£ódŸ.
Wa r c h o l i ñ s k a A. U., S i c i ñ s k i J. T., 1991. Zbiorowiska chwastów segetalnych Be³chatow
skiego Okrêgu Górniczo Energetycznego. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 8: 19 46.
W i k a S., 1986. Zagadnienia geobotaniczne œrodkowej czêœci Wy¿yny Krakowsko Wieluñskiej.
Uniw. Œl¹ski, Katowice: 1 156.
W n u k Z., 1988. Zbiorowiska segetalne Wy¿yny Czêstochowskiej na tle zbiorowisk segetalnych
Polski (streszczenie). Zesz. Nuk. AR im. H. Ko³³¹taja w Krakowie, Kraków: 1 34.
Wó j c i k Z., 1965. Les associations des champs cultivés en Masovie. I ére partie: Les associations
messicoles. Ekol. pol., Ser. A, 13(30): 641 682.
Wó j c i k Z., 1968. Udzia³ apofitów i antropofitów w zbiorowiskach segetalnych Mazowsza.
W: Faliñski J. B. (red.). Synantropizacja szaty roœlinnej. I. Neofityzm i apofityzm w szacie
roœlinnej Polski. Mater. Zak³. Fitosoc. Stos. U.W., 25: 109 122, Warszawa Bia³owie¿a.
Wó j c i k Z., 1976. Les communautes végétales des champs des céréales dans les basses terres et
les regions montagneuses de Polonge. Differentiation floristique et regionale. Ve colloque
International sur L’Ecologie et la Biologie des Mauraises Herbes, Dijon: 79 93.
Wó j c i k Z., 1978. Plant communities of Poland’s cereal fields preliminary results of comparative
studies. Acta Bot. Slovaca Acad. Sci. Slovacae, Ser. A, 3: 229 237.
Wó j c i k Z. 2000. Zbiorowiska segetalne Pojezierza Suwalskiego. Fragm. Flor. Geobot., Poloni
ca, 7: 167 208.
Streszczenie
W prezentowanej pracy przedstawiono charakterystykê zespo³u Spergulo-Veronicetum dillenii, wystêpuj¹cego na terenie Polski. Zgromadzony materia³ z literatury oraz aktualne wyniki badañ w³asnych pos³u¿y³y do analizy jego zró¿nicowania
i rozmieszczenia. Przedmiotem analizy by³o w szczególnoœci: bogactwo gatunkowe,
struktura, charakter fitosocjologiczny, warunki siedliskowe i rozmieszczenie.
Florystyczna odrêbnoœæ Spergulo-Veronicetum dillenii nie budzi w¹tpliwoœci. Zbiorowiska zaliczane do tego zespo³u odznaczaj¹ siê swoist¹ kombinacj¹ gatunków, wœród których wa¿n¹ diagnostycznie grupê stanowi¹ gatunki charakterystyczne
Zró¿nicowanie i rozmieszczenie Spergulo Veronicetum dillenii...
301
i wyró¿niaj¹ce, a mianowicie: Spergula morisonii, Veronica dillenii, Teesdalea nudicaulis. Analizowany zespó³ buduje od 16 do 38 gatunków roœlin naczyniowych.
Liczba gatunków wyró¿nionych ni¿szych jednostek w obrêbie Spergulo-Veronicetum dillenii, np. na terenie Wzniesieñ £ódzkich, jest równie¿ ró¿na i wynosi dla:
postaci typowej 21 gatunków, postaci z Flago minima 18 gatunków oraz postaci
z Corynephorus canescens 14 gatunków. Zbiorowiska zaliczane do Spergulo-Veronicetum dillenii s¹ zwykle 1-2 warstwowe. Warstwa dolna jest dobrze rozwiniêta.
Wyró¿nione postacie, a tak¿e warianty (typowy i z Spergula arvensis) podane
z obszaru Wy¿yny Wieluñskiej oraz Wy¿yny Czêstochowskiej, s¹ wyrazem zmiennoœci lokalno-siedliskowej Spergulo-Veronicetum dillenii. Zasadniczymi czynnikami
powoduj¹cymi lokalne zró¿nicowanie tego zespo³u s¹ warunki troficzne i antropopresja.
W zale¿noœci od przyjêtego systemu klasyfikacyjnego zespó³ Spergulo-Veronicetum dillenii bywa³ dot¹d zaliczany do trzech klas: Rudero (Ruderali) Secalietea, Secalietea i Stellarietea mediae.
Analiza sk³adu gatunkowego oraz warunków siedliskowych wskazuje, ¿e fitocenozy Spergulo-Veronicetum dillenii przywi¹zane s¹ przede wszystkim do siedlisk
po zbiorowiskach suboceanicznego boru œwie¿ego Leucobryo-Pinetum oraz w mniejszym stopniu do siedlisk po zbiorowiskach subkontynentalnego boru œwie¿ego Peucedano-Pinetum. Najwiêksze zagêszczenie stanowisk znajduje siê na siedliskach Leucobryo-Pinetum w centralnej czêœci Nizin Œrodkowopolskich (ryc. 1). Brak stanowisk
tego zespo³u na terenie wielu mezoregionów Polski wskazuje na potrzebê jego dalszych badañ.