Językowy obraz świata a poprawność polityczna

Językowy obraz świata a poprawność polityczna
Zbigniew Rykiel
Zakład Socjologii Zbiorowości Terytorialnych, Instytut Socjologii,
Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski
al. Tadeusza Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów
W ramach badań lingwistyczno-kulturoznawczych warto poświęcić uwagę podtekstom
zawartym w języku potocznym i ich kontekstowi kulturowemu, zwłaszcza zaś
postrzeganiu świata zewnętrznego przez pryzmat kulturowy danego narodu. Do badań tych
można zaliczyć analizy podtekstów znaczeniowych ukrytych w powiedzeniach, zwrotach i
przysłowiach funkcjonujących w polszczyźnie, a dotyczących innych krajów i narodów, co
jest przedmiotem proponowanego referatu.
Analiza dotyczy terminologii używanej w języku potocznym, a więc pośrednio –
związków międzyetnicznych, które w praktyce społecznej były na tyle istotne, że znalazły
odbicie w słownictwie. Analiza empiryczna odnosi się więc do odbicia świata
zewnętrznego w języku polskim, pośrednio zaś do stereotypów „obcego”, a raczej
„innych”.
W badaniu wykonanym w 1981 r. przeprowadzono analizę statystyczną zbioru wyrażeń.
Na tej podstawie dokonano analizy porównawczej krajów i ludów występujących w
polskiej terminologii potocznej – zarówno z punktu widzenia częstości ich występowania,
jak i ich średniej oceny. Analiza wykazała główne kierunki związków kulturowych
społeczeństwa polskiego, odzwierciedlające historyczne związki kulturowe, często bardzo
dawne, które ulegają obecnie mniej lub bardziej wyraźnemu przekształceniu. Drugą część
analizy empirycznej stanowiła konotowana ocena postrzeganych powiedzeń, a następnie
krajów i ludów. W analizie wykazano również stopień korelacji częstości występowania
krajów i ludów w analizowanych powiedzeniach ze średnią oceną tych krajów i ludów, a
więc sposób postrzegania „innych”, w języku potocznym. Badanie powtórzone po 27
latach wykazało zmiany postrzegania „innych”, a jeszcze bardziej zmiany rozumienia
archaicznych już wyrażeń i powiedzeń.
Na tej podstawie można wyciągnąć wnioski dotyczące poprawności politycznej. Jej
nakazy odnoszą się do nieużywania wyrażeń postrzeganych jako pejoratywne dla
zainteresowanych „innych”. Interesujące jest jednak, że analogiczne nazwy są postrzegane
przez jednych „innych” jako pejoratywne, przez innych zaś tylko jako tradycyjne. Wnioski
analityczne obejmują zatem refleksję nad rozwojem i funkcjonowaniem stereotypów
w językowym obrazie świata.