Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół

Malczyk
Probl
HigE.Epidemiol
Ocena stanu
2016,
odżywienia
97(3): 261-267
młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych
261
Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół
ponadgimnazjalnych
Assessment of nutritional status of youth from Nysa secondary schools
Ewa Malczyk
Instytut Dietetyki, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie
Wprowadzenie. Nieprawidłowe odżywianie stanowi poważne zagrożenie
dla właściwego rozwoju organizmu młodego człowieka. Stwarza także
ryzyko pojawienia się wielu chorób powstających na tle wadliwego żywienia.
Systematyczne monitorowanie stanu odżywienia młodzieży daje możliwość
wczesnego zidentyfikowania czynników ryzyka przewlekłych chorób
niezakaźnych, a przez to efektywnej prewencji lub skutecznego ich leczenia.
Introduction. Improper nutrition poses a serious threat to proper
development of young human organism. It also creates the risk of
many diseases arising from faulty nutrition. Systematic monitoring of
the nutritional status of young people enables early identification of risk
factors for chronic non-infectious diseases, and thus effective prevention
and effective treatment.
Cel. Ocena stanu odżywienia młodzieży w wieku 17-20 lat z nyskich szkół
ponadgimnazjalnych.
Aim. The assessment of nutritional status of young people aged 17-20
years from Nysa secondary schools.
Materiały i metody. Badanie przeprowadzono wśród młodzieży
uczęszczającej do szkół ponadgimnazjalnych w Nysie. W badaniach
wzięły udział 152 dziewczyny i 48 chłopców w wieku od 17 do 20 lat
z deklarowanym ogólnym dobrym stanem zdrowia. Ocenę stanu odżywienia
przeprowadzono na podstawie wybranych parametrów antropometrycznych
(BMI, WHR, obwodu talii i zawartości tkanki tłuszczowej).
Material & Method. The survey was conducted among youth attending
secondary schools in Nysa. The study included 152 girls and 48 boys aged
between 17 and 20 years with general good health declared. The nutritional
assessment was carried out based on selected anthropometric parameters
(BMI, WHR, waist circumference and body fat).
Wyniki. Niedowagę stwierdzono u 5% dziewcząt i 4% chłopców,
a nadwagę i otyłość u 30% dziewcząt i 23% chłopców. Zawyżony
obwód talii występował u 18% dziewcząt i 23% chłopców. Androidalne
rozmieszczenie tkanki tłuszczowej diagnozowane w oparciu o wskaźnik
WHR zaobserwowano u 22% dziewcząt z nadmierną masą ciała. U prawie
wszystkich badanych dziewcząt (92%) i 42% chłopców w wieku 17-20 lat
stwierdzono nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie.
Results. Underweight was observed in 5% of the girls and 4% of the
boys and overweight and obesity in 30% of the girls and 23% of the
boys. An increased waist circumference was observed in 18% of the girls
and 23% of the boys. Androidal fat distribution, diagnosed on the WHR
basis, was observed in 22% of the girls with excess body weight. Excess
body fat was found in almost all of the girls (92%) and 42% of the boys
aged 17-20 years.
Wnioski. Wśród badanych częściej występował nadmiar masy ciała
niż jej niedobór. Problem nieprawidłowej masy ciała częściej dotyczył
dziewcząt niż chłopców. Niemal u co czwartej 17-latki stwierdzono cechy
zespołu metabolicznego. Prawie wszystkie dziewczęta i co drugi chłopak
mieli przekroczoną zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie. Istnieje
pilna potrzeba edukacji młodzieży w zakresie konsekwencji zdrowotnych
wynikających z nieprawidłowej masy ciała. Należy także obserwować trendy
zmian masy ciała, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży z różnych
rejonów Polski, co pozwoliłoby na poznanie specyfiki problemu w zależności
od regionu i wymierne wzmocnienie profilaktyki.
Conclusion. Among the respondents, excess body weight was more
frequent than its deficiency. The problem of abnormal body weight more
often affected the girls than the boys. Almost every fourth seventeen-yearold girl manifested features of metabolic syndrome. Almost all the girls and
every second boy manifested excess body fat content. There is an urgent
need for education of young people in terms of health consequences
resulting from abnormal body weight. Also trends in body weight change
should be monitored, especially in children and young people from different
parts of Poland, which should allow the determination of the specifics of
the problem depending on the region and measurable intensification of
prevention.
Słowa kluczowe: stan odżywienia, młodzież, otyłość brzuszna, BMI, WHR
Key words: nutritional status, youth, abdominal obesity, BMI, WHR
© Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 261-267
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Nadesłano: 02.12.2015
Zakwalifikowano do druku: 20.08.2016
Wprowadzenie
Dziecko jest ojcem człowieka dorosłego – to
stwierdzenie jest syntetycznym ujęciem niepodważalnego faktu, iż stan zdrowia dziecka decyduje
w znacznej mierze o zdrowiu dorosłego człowieka
dr inż. Ewa Malczyk
Instytut Dietetyki, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie
ul. Ujejskiego 12, 48-300 Nysa
tel. 609 14 53 08, e-mail: [email protected]
[1]. Warunkiem osiągnięcia prawidłowego rozwoju
fizycznego i psychicznego młodzieży jest jej właściwe
odżywianie się i regularna aktywność fizyczna.
Sposób odżywiania jest wypadkową wielu czynników: behawioralnych i socjo-ekonomicznych [2-5]. 262
Niewłaściwe zachowania żywieniowe, m.in. nieregularność spożywania posiłków, niezbilansowanie posiłków pod względem wartości energetycznej i zawartości
składników odżywczych (posiłki bogate w tłuszcz, sól
i cukier, a ubogie w witaminy i składniki mineralne),
czy niski poziom wykształcenia i małe dochody, są
głównymi predyktorami jakości odżywiania się [6].
Istotną rolę odgrywają postawy żywieniowe rodziców
lub opiekunów, ale także propagowany w reklamach,
czasopismach młodzieżowych oraz na forach internetowych niezdrowy styl życia. Ponadto, panująca
w środowisku młodzieżowym moda na smukłą sylwetkę sprawia, że wiele młodych dziewcząt i coraz
więcej chłopców zaczyna się odchudzać, najczęściej
nieprawidłowo, doprowadzając do niedoborów w organizmie ważnych składników odżywczych [7-9].
W ostatnich latach w Europie i świecie obserwuje
się dynamiczny wzrost liczby osób otyłych, również
wśród dzieci i młodzieży [10-13]. Podstawową przyczyną nadmiernej masy ciała wg WHO [10] jest
zaburzenie równowagi pomiędzy ilością dostarczanej
energii a jej wydatkowaniem. Jednak wg Baillie-Hamilton [14] istotny udział w patogenezie otyłości mają
czynniki środowiskowe. Postawiła ona hipotezę, że
obecny poziom narażenia ludzi na działanie ksenobiotycznych substancji chemicznych (plastiku, chemicznych środków ochrony, rozpuszczalników, sztucznych
aromatów, ulepszaczy, leków i innych produktów),
mógł doprowadzić do uszkodzenia wielu naturalnych mechanizmów kontroli masy ciała. Prowadzone
badania [15-18] zdają się potwierdzać tę hipotezę
i sugerują istnienie takich substancji chemicznych,
które zaburzają metabolizm lipidów. Destabilizują
one homeostazę lipidów i magazynowanie tłuszczu,
w konsekwencji zakłócając bilans energetyczny lub
modyfikując regulację apetytu i sytości w kierunku
gromadzenia się tłuszczu w organizmie, a zatem doprowadzają do otyłości. Substancje te Grün i Blumberg
[15] nazwali obesogenami (od ang. obesity – otyłość).
Nieprawidłowe odżywianie i niska aktywność
fizyczna, a także obecność obesogenów w środowisku,
stanowi poważne zagrożenie dla właściwego rozwoju organizmu młodego człowieka, stwarza ryzyko pojawienia
się wielu problemów zdrowotnych, takich jak: nadwaga
i otyłość, a także przewlekłych chorób niezakaźnych
[19]. Systematyczne monitorowanie stanu odżywienia
daje możliwość wczesnego zidentyfikowania symptomów przewlekłych chorób niezakaźnych, a przez to
efektywnej ich prewencji i skutecznego leczenia.
Cel
Ocena stanu odżywienia młodzieży w wieku 17-20
lat z nyskich szkół ponadgimnazjalnych na podstawie
wybranych parametrów antropometrycznych (wskaźnik masy ciała BMI, obwód talii, wskaźnik WHR oraz
pomiary grubości fałdów skórno-tłuszczowych).
Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 261-267
Materiały i metody
Badanie przeprowadzono wśród młodzieży
uczęszczającej do szkół ponadgimnazjalnych w Nysie
w roku szkolnym 2013/2014. Dobór osób do badań
był celowy, a kryteria włączenia przedstawiały się
następująco: uczęszczanie do jednej ze szkół ponadgimnazjalnych w Nysie, wiek 17-20 lat, dobry stan
zdrowia, zgoda na uczestnictwo w badaniu oraz wypełnienie kwestionariusza ankiety. Kryteriami wyłączenia
były: wiek poniżej 17 i powyżej 20 lat, zły stan zdrowia
oraz przewlekłe schorzenia, które mogły wpływać na
badane parametry.
W badaniach wzięły udział 152 dziewczyny i 48
chłopców. Przeprowadzono je w godzinach porannych,
po wcześniejszym opróżnieniu pęcherza, bez odzieży
wierzchniej i obuwia. Pomiarów masy ciała dokonano
na wadze elektronicznej z pomiarem tłuszczu SL-606
z dokładnością do 0,1 kg. Wysokość ankietowanych
zmierzono przy pomocy wzrostomierza z dokładnością do 1 cm w pozycji wyprostowanej. Pomiaru
obwodu talii i bioder dokonano za pomocą metra antropometrycznego z dokładnością do 0,5 cm. Obwód
talii zmierzono w połowie odległości między dolnym
brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej, natomiast obwód bioder określono na wysokości
krętarza większego kości udowej. Pomiaru 4 fałdów
tłuszczowo-skórnych dokonano nad mięśniem dwugłowym ramienia (biceps), trójgłowym (triceps), pod
dolnym kątem łopatki (subscapular), ponad talerzem
biodrowym (suprailiac) za pomocą fałdomierza zegarowego (Harpender Skinfold Calipers) z dokładnością
do 0,2 mm.
Na podstawie zebranych danych, tj. masy i wysokości ciała, obwodu talii i bioder oraz średnich pomiarów fałdów tłuszczowo-skórnych z 4 różnych miejsc,
wyliczono dla każdego badanego wskaźnik masy ciała
BMI, wskaźnik talia/biodro (WHR) oraz zawartość
tkanki tłuszczowej w organizmie metodą Durnina
i Womersley’a [20]. Niedowagę, nadwagę i otyłość
oraz otyłość brzuszną wśród badanych w wieku 17-18
lat rozpoznano na podstawie siatek centylowych BMI
i obwodu talii opracowanych dla określonego wieku
i płci w ramach projektu OLAF [21, 22]. Z kolei wśród
19-20-latków zaburzenia w stanie odżywiania stwierdzono na podstawie kryteriów określonych przez
WHO [23], a otyłość brzuszną biorąc pod uwagę
wartości obwodu talii przekraczające 80 cm dla kobiet
i 94 cm dla mężczyzn. W celu zidentyfikowania otyłości brzusznej wykorzystano także wskaźnik WHR,
przyjmując za wartości prawidłowe WHR mniejsze niż
0,8 dla kobiet i 1,0 dla mężczyzn. Natomiast o otyłości
świadczyła zawartość tkanki tłuszczowej powyżej 30%
dla kobiet i 25% dla mężczyzn [10, 24].
Uzyskane wyniki opracowano w programie MS
Excel i poddano analizie statystycznej w programie
Statistica v.10.0, obliczając wartość średnią (M),
Malczyk E. Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych
medianę (Me), odchylenie standardowe (SD) oraz
minimalne i maksymalne wartości (Min-Max).
Wyniki
Średnia wartość wskaźnika BMI dziewcząt wynosiła 22,3 kg/m2 (od 16,0 do 37,5 kg/m2), a chłopców
22,7 kg/m2 (od 17,9 do 31,8 kg/m2). Zarówno wśród
dziewcząt, jak i chłopców najwyższą średnią wartość
tego parametru odnotowano dla 19-latków (tab. I).
Większość badanej młodzieży (65% dziewcząt
i 73% chłopców) charakteryzowała się prawidłową
masą ciała. Najwięcej dziewcząt w wieku 20 lat (71%)
miało prawidłową proporcje masy do wysokości
ciała. U 14% 19-latek, 10% 18-latek i 5% 20-latek
stwierdzono niedobór masy ciała. Żadna 17-latka
nie wykazała cech niedożywienia. Spośród badanych
kobiet największy odsetek osób z nadwagą oznaczono
w grupie dziewcząt w wieku 20 lat (24%), przy czym
w tej grupie wiekowej nie było dziewczyn z otyłością. U 18% 17-latek, 14% 18-latek i u 7% 19-latek
stwierdzono nadwagę. Najwięcej otyłych dziewcząt
odnotowano w grupie 17-latek (21%), następnie
19-latek (14%), które z kolei osiągnęły najwyższy
stopień otyłości (32,9 kg/m2). Prawie 10% 18-latek
zostało zakwalifikowanych do grupy osób otyłych.
Wśród badanych chłopców, tylko 18-latkowie
charakteryzowali się masą ciała poniżej normy
(10 centyl), co wskazywało na ich niedożywienie.
Stanowili oni 4% wszystkich ankietowanych płci
męskiej. Nadwagę stwierdzono u 20% 20-latków, 23%
19-latków, 14% 18-latków i u 6% 17-latków. Żaden
20-letni mężczyzna nie został zakwalifikowany do
grupy osób z otyłością; otyłość stwierdzono natomiast
u 13% chłopców w wieku 17 lat i odpowiednio u 7 i 8%
18- i 19-latków.
Średnia wartość obwodu talii dziewcząt wynosiła 68,3 cm i mieściła się w granicach wąskiej normy
(25‑75 centyl) określonej dla wieku (17-18 lat),
a także nie przekraczała przyjętej granicznej wartości
80 cm dla kobiet powyżej 18 r.ż. Podobnie średni obwód talii (81,9 cm) nie przekroczył 90 centyla wśród
chłopców w wieku 17-18 lat lub zalecanej normy, tzn.
94 cm, wśród 19- i 20-latków (tab. II).
Średnia wartość obwodu talii wykazała, iż większość dziewcząt (82%) i chłopców (77%) w wieku
od 17 do 20 lat miała prawidłowy obwód talii. Mimo
prawidłowych średnich wartości obwodu talii, rozkład
indywidualny tego parametru dziewcząt i chłopców
ujawnił nieprawidłowości. Spośród wszystkich badanych dziewcząt 18% miało zawyżone wartości obwodu
talii, a największy odsetek osób w tej grupie stanowiły
17-latki; wśród 17-latek było ich 25%, wśród 18-latek
19%, wśród 19-latek 17%, a wśród 20-latek 7%.
Z kolei zawyżone wartości tego parametru stwierdzono u 23% wszystkich badanych chłopców: u 21%
263
chłopców w wieku 18 lat i u połowy w wieku 17 lat.
Żaden 19- i 20-latek nie przekroczył przyjętej granicznej wartości obwodu talii (94 cm) dla mężczyzn
powyżej 18 r.ż.
Średnia wartość wskaźnika WHR dziewcząt
z nadmierną masą ciała wynosiła 0,77 w zakresie od
0,53 do 0,90, a chłopców z nadmierną masą ciała 0,79
w zakresie od 0,75 do 0,82 (tab. III).
Wyliczone średnie wartości wskaźnika WHR
dla badanych z nadmierną masą ciała wykazały, że
większość dziewcząt (78%) i wszyscy chłopcy charakteryzowali się prawidłową wartością tego wskaźnika.
Spośród dziewcząt, u których stwierdzono nadmierną masę ciała – 22% wyróżniało się nieprawidłowymi wartościami wskaźnika WHR. Najwięcej 17-latek (29%) miało zawyżone wartości tego wskaźnika
(powyżej 0,8). Wśród 18- i 20-latek odsetek dziewcząt
mających wartości wskaźnika WHR powyżej normy,
kształtował się na jednakowym poziomie i wynosił
20%. Żadna z dziewcząt w wieku 19 lat z nadmierną
masą ciała nie przekroczyła granicznej wartości tego
wskaźnika.
Średnia zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie badanych dziewcząt kształtowała się na poziomie 35,5% w zakresie od 25,6% do 46,0%. Średnia
zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie badanych
chłopców nie przewyższała przyjętej, na poziomie
Tabela I. Średnia wartość wskaźnika BMI (kg/m2) z uwzględnieniem płci
i wieku
Table I. Average BMI value (kg/m2) by gender and age
Płeć
/Gender
Wiek (lata)
/Age (years)
n
%
M±SD
Me
Zakres
/Range
17
18
19
20
Ogółem /Total
61 40,1
21 13,8
29 19,1
41 27,0
152 100,0
22,7±3,4
21,3±2,6
23,0±4,9
22,4±3,3
22,3±3,6
22,4
21,2
22,3
21,4
21,8
17,5-33,1
16,0-26,4
16,4-37,5
17,0-29,7
16,0-37,5
17
18
19
20
Ogółem /Total
16
14
13
5
48
22,0±3,3
22,5±3,4
23,2±3,9
23,0±4,2
22,7±3,7
21,7
22,1
21,8
20,8
21,5
18,1-31,8
17,9-30,2
18,7-30,1
20,1-29,7
17,9-31,8
33,3
29,2
27,1
10,4
100,0
Tabela II. Średnie wartości obwodu talii (cm) z uwzględnieniem płci i wieku
Table II. Average waist circumference values (cm) by gender and age
Płeć
/Gender
Wiek (lata)
/Age (years)
n
%
M±SD
Me
Zakres
/Range
17
18
19
20
Ogółem /Total
61 40,1
21 13,8
29 19,1
41 27,0
152 100,0
71,6±11,1
66,7±8,3
74,4±10,9
69,9±10,6
70,6±10,2
68,0
66,0
70,0
69,0
68,3
48,0-99,0
48,0-79,0
63,0-97,0
50,0-98,0
48,0-99,0
17
18
19
20
Ogółem /Total
16
14
13
5
48
82,3±8,7
80,7±8,2
80,3±9,6
78,4±7,1
80,4±8,4
85,5
80,0
85,0
77,0
81,9
67,0-92,0
66,0-98,0
63,0-91,0
68,0-85,0
63,0-98,0
33,3
29,2
27,1
10,4
100,0
264
Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 261-267
25%, granicznej zawartości tego składnika w organizmie i wynosiła 23,5% w zakresie od 15,3% do 29,2%.
Najwyższą średnią zawartością tkanki tłuszczowej
charakteryzowali się chłopcy w wieku 18 lat (25,7%),
a najniższą dwudziestolatkowie (21,8%) (tab. IV).
Prawie wszystkie dziewczęta uczestniczące
w badaniu (92%) miały nadmiar tkanki tłuszczowej
w organizmie (powyżej 30%). Wyjątek stanowiło 12
dziewcząt (8%), u których średnia zawartość tkanki
tłuszczowej była na poziomie 28,5%. Największą
średnią zawartość tkanki tłuszczowej stwierdzono
w organizmie dziewcząt w wieku 20 lat (38,1%),
a także najwięcej spośród nich (98%) zostało sklasyfikowanych do grupy osób otyłych. Z kolei najwięcej
17-latek (13 vs. 10, 3, 2%), spośród wszystkich
badanych dziewcząt (kolejno 18-, 19- i 20-latek),
charakteryzowało się zawartością tkanki tłuszczowej
poniżej 30%.
Prawidłową zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie miało 58% badanych chłopców, z czego najwięcej wśród nich było 19- i 20-latków. Odpowiednio u 23
i 20% pozostałych badanych spośród 19- i 20-latków
stwierdzono przekroczenie normy zawartości tkanki
tłuszczowej w organizmie, klasyfikując te osoby do
grona osób z otyłością. Prawie 45% 17-latków było
otyłych; jednak najwięcej otyłych chłopców było
w wieku 18 lat (64%).
Tabela III. Średnie wartości wskaźnika WHR z uwzględnieniem płci i wieku
u badanych z nadmierną masą ciała
Table III. Average WHR index values by gender and age in subjects with
excess body weight
Płeć
/Gender
Wiek (lata)
/Age (years)
n
%
M±SD
Me
Zakres
/Range
17
18
19
20
Ogółem /Total
24
5
6
10
45
53,4
11,1
13,3
22,2
100,0
0,77±0,1
0,73±0,1
0,76±0,0
0,74±0,1
0,76±0,1
0,78
0,77
0,78
0,74
0,77
0,53-0,90
0,53-0,86
0,67-0,79
0,54-0,84
0,53-0,90
17
18
19
20
Ogółem /Total
3
3
4
1
11
27,3
27,3
36,4
9,0
100,0
0,80±0,1
0,80±0,0
0,79±0,0
0,80
0,79±0,0
0,82
0,79
0,80
0,75-0,82
0,77-0,82
0,75-0,82
0,80
0,75-0,82
Tabela IV. Średnia zawartość tkanki tłuszczowej (% BF) z uwzględnieniem płci
i wieku
Table IV. Average body fat (% BF) by gender and age
Płeć
/Gender
Wiek (lata)
/Age (years)
n
%
M±SD
Me
Zakres
/Range
17
18
19
20
Ogółem /Total
61
21
29
41
152
40,1
13,8
19,1
27,0
100,0
34,4±3,9
34,5±3,5
35,0±3,9
38,1±4,3
35,5±3,9
33,6
35,3
35,3
38,0
35,5
25,6-42,1
29,7-39,5
26,3-42,3
28,7-46,0
25,6-46,0
17
18
19
20
Ogółem /Total
16
14
13
5
48
33,3
29,2
27,1
10,4
100,0
23,3±3,0
25,7±2,5
23,7±2,4
21,8±1,5
23,6±2,4
24,0
26,0
22,7
21,3
23,5
15,3-26,1
20,2-29,2
20,9-28,5
20,1-22,3
15,3-29,2
Dyskusja
Niewłaściwy styl życia, w tym nieprawidłowe
zwyczaje żywieniowe oraz mała aktywność fizyczna,
mogą prowadzić do pojawienia się schorzeń jak: nadciśnienie tętnicze, otyłość czy cukrzyca [19, 25, 26].
Ze względu na znaczenie problemu nadwagi i otyłości, a także na pojawiający się problem niedożywienia, konieczne jest monitorowanie stanu odżywienia
młodzieży, aby móc skutecznie i szybko podejmować
działania prewencyjne rozwiązujące ten problem
w myśl zasady zdrowe dziecko to zdrowy dorosły,
a zdrowy dorosły to zdrowe społeczeństwo.
Badania własne dowiodły, że większość młodzieży
w wieku 17-20 lat charakteryzowała się prawidłową
proporcją masy ciała do wysokości. Jednak u sporej
grupy młodzieży stwierdzono nieprawidłową masę
ciała. Niecałe 10% badanej młodzieży miało niedowagę, przy czym nieznacznie częściej dotyczyła ona
dziewcząt niż chłopców (5 vs. 4%). Wśród dziewcząt
z tym problemem zmagały się 18-latki i starsze, natomiast wśród chłopców tylko 18-latkowie. Zdecydowanie większy odsetek niedożywionej młodzieży
wykazano w badaniach przeprowadzonych przez
Dudę i wsp. [27]. Stwierdzono występowanie niedoborowej masy ciała u 48% dziewcząt i 22,3% chłopców.
Z kolei zespół badaczy OLAF [28] wykazał, że spośród
uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych 8,7% chłopców i 13,0% dziewcząt
miało niedowagę. Niedowagę na podobnym poziomie
zdiagnozowano także u 17- i 18-letnich dziewcząt
z Wielkopolski [29] oraz u studentek z Poznania
i Lublina [30, 31]. Natomiast badania Kolmagi i wsp.
[32] dowiodły, że wśród uczniów w wieku 15-17 lat
z łódzkich szkół ponadpodstawowych, uczniowie
z niedowagą stanowili tylko 3,1% badanych (3,6%
dziewcząt i 2,6% chłopców). Problem niedowagi częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców.
Wieloletnie badania [26, 33-35] wskazały, że
wzrasta częstość występowania nadwagi i otyłości
wśród dzieci i młodzieży. Jest to jeden z najpoważniejszych problemów zdrowia publicznego, gdyż może
skutkować wieloma chorobami w życiu dorosłym, takimi jak: choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie
tętnicze, cukrzyca typu 2, choroby układu oddechowego (zespół bezdechu sennego), niektóre choroby
nowotworowe, zmiany zwyrodnieniowe kości, ale
także problemami psychologicznymi i obniżeniem
odczuwalnej jakości życia [19, 25, 26, 36-39].
W badaniach własnych stwierdzono, że prawie co
trzecia młoda kobieta i co czwarty chłopak zmagali
się z nadwagą i otyłością. Nadwaga i otyłość częściej
występowała wśród dziewcząt niż chłopców. Znaczący
odsetek młodzieży z nadmierną masą ciała odnotowali
także inni badacze. Stankiewicz i wsp. [40, 41] wśród
młodych mieszkańców ośmiu małych miast z woj.
pomorskiego, małopolskiego oraz wielkopolskiego
Malczyk E. Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych
wykazali, że 9% miało nadwagę, a 5% otyłość. Ponadto
dowiedli, że w grupie wiekowej 14-18 lat u dziewcząt
statystycznie istotnie częściej występował nadmiar
masy ciała niż u chłopców, co zaobserwowano również
w badaniach własnych. Duda i wsp. [27] zdiagnozowali nadwagę i otyłość u 4% dziewcząt i prawie
u 15% chłopców w wieku 16-20 lat mieszkających
w Poznaniu. Z kolei inne badania przeprowadzone
w Wielkopolsce wśród dziewcząt w wieku 17-18 lat
[29] ujawniły u 7,7% nadwagę, a u 1,2% otyłość.
Natomiast Popławska i wsp. [42] wśród dzieci i młodzieży z Podlasia w wieku 4-19 lat stwierdziła nadwagę
u 11,5% dziewcząt i 6,5% chłopców, zaś otyłość u 3,0%
dziewcząt i 1,8% chłopców. Zespół OLAF [43] badając
ogólnopolską próbę, w skład której wchodzili wybrani
losowo uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów
i szkół ponadgimnazjalnych, zaobserwował odwrotną niż w badaniach własnych zależność, nadwaga
i otyłość częściej dotyczyła chłopców niż dziewcząt
(odpowiednio 14,4 vs. 11,1%; 4,8 vs. 2,5%). W celu
oceny stanu odżywienia dziewcząt i chłopców z terenu
południowo-zachodniej części Polski, Mikołajczak
i wsp. [44] przeprowadziły badania wśród nastolatków
w wieku 16-18 lat. Wykazały one nadmierną masę
ciała u 11,3% nastolatków, tj. nadwagę u 8,9%, a otyłość u 2,4% badanych. W tych badaniach nadwagę
i otyłość częściej rozpoznawano wśród chłopców niż
dziewcząt (odpowiednio 10,8 vs. 7,1%; 2,7 vs. 2,2%).
Kolmaga i wsp. [32] przeprowadzili także ocenę stanu
odżywienia uczniów w wieku 15-17 lat z łódzkich
szkół ponadpodstawowych. Badania te wykazały, że
nadwaga występowała u 15,5% młodzieży, w tym
u 13,2% dziewcząt i u 17,9% chłopców. Otyłość zdiagnozowano u 5,6% uczniów (2,4% dziewcząt, 9,0%
chłopców). Podobnie, jak w badaniach własnych,
w badaniach przeprowadzonych w latach 2010-2011
we Wrocławiu przez Wykę i wsp. [45] wśród młodzieży w wieku 17‑18 lat, nadwaga występowała częściej
wśród dziewcząt niż chłopców (16,9 vs. 11,9%).
Z kolei w przypadku otyłości, zaobserwowano odwrotną zależność, częściej ona dotyczyła chłopców
niż dziewcząt (11,9 vs. 9,4%).
Dla lepszego zobrazowania stanu odżywienia
badanej młodzieży dodatkowo wykonano pomiar
zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, gdyż jak
wskazują badania innych autorów [46, 47], wskaźnik
BMI nie jest wystraczający do takiej oceny. Prawie
wszystkie dziewczęta biorące udział w badaniu, również te, które wg wskaźnika BMI charakteryzowały
się prawidłową masą ciała, miały zawyżoną zawartość
tkanki tłuszczowej w organizmie. Zawartość tłuszczu
w organizmie powyżej 30% dotyczyła aż 92% dziewcząt, przy czym największy odsetek w tej grupie stanowiły 19- i 20-letnie kobiety. Stempolska i Stupnicki
[48] badając kobiety o zróżnicowanej aktywności
fizycznej, charakteryzujące się prawidłową wartością
wskaźnika BMI stwierdzili, że 34% miało nadmiar
265
tkanki tłuszczowej (ponad 25%). Zdecydowanie mniej
chłopców (42%) w porównaniu do dziewcząt, w badaniach własnych, przekroczyło ustaloną graniczną
zawartość tkanki tłuszczowej (powyżej 25%). W tej
grupie najwięcej było 18-latków. Ponadto co piąty
mężczyzna w wieku 19 i 20 lat miał niewłaściwą proporcję beztłuszczowej masy ciała do tkanki tłuszczowej
w organizmie. Zbliżone do wyników badań własnych
były wyniki uzyskane przez Wykę i wsp. [45]. Przeprowadzona analiza składu ciała wykazała, że większość dziewcząt (92,5%) i chłopców (69,7%) miało
nadmierną ilość tkanki tłuszczowej. Średnia zawartość
tkanki tłuszczowej wśród dziewcząt wynosiła 30,1%,
a u chłopców 22,5% [45]. Zgromadzona w wieku
rozwojowym tkanka tłuszczowa wpływa na masę ciała
w wieku dorosłym, implikując rozwój otyłości [49].
Z kolei nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej prowadzi
do przewlekłego stanu zapalnego, który odgrywa istotną rolę w rozwoju insulinooporności i cukrzycy typu
2 [50], a tym samym zwiększa ryzyko wystąpienia
zespołu metabolicznego [47].
Istotnymi parametrami antropometrycznymi
umożliwiającymi ocenę dystrybucji tkanki tłuszczowej w organizmie są: obwód talii i wskaźnik WHR
[51, 52]. Zwiększony obwód talii jest miarą otyłości
brzusznej i uznanym czynnikiem ryzyka wystąpienia
zespołu metabolicznego [53, 54]. Wśród badanej
młodzieży z powiatu nyskiego otyłość brzuszną na
podstawie obwodu talii zdiagnozowano u 18% dziewcząt i 23% chłopców. Z kolei Mikołajczak i wsp. [44]
oraz Wyka i wsp. [45] zaobserwowali występowanie
wysokich wartości tego parametru częściej u dziewcząt
niż chłopców (odpowiednio: 22,2 vs. 17,6%; 25,6 vs.
15,6%). Zarówno badania własne, jak i badania Mikołajczak i wsp. [44] potwierdziły, że otyłość brzuszna
najczęściej występowała wśród 17-latków. Otyłość
typu androidalnego, na podstawie wskaźnika WHR,
stwierdzono u 22% dziewcząt z nadmierną masą
ciała, i także w tym przypadku najwięcej w tej grupie
było 17-latek. Żaden młody mężczyzna z zawyżoną
masą ciała nie przekroczył granicznej wartości tego
parametru. Zdecydowanie gorsze wyniki uzyskali
inni autorzy [44, 45, 54, 55] wskazując, że większość
młodzieży z otyłością cierpi na otyłość brzuszną, czyli
jest zagrożona wystąpieniem zespołu metabolicznego.
Otyłość jest jednym z najbardziej powszechnych
stanów chorobowych w krajach rozwiniętych oraz rozwijających się. Na świecie od ostatnich kilkudziesięciu
lat stale wzrasta liczba otyłych osób. W 1975 r. było ich
105 mln, a w 2014 r. ich liczba sięgnęła już 641 mln.
Jeśli te tendencje utrzymają się, to do 2025 r. otyłych
będzie 18% mężczyzn i 21% kobiet, a znaczna otyłość
obejmować będzie 6% mężczyzn i 9% kobiet [10, 11].
Problem nadwagi i otyłości, także w Polsce, nabiera
cech epidemii XXI w. Dotyczy zarówno populacji osób
dorosłych, jak i dzieci. Ograniczenie niekorzystnych
zmian w zdrowiu wynikających z nadmiernej masy
266
ciała wymaga podejścia kompleksowego na poziomie
doradztwa indywidualnego oraz na szczeblu polityki
zdrowia publicznego. Jedynie zbiorowe zaangażowanie
organizacji rządowych i pozarządowych, pracowników
służby zdrowia, w tym dietetyków, mediów, technologów żywności, a także samych konsumentów może
przynieść wymierne efekty. Wszyscy powinni czuć
się odpowiedzialni za propagowanie prozdrowotnego sposobu żywienia, zapewnienie dostępności do
zdrowych wyborów żywieniowych oraz zwiększenie
możliwości aktywności fizycznej. Jest to szczególnie
ważne w aspekcie coraz częstszego siedzącego trybu
życia [10, 56]. Ponadto powinny być prowadzone
kampanie edukacyjne informujące o konsekwencjach
zdrowotnych i ryzyku chorób wynikających z nadmiernej masy ciała [57], a także organizowane na szeroką
skalę programy prewencyjne umożliwiające wczesne
wykrycie nieprawidłowego stanu odżywienia wśród
wszystkich grup ludności, a szczególnie wśród dzieci
i młodzieży, zwłaszcza w aspekcie dobrej dostępności
do tanich i prostych metod przesiewowych.
Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 261-267
Wnioski
1. Wśród badanej młodzieży częściej występował
nadmiar masy ciała niż jej niedobór; problem
nieprawidłowej masy ciała częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców.
2. Niemal u co czwartej 17-latki stwierdzono cechy
zespołu metabolicznego.
3. Prawie wszystkie dziewczęta i co drugi chłopak
mieli przekroczoną zawartość tkanki tłuszczowej
w organizmie.
4. Istnieje pilna potrzeba edukacji młodzieży w zakresie konsekwencji zdrowotnych wynikających
z nieprawidłowej masy ciała. Należy także obserwować trendy zmian masy ciała, szczególnie
w populacji dzieci i młodzieży z różnych rejonów
Polski, co pozwoliłoby na poznanie specyfiki
problemu w zależności od regionu i wymierne
wzmocnienie profilaktyki.
Piśmiennictwo / References
1. Szponar L, Mojska H. Żywienie dziecka a stan zdrowia
człowieka dorosłego. IŻŻ, Warszawa 1996.
2. Mikiel-Kostyra K, Oblacińska A. Czynniki biologiczne,
behawioralne i psychospołeczne kształtujące masę ciała
(BMI) 13-latków. Badania prospektywne. IMiD, Warszawa
2010.
3. Suliga E. Czynniki społeczno-ekonomiczne a jakość żywienia
kobiet w ciąży. Stud Med 2013, 29(2): 160-166.
4. Piechowiak K, Zduńczyk B, Szypowski W i wsp. Czynniki
socjoekonomiczne a wyrównanie metaboliczne dzieci
chorujących na cukrzycę typu 1 poniżej 9 roku życia.
Endokrynol Pediatr 2013, 4(45): 29-36.
5. Ślusarska B, Zarzycka D, Wrońska I. Zróżnicowanie
behawioralnych czynników zdrowia wśród studentów zależne
od wybranych wskaźników społeczno-demograficznych
i środowiskowo-kulturowych. J Education Health Sport
2015, 5(2): 99-108.
6. Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia
w Polsce. UWM, Olsztyn 2010.
7. Roszko-Kirpsza I, Olejnik BJ, Zalewska M i wsp. Wybrane
nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży
regionu Podlasia. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 799-805.
8. Kołłątaj B, Kołłątaj W, Krawat D. Nieprawidłowe nawyki
żywieniowe u nastolatków – badania wstępne. Probl Hig
Epidemiol 2008, 89(3): 395-400.
9. Pieszko-Klejnowska M, Stankiewicz M, Niedoszytko M.
Ocena sposobu odżywiania się gimnazjalnej młodzieży
zamieszkującej wieś i miasto. Pediatr Współcz Gastroenterol
Hepatol Zywienie Dziecka 2007, 9(1): 59-62.
10. Obesity and overweight. WHO 2016.
11. NCD. Risk Factor Collaboration (NCD-RisC). Trends in
adult body-mass index in 200 countries from 1975 to 2014:
a pooled analysis of 1698 population-based measurement
studies with 19.2 million participants. Lancet 2016, 387:
1377-1396.
12. Malczyk E. Stan odżywienia dzieci i młodzieży w Polsce na
podstawie piśmiennictwa z ostatnich 10 lat (2005-2015).
Ann Acad Med Siles 2016, 70: 56-65.
13. Waśkiewicz A. Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej
u młodych dorosłych Polaków – badanie WOBASZ. Probl
Hig Eoidemiol 2010, 91(2): 233-237.
14. Baillie-Hamilton PF. Chemical toxins: a hypothesis to explain
the global obesity epidemic. J Altern Complem Med 2002,
8(2): 185-192.
15. Grün F, Blumberg B. Environmental obesogens: organotins
and endocrine disruption via nuclear receptor signaling.
Endocrinology 2006, 147(6 Suppl): 50-55.
16. Kirchner S, Kieu T, Chow C, et al. Prenatal exposure to the
environmental obesogen tributyltin predisposes multipotent
stem cells to become adipocytes. Mol Endocrinol 2010,
24(3): 526-539.
17. C h a m o r ro - G a r c í a R, S a h u M , A bb e y R J, e t a l .
Transgenerational inheritance of increased fat depot size,
stem cell reprogramming, and hepatic steatosis elicited
by prenatal obesogen tributyltin in mice. Environ Health
Perspect 2013, 121(3): 359-366.
18. Li X, Pham HT, Janesick A, et al. Triflumizole is an obesogen
in mice that acts through peroxisome proliferator activated
receptor gamma (PPARγ). Environ Health Perspect 2012,
120: 1720-1726.
19. Mikoś M, Mikoś M, Mikoś H i wsp. Nadwaga i otyłość u dzieci
i młodzieży. Now Lek 2010, 79(5): 397-402.
20. Durnin J, Womersley J. Body fat assessed from total
body density and its estimation from skinfold thickness:
measurements on 481 men and women aged from 16 to 72
years. 8QQ, Br J Nutr 1974: 77-97.
21. Kułaga Z, Różdżyńska A, Palczewska I i wsp. Siatki centylowe
wysokości, masy ciała i wskaźników masy ciała dzieci
i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF. Stand Med
2010, 7: 690-700.
Malczyk E. Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych
22. Kułaga Z, Zajączkowska MM, Wasilewska A i wsp. Porównanie
wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej
w wieku 7-18 lat z wartościami referencyjnymi dla oceny
ryzyka sercowo-naczyniowego – wyniki wstępne projektu
badawczego OLAF (PL0080). Stand Med Ped 2008, 5:
473‑485.
23. Charzewska J, Chabros E, Pachocka L. Ocena stanu
odżywienia. [w:] Praktyczny poradnik dietetyki. Jarosz M
(red). IŻŻ, Warszawa 2010: 117-121.
24. Wąsowski M, Walicka M, Marcinowska-Suchowierska E.
Otyłość – definicja, epidemiologia, patogeneza. Post Nauk
Med 2013, 26(4): 301-306.
25. Gawlik A, Zachurzok-Buczyńska A, Małecka-Tendera E.
Powikłania otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynol Otyłość
2009, 5(1): 19-27.
26. Jarosz M, Rychlik E. Otyłość wyzwaniem zdrowotnym
i cywilizacyjnym. Post Nauk Med 2011, 9: 712-717.
27. Duda G, Wichura A, Tabat K. Palenie tytoniu i podstawowe
wskaźniki stanu odżywienia młodzieży szkół ponadpodstawowych. Prz Lek 2008, 65(10): 455-457.
28. Kułaga Z, Litwin M, Zajączkowska MM i wsp. Regionalne
różnice parametrów antropometrycznych oraz ciśnienia
tętniczego uczniów w wieku 7-18 lat. Probl Hig Epidemiol
2009, 90(1): 32-41.
29. Przysławski J, Stelmach M, Grygiel-Górniak B i wsp. Dietary
Habits and Nutritional Status of Female Adolescents from
the Great Poland Region. Pol J Food Nutr Sci 2011, 61(1):
73-78.
30. Kaźmierczak A, Bolesławska I, Główka A i wsp. Ocena
wybranych parametrów antropometrycznych wśród
młodzieży akademickiej Poznania. Bromat Chem Toksykol
2012, 45(3): 1099-1104.
31. Nieradko-Iwanicka B. Ocena stanu odżywienia studentów
II roku Wydziału Lekarskiego z Oddziałem Stomatologii
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie – badanie pilotażowe.
Fam Med Prim Care Rev 2014, 16(2): 138-139.
32. Kolmaga A, Zimna-Walendzik E, Łaszek M i wsp. Ocena
stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół
ponadpodstawowych. Probl Hig Epidemiol 2013, 95(1):
93-97.
33. Chrzanowska M, Suder A. The extent of overweight index in
children and adolescents from Cracow, Poland (1971-2000).
HOMO – J Comp Hum Biol 2010, 61: 453-458.
34. Chrzanowska M, Łaska-Mierzejewska T, Suder A. Overweight
and obesity in rural girls from Poland: changes between 1987
and 2001. J Biosoc Sci 2013, 45: 217-229.
35. Kryst Ł, Kowal M, Woronkowicz A, et al. Secular changes
in height, body weight, body mass index and pubertal
development in male children and adolescents in Krakow,
Poland. J Biosoc Sci 2012, 44: 495-507.
36. Branca F, Nikogosian H, Lobstein T. The challenge of obesity
in the WHO European Region and the strategies for response.
WHO 2007.
37. Friedman DS, Zuguo M, Srinivasan SR, et al. Cardiovascular
risk factors and excess adiposity among overweight children
and adolescents: the Bogalusa Heart Study. J Pediatr 2007,
150(1): 12-17.
38. Stettler N, Iotova V. Early growth patterns and long-term
obesity risk. Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2010, 13:
294-299.
39. Lean MEJ. Pathophysiology of obesity. P Nutr Soc 2000,
59(3): 331-336.
267
40. Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A i wsp. Występowanie
nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci
i młodzieży małych miast i wsi – wyniki badania Polskiego
Projektu 400 Miast. Endokrynol Otyłość 2010, 6(2): 59-66.
41. Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska, et al. Obesity and diet
awareness among polish children and adolescents in small
towns and villages. Cent Eur J Public Health 2014, 22(1):
12-16.
42. Popławska H, Dmitruk A, Czeczuk A. Overweight and obesity
incidence in rural girls and boys depending on their parents’
education level. Zdr Publ 2007, 117(1): 54-58.
43. Kułaga Z, Litwin M, Tkaczyk M, et al. Polish 2010 growth
references for school-aged children and adolescents. Eur
J Pediatr 2011, 170: 599-609.
44. Mikołajczak J, Piotrowska E, Biernat J i wsp. Ocena czynników
ryzyka zespołu metabolicznego u dziewcząt i chłopców
z terenu południowo-zachodniej części Polski. Rocz PZH
2011, 62(1): 83-92.
45. Wyka J, Piotrowska E, Broniecka A i wsp. Stan odżywienia
młodzieży w wieku 17-18 lat w aspekcie zagrożenia zespołem
metabolicznym (ZM). Bromat Chem Toksykol 2013, 46(3):
354-362.
46. Flegal KM, Ogden CL. Childhood obesity: are we all speaking
the same language? Adv Nutr 2011, 2: 159S-166S.
47. Friedrich M, Goluch-Koniuszy Z, Kuchlewska M. Analysis of
body composition of children aged 13 with normal body mass
index and waist circumference above the 90th percentile. Pol
J Food Nutr Sci 2011, 6(3): 219-223.
48. Stempolska K, Stupnicki R. Analiza wskaźnika wagowowzrostowego BMI i zawartości tłuszczu w ciele młodych
kobiet o różnym poziomie aktywności fizycznej. Rocz PZH
2007, 58(1): 333-338.
49. Walewska E, Obrzut P, Ścisło L i wsp. Otyłość u dzieci
i młodzieży. Post Żyw Klin 2014, 33(4): 25-31.
50. Siemińska L. Tkanka tłuszczowa. Patofizjologia,
rozmieszczenie, różnice płciowe oraz znaczenie w procesach
zapalnych i nowotworowych. Endokrynol Pol 2007, 58(4):
330-342.
51. Browning LM, Hsieh SD, Ashwell M. 2010. A systematic
review of waist-to-height ratio as a screening tool for the
prediction of cardiovascular disease and diabetes: 0.5 could
be a suitable global boundary value. Nutr Res Rev 2010,
23(2): 247-69.
52. Ashwell M, Gunn P, Gibson S. Waist-to-height ratio is a better
screening tool than waist circumference and BMI for adult
cardiometabolic risk factors: systematic review and metaanalysis. Obes Rev 2012, 13(3): 275-286.
53. Ayvaz G, Çimen AR. Methods for body composition analysis
in adults. Open Obes J 2011, 3: 62-69.
54. Zatorska-Karpuś M, Pac-Kożuchowska E, Kozłowska M.
Typ otyłości a parametry przemiany lipidowej u dzieci.
Endokrynol Pediatr 2009, 8(2): 55-60.
55. Kołodziej K, Piaseczna-Piotrowska A, Strzelczyk J.
Uwarunkowania środowiskowe oraz rodzinne występowania
otyłości u dzieci. Pol Merk Lek 2010, 28: 195-198.
56. Obesity and overweight. The Basics, Diet-Related Diseases
– Obesity. EUFIC 2006, 6.
57. Pieniak Z, Perez-Cueto F, Verbeke W. Association of
overweight and obesity with interest in healthy eating,
subjective health and perceived risk of chronic diseases in
three European countries. Appetite 2009, 53: 399-406.