Wzrost pokryzysowy i jego skutki dla obecnej sytuacji gospodarczej

Paweł Augustynowicz
Centrum Badań Wschodnich UMCS
Wzrost pokryzysowy i jego skutki dla obecnej sytuacji
gospodarczej w Rosji
Rosyjscy politycy oraz ekonomiści aktywnie debatują na temat istoty wzrostu
gospodarczego, który miał miejsce w Rosji po 1999 roku. Istnieją 2 główne poglądy. Jeden
jest wygodny dla władzy i przypisuje wszystkie osiągnięcia obecnemu prezydentowi W.
Putinowi. Drugi zaś mówi o dużym wpływie wzrostu cen ropy naftowej oraz spadku kursu
rubla. Jednakże uczestnicy tej dyskusji zapominają o tym, że istnieje jeszcze ponad 30
krajów, borykających się z podobnym problemem, czyli problemem adaptacji do nowych
warunków rozwojowych po upadku reżimu socjalistycznego1. Jeśli analizę rozwoju wydarzeń
w Rosji dokonywać z uwzględnieniem tego, co się dzieje u sąsiadów, to zauważymy, że
prawie wszystkie inne kraje postradzieckie również przeżywają dosyć gwałtowny wzrost
gospodarczy (patrz tabela 1).
Tabela 1. Tempo przyrostu PKB w krajach postsocjalistycznych w latach 1996-2004
(w %)
Azerbejdżan
Armenia
Białoruś
Gruzja
Kazachstan
Kirgizja
Mołdawia
Rosja
Tadżykistan
Uzbekistan
Ukraina
Łotwa
Litwa
Estonia
1996
1,3
5,9
2,8
10,5
0,5
7,1
-7,8
-3,5
-4,4
1,6
-10,0
3,8
4,7
4,5
1997
5,8
3,3
11,4
10,8
1,7
9,9
1,3
0,8
1,7
2,5
-3,0
8,3
7,3
10,5
1998
10,0
7,2
8,3
2,9
-1,9
2,1
-8,6
-4,6
5,3
4,4
-1,9
4,7
5,1
5,2
1999
7,4
3,3
3,4
3,0
2,7
3,7
-3,4
5,4
3,7
4,4
-0,2
3,3
-3,9
-0,1
2000
11,1
5,9
5,8
1,9
9,8
5,4
2,1
9,0
8,3
3,8
5,9
6,9
3,8
7,8
2001
9,9
9,6
4,7
4,5
13,5
5,3
6,1
5,0
10,2
4,5
9,1
8,0
5,9
6,4
2002
10,6
13,2
5,0
5,5
9,8
0
7,8
4,7
10,8
4,2
5,2
6,4
6,8
7,2
2003
11,2
13,9
7,0
11,1
9,3
6,7
6,6
7,3
11,0
4,4
9,4
7,5
9,7
5,1
2004
10,2
10,1
11,0
8,4
9,4
7,1
7,3
7,1
10,6
8,9*
12,0
8,5
6,7
6,2
* dane za styczeń-wrzesień 2004 r.
1
Patrz: Aron L. Structure and Context In the Study of Post-Soviet Russia: Several Empirical Generalizations is
Search of a Theory. – Russian outlook, 2001, January 1.
1
Źródło: wszystkie kraje oprócz Łotwy, Litwy i Estonii – Międzypaństwowy Komitet Statystyczny WNP
(www.cisstat.com/rus/index.htm); Transition Report 2001. EBRD, 2001, Łotwa – www.csb.lv/avidus.cfm,
Estonia – www.stat.ee, Litwa – Lietuvos ekomnomine ir socialine raida 2004/05, s. 5; www.std.lt.
W latach 1991-1994 we wszystkich tych państwach obserwowalny był spadek
produkcji. W 1995 roku wzrost gospodarczy był osiągnięty przeważnie przez te kraje, w
których spadek produkcji był największy (z powodu wojen, blokady) W latach 1996-1998
niestabilny wzrost gospodarczy cechował prawie wszystkie kraje WNP. Później wzrost
gospodarczy ustabilizował się.
Wśród krajów tych byli zarówno eksporterzy, jak i importerzy ropy naftowej. Są kraje,
w których dochodziło do realnego wzmocnienia ich waluty. Były też kraje z sytuacją
odwrotną. Nie istniał też jeden model transformacji gospodarki. Większość krajów szukała
swojej własnej drogi do sukcesu. Niemniej jednak, prawie wszystkie kraje tego regionu
obecnie mają wzrost gospodarczy.
Jeśli kraje postradzieckie zmniejszały wielkość produkcji w pierwszej połowie lat 90,
a pod koniec dekady znów zaczęły ją zwiększać, to warto zastanowić się, czy nie było to
częścią jednolitego procesu gospodarczego. Mógł on ukształtować się pod wpływem
wspólnych uwarunkowań społeczno-gospodarczych w tym regionie.
Omawiając pytanie spadku produkcji w krajach postsocjalistycznych warto
zastanowić się nad instrumentami, służącymi do analizy tych zjawisk. Najwięksi ekonomiści
XX wieku, twórcy pojęcia PKB, ostrożnie operowali tym terminem. Hipotezy
wykorzystywane przy jego obliczaniu w sposób istotny zależą od społecznych uwarunkowań
w kraju. Pojęcie to było kształtowane dla gospodarek rynkowych ze stosunkowo małym
udziałem sektora publicznego. Koncepcja PKB polega na tym, że za towar bądź usługę płacą
konsumenci lub podatnicy. Mamy wtedy do czynienia z jakąś działalnością gospodarczą,
która posiada wartość.
Jeśli zastosować powyższe rozważania do analizy realiów socjalistycznych, to
hipoteza o sensowności stosowania realnie opłaconej działalności gospodarczej jako miernika
wzrostu bogactwa narodu jest co najmniej niespójna. Już Symon Kuznets mówił o
niestosowności analizy gospodarek krajów socjalistycznych przy wykorzystaniu koncepcji
PKB2.
2
Kuznets S. Modern Economic Growth. Rate, Structure and Spread. New Haven and London, Yale University,
1966, s. 23-24.
2
W socjalizmie realnie nic nie sprzedaje się i nie kupuje się. Znaczną część rynku
stanowi taka działalność gospodarcza, za którą nikt nie będzie płacił jako konsument lub
płatnik. Wielkość produkcji, jej struktura jest wyznaczana przez władze autorytarne.
Demontaż systemu socjalistycznego zapoczątkował proces ponownego podziału
zasobów, skoncentrowanych w niepotrzebnych dla rynkowej gospodarki sektorach. Zasoby te
będą wykorzystane w sektorach, na produkcję których istnieje realny popyt. Proces ten nie
jest jednak natychmiastowy. Wzrost gospodarczy, jak również poprzedzająca go recesja są
właśnie tym jednolitym procesem strukturalnej transformacji gospodarki.
W pierwszym okresie transformacji gwałtowne wyzwolenie zasobów z sektora
nierynkowego jest szybsze, niż konsumowanie tych zasobów przez jeszcze słaby sektor
rynkowy. Z tego powodu Rosja doświadczała recesję gospodarczą. Później zasoby te zostały
wykorzystane dla rozwoju sektora prywatnego (rynkowego), co było powodem wzrostu
gospodarczego.
Głównymi czynnikami, warunkującymi skalę recesji są:
- wielkość nierynkowego sektora, produkcja którego jest niepotrzebna na rynku;
- skala wykorzystania instrumentów rynkowych w warunkach socjalizmu;
-
obecność
wśród
ludności
kraju
doświadczenia
pracy
w
rynkowych,
niesocjalistycznych instytucjach.
Do początku reform nie sposób było ocenić ani skali, ani czasu trwania recesji
gospodarczej. Powszechnie uważano, że okres spadku produkcji będzie krótki – maksymalnie
około 1 roku. Głęboka recesja gospodarcza w Polsce – w kraju, który zapoczątkował proces
radykalnej reformacji ustroju socjalistycznego – nie skończyła się tak szybko. Wiele
ekonomistów przyjęło ten fakt jako porażkę terapii szokowej. Jednakże w 1002 roku sytuacja
gospodarcza w Polsce uległa polepszeniu. Później nastąpiła poprawa sytuacji również w
Czachach, na Węgrzech i Słowacji. Przebieg reform w tych, oraz innych krajach Europy
Środkowo-Wschodniej stworzył stereotyp o trwaniu głównej recesji gospodarczej w ciągu 3-4
lat. Jednakże, po 3 latach transformacji w krajach WNP nie było żadnej namiastki poprawy
sytuacji. Wtedy powstały pierwsze hipotezy o tym, że trajektorie rozwoju krajów Europy
Środkowo-Wschodniej oraz krajów WNP różnią się diametralnie3. Wzrost gospodarczy w
krajach WNP pod koniec lat 90 zmusił naukowców do opracowania innego modelu rozwoju
dla tych krajów. Diagnoza była następującą: w krajach, gdzie mieliśmy do czynienia z
3
Por.: Transition Report 1998. Finansial Sektor In Transition. Economic Transition in Central and Eastern
Europe, the Baltic States and the CIS. European Bank, 1999.
3
dłuższym okresem panowania ideologii socjalistycznej są większe dysproporcje gospodarcze.
Dlatego też okres i skala recesji gospodarczej są większe4.
Teraz uważa się, że większa recesja jest charakterystyczna dla tych krajów, w których
socjalizm istniał nie w ciągu dwóch pokoleń (40 lat), jak w Europie Środkowo-Wschodniej, a
3 pokolenia (75 lat). Tu wielkość sektora nierynkowego i związane z tym dysproporcje są o
wiele większe5 (patrz rysunek 1).
Rysunek 1. Dynamika indeksów PKB w wybranych krajach Europy Wschodniej oraz
WNP (1990 r. = 100)
140
120
Czechy
100
Polska
Rumunia
80
Ukraina
Kazachstan
60
Rosja
Węgry
40
20
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Źródło:
ONZ
–
http://esa.un.org/unpp,
http://cisstat.com/rus/index.htm (Ukraina, Kazachstan,
Międzynarodowy
Komitet
Statystyczny
WNP
–
Rosja), IMF Statistics (Czechy, Polska, Rumunia,
Węgry), Goskomstat (Rosja). 18.04.2004.
Aby przejść do fazy wzrostu, Rosyjska gospodarka musiała cechować się:
kształtowaniem rynkowego systemu gospodarowania, przesunięciem zasobów z sektora
nierynkowego do sektora rynkowego, adaptacją systemu zarządzania do pracy w warunkach
otwartego rynku. Proces ten obserwowaliśmy w pierwszej połowie lat 90. w Polsce,
analogiczne procesy zachodziły w Rosji i innych krajach WNP pod koniec lat 90. Oczywiście,
przebieg tego procesu dla każdego kraju był nieco inny i zależało to od sytuacji
makroekonomicznej, dynamiki cen produkcji eksportowej i importowej, polityki kursu
4
Taki punkt widzenia był po raz pierwszy przedstawiony przez: Adelman I., Vujovi D. Institutional and Policy
Aspect do Transition; An Empirical Analysis, 1996. Teraz ta argumentacja jest powszechnie stosowaną.
5
Porównaj: Fischer S., Sahay R. The Transition Economies after Ten Years. NBER Working Paper 7664, April
2000.
4
walutowego, itp. Te zmienne wpływają na ścieżki rozwoju poszczególnych krajów, jednak w
ogóle prawidłowości są zachowane.
Wspomniany proces ekonomiści nazwali procesem „wzrostu regeneracyjnego”.
Pojęcie to już od dawna istniało w rosyjskiej ekonomii. Oznacza ono, iż wzrost gospodarczy
jest osiągany poprzez wykorzystywanie wcześniej stworzonych mocy produkcyjnych,
poprzednio wykształconych kadr. Te czynniki produkcji mogą przynieść lepsze efekty, jeśli
zostaną odbudowane gospodarcze powiązania. Wówczas organizacja procesu produkcyjnego
będzie lepsza6. Inny naukowiec z początku XX wieku – Groman – dowodzi, że właśnie
powiązania gospodarcze odgrywają najważniejszą rolę w procesie wzrostu regeneracyjnego7.
Analizując wzrost gospodarczy warto zastanowić się nad pytaniem kiedy nastąpił
moment wyczerpania się ekstensywnych (regeneracyjnych) zasobów wzrostu gospodarczego.
Błędne było by twierdzenie, że wzrost regeneracyjny kończy się w momencie
osiągnięcia poziomu produkcji z okresu przed kryzysem. W ZSRR istniał nadmiar mocy
produkcyjnych, które były zorientowane na zaspokojenie sztucznego popytu, kształtowanego
w systemie centralnego planowania. Popyt na produkcję niskiej jakości istniał, ponieważ
rynek radziecki był zamknięty i innej produkcji konsumenci po prostu nie widzieli. Ponadto
istniał popyt ze strony krajów stowarzyszonych. Dlatego też część mocy produkcyjnych w
gospodarce rynkowej nie może być wykorzystana w ogóle. W takiej sytuacji wzrost
regeneracyjny skończy się o wiele wcześniej, niż w momencie osiągnięcia 100% poziomu
produkcji z roku 1990.
Trudna do prognozowania pozostaje też dynamika wzrostu produkcji i koniunktury
gospodarczej.
Dzieje
się
tak
dlatego,
że
powszechnie
wykorzystywane
metody
prognozowania wielkości PKB opierają się na prostej ekstrapolacji trendów z okresu
wcześniejszego. Metody te oczywiście nie mogą być wykorzystane w celu opisania
gwałtownego wybuchu aktywności gospodarczej, wynikłej ze stabilizacji powiązań
gospodarczych.
Eksperci rządu rosyjskiego w 1999 roku oczekiwali wzrostu gospodarczego
mierzonego przyrostem PKB w granicach od -2,2% do 0,2% w 2000 roku. Według prognoz
międzynarodowego Funduszu Walutowego wzrost ten miał być na poziomie 1,5%. Natomiast
rzeczywiście Rosja w 2000 roku osiągnęła przyrost PKB o 9%, a wzrost wartości produkcji w
przemyśle wyniósł 11%. Podobną sytuację można było zaobserwować na Ukrainie, gdzie
6
Bazarow W. O „wosstanowitelnnych processach” woobsze i ob. „emissionnych wozmożnostiach” w czasnosti.
– Ekonomiczeskoje obozrenije, 1925, nr 1.
7
Groman W. O nekotorych zakonomernostiach, empiriczeski obnarużywajemych w naszem narodnom
choziajstwie. – Planowoje choziajstwo, 1925, nr 1, s.101.
5
tempo wzrostu gospodarczego osiągnęło swoje maksimum w 2001 roku. Prognozowana
wielkość przyrostu PKB musiała wynieść 3,5%, natomiast faktycznie Ukraina osiągnęła 9%
wzrost8.
Wzrost pokryzysowy jest bardzo gwałtowny, zazwyczaj nikt go się nie spodziewa,
dlatego jest swoistym prezentem dla władz kraju. Następnie przychodzi rozczarowanie,
ponieważ później wzrost ten charakteryzuje się malejącą dynamiką. Jak zostało wyżej
omówione, wzrost jest skutkiem połączenia wolnych mocy produkcyjnych z wcześniej
przeszkolonymi kadrami. Każdy kraj po transformacji posiada takie zasoby, lecz w stopniu
ograniczonym. Po gwałtownym wzroście na samym początku procesu odbudowy następuje
spadek tempa wzrostu. Tak było w ZSRR w latach 20, tak się działo również w latach 20012002 w Rosji.
Ostatnio w Rosji widzimy skutki wyczerpania zasobów wzrostu regeneracyjnego. W
latach 1998-2002 liczba zatrudnionych w rosyjskiej gospodarce wzrosła o 8,9 mln osób (z
58,4 do 67,3 mln). Deficyt wykwalifikowanych kadr szybko doprowadził do zwiększenia płac
realnych. W latach 2000-2002 płaca wzrosła o 70%. Analogiczną tendencję można
zaobserwować w innych krajach WNP (patrz tabelę 3).
Tabela 3. Tempo przyrostu realnej płacy w krajach WNP (w %)
Azerbejdżan
Armenia
Białoruś
Gruzja
Kazachstan
Kirgizja
Mołdawia
Rosja
Tadżykistan
Ukraina
Źródło:
1996
19
13
5
53
2
1
5
6
-14
-5
Sodrużestwo
1997
53
26
14
37
5
12
5
5
-2
-2
nezawisimych
1998
20
22
18
25
4
12
5
-13
29
-3
gosudarstw
w
1999
20
11
7
2
7
-8
-13
-22
0,3
-6
2001
godu.
2000
18
13
12
3
12
-2
2
-21
8
1
2001
16
5
30
22
13
11
15
20
11
21
Statisticzeskij
jeżegodnik.
Meżgosudarstwennyj komitet. Moskwa, 2002.
Cechą charakterystyczną wzrostu regeneracyjnego jest wzrost wynagrodzeń,
poprzedzający wzrost wydajności pracy9.
Badania koniunkturalne pokazują, że bardzo często przedsiębiorstwa w okresie 19982001 miały problemy z nadmiernym obciążeniem mocy produkcyjnych. Również oceny
8
Word Economic Outlook. October 2000. Fokus on Transition Economies. International Monetary Fund. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2000/02/index.htm (15.08.2004).
9
Groman W. O nekotorych zakonomernostiach, empiriczeski obnarużywajemych w naszem narodnom
choziajstwie. – Planowoje choziajstwo, 1925, nr 1, s. 32.
6
zapotrzebowania na siłę roboczą rosną w związku z oczekiwaniami zwiększenia popytu. Brak
maszyn oraz pracowników jest coraz częściej uważany za poważny problem na drodze
rozwoju przedsiębiorstwa10.
Spadek tempa wzrostu po wykorzystaniu większości najbardziej dostępnych w
gospodarce zasobów rodzi wiele dyskusji społeczno-gospodarczych odnośnie przyczyn
spowolnienia
dynamiki
wzrostu
gospodarczego
oraz
sposobach
jego
ponownego
przyśpieszenia. Wyczerpanie źródeł wzrostu regeneracyjnego stawia pytanie o zapewnienie
rozwoju gospodarczego przy wykorzystaniu nowych ścieżek rozwoju. Wzrost gospodarczy
bowiem nie może się już opierać na ponownym wykorzystaniu starych, lecz na tworzeniu
nowych mocy produkcyjnych, odnowie środków trwałych oraz na wykorzystaniu nowej,
lepiej wykwalifikowanej kadry.
Rozwiązać ten problem można poprzez stworzenie dobrego prawa własności, dalszego
przeprowadzenia reform strukturalnych. Jednak reformy strukturalne są procesem
długotrwałym, skutki którego są widoczne z dosyć dużym opóźnieniem czasowym.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia w Rosji. Rząd w latach 2000-2001
wprowadził cały zestaw reform strukturalnych, o których mówiłem wcześniej. Jednakże nie
mają one skutków krótkoterminowych, czyli nie poprawiają sytuacji natychmiast. W oczach
wielu ekonomistów obecna sytuacja Rosji wygląda następująco: rząd realizuje reformy
strukturalne, lecz poziom życia ludności istotnie się nie zmienia. Tempo wzrostu
gospodarczego maleją. Wniosek jest następujący: polityka państwa jest nieskuteczna.
Znaczącym czynnikiem dla polityki gospodarczej Rosji są ceny ropy naftowej. W
ostatnich latach ceny te dosyć mocno wzrosły. Wzrost ten przypada na okres pokryzysowy,
czyli lata 1999-2002. W tym czasie Rząd Rosji podjął słuszną decyzję: wydatki budżetowe w
latach 1999-2003 rosły wolniej, niż ceny ropy naftowej. Pozwoliło to zmniejszyć, a nawet
całkowicie wyzbyć się deficytu budżetowego. Niestety wolny bieg reform strukturalnych oraz
wzrost niezadowolenia społeczeństwa mogą doprowadzić do rezygnacji z tej rozważnej
polityki. Ryzyko zmiany kursu jest ważniejszym problemem, niż spowolnienie wzrostu
gospodarczego w przyszłości.
Procesy te nakładają się na stabilizację pokryzysową. W latach 1991-1999 władza w
Rosji była słaba, jak to zazwyczaj bywa w okresie niepokojów społecznych. Instytucje
państwowe nie miały wieloletnich tradycji, przebieg procesów politycznych był
niejednoznacznie oceniany wśród elit. Po jakimś czasie społeczeństwo męczy taka sytuacja i
10
Mówią o tym dane Rosyjskiego Barometru Gospodarczego. Porównaj S. Aukucyonek Proizwodstwennyje
mosznosti rossijskich predprijatij. – Woprosy ekonomiki, 2003, nr 5.
7
powstaje zapotrzebowanie na silną, zdeterminowaną władzę. Okres wzrostu pokryzysowego
jeszcze bardziej rozszerza możliwości władzy, ponieważ niemal każda polityka na tle
szybkiego wzrostu gospodarczego wydaje się być słuszną11. Po kryzysie zaś zachodzi proces
odwrotny. Zwiększenie uprawnień władzy oraz spadek tempa wzrostu gospodarczego
doprowadzają do frustracji, która zmusza do stosowania różnego rodzaju eksperymentów
makroekonomicznych.
Obecnie Rosja potrzebuje stabilnego wzrostu gospodarczego w warunkach
zmieniającego się otoczenia . Polityka rządu powinna nie doprowadzić do chaosu, przyczyną
którego są krótkoterminowe wahania tempa wzrostu. Rosja musi maksymalnie wykorzystać
swoje możliwości polityczne po wyborach w 2004 roku. Nauczyć się wyciągać wnioski ze
swoich i cudzych pomyłek, rozwijać się nie poprzez instrumenty administracyjne, lecz
poprzez inicjatywę prywatną. Jest to trudne zadanie. O wiele prościej jest windować
krótkoterminowe tempa wzrostu gospodarczego. By osiągać stabilny wzrost gospodarczy
polityka gospodarcza Rosji musi być konsekwentną, nastawioną na długi okres.
11
Procesy te opisane w: Starodubrowskaja I., Mau W. Welikije rewolucji. Ot Kromwela do Putina., Moskwa,
2001.
8