Purytanizm - Stichting In de Rechte Straat

www.augustinus.pl
Purytanizm
Tomasz Pieczko
Termin „purytanin” jest niejednokrotnie używany dla określenia tych, którzy w
różnego rodzaju wyznaniach chrześcijańskich, w różnych epokach poszukiwali
stylu pobożności nie sformalizowanej i nie poddanej rutynie liturgicznej oraz
bardzo ścisłej moralności. Zasady te miałyby świadczyć o realizacji prawdziwego,
pierwotnego chrześcijaństwa. Dzielący takie przekonania niejednokrotnie stawiali
się w opozycji do Kościołów ich czasów, w ich rozumieniu przesiąkniętych
klerykalizmem, rytualizmem oraz szeregiem kompromisów w sferze etyki.
W sensie historycznym, „purytanizm” określa ruch, który w wiekach XVI i XVII,
usiłował w Anglii kontynuować reformę doktrynalną ustanowioną przez regulacje
prawne nadane przez królową Elżbietę, starając się je zaaplikować do całości
systemu eklezjalnego i rytualnego.
Nadaje się podobnie imię purytanów tym adeptom tego ruchu, którzy emigrowali
do Ameryki Płn. między 1620 a 1640 rokiem i podjęli tam próby stworzenia
wspólnoty religijnej i politycznej zgodnej z ich ideałami.
Purytanizm angielski.
W Anglii wieku XVI, przejście na protestantyzm odbyło się z zachowaniem
średniowiecznych struktur kościelnych. Dwory biskupie, gromadzenie beneficjów
(dóbr kościelnych), obciążenie wiernych ciężarami kościelnymi, rytuał kościelny –
wszystko to pozostało w dużym stopniu zachowane.
W te niezmienione struktury, tzw. 39 artykułów, ogłoszonych w 1571 roku, miało
wprowadzić naukę klarownie protestancką, ściślej kalwinistyczną, bez
jednoczesnego podania norm budowania organizacji eklezjalnej. To władza
królewska wyznaczała biskupów, których używała jako organów administracji.
Niemniej, mentalność bardziej reformatorska istniała przede wszystkim w
pewnych warstwach społecznych, szczególnie w tych, które uformują w XVII w.
średnią klasę miejską. Kaznodziejstwo Wycliffa i Lollardów pozostawiło wśród
nich swoje trwałe ślady.
Podczas próby restauracji katolicyzmu w Anglii przez Marię Tudor powstała w
Genewie wspólnota wygnanych pod przewodnictwem Szkota, Johna Knoxa.
Niektórzy z nich (po zmianach politycznych na to pozwalających) powrócili do
Anglii i usiłowali zasiać tam idee i praktykę reformatorów szwajcarskich w
kwestiach rytuału i organizacji kościelnej.
Szkocja, pod wpływem Knoxa, starała się budować swój Kościół narodowy w
oparciu o model prezbiterialny (czyli zarządzanie Kościołem w ręku kolegiów
złożonych z reprezentantów wspólnot, demokratyczne).
Około 1565 r., wyrażenie „purytanin” służyło określaniu tych reformistów, którzy
poszukiwali religio purissima (najczystszej religii). Stwarzając zagrożenie dla
episkopatu angielskiego i w konsekwencji samej korony (w oczach władzy
episkopat był wygodnym narzędziem), byli obiektem wielu prześladowań.
Purytanizm
1
www.augustinus.pl
Należy jednak dodać, że w łonie samych purytanów byli ci, którzy chętnie widzieli
utrzymanie funkcji biskupów, wyzbywając ich wszelkiej władzy administracyjnej i
działań o charakterze politycznym, a było także szereg biskupów, podzielających
przekonania prezbiterialne (demokratyzację Kościoła).
Pomimo wszystkich działań przeciw nim podejmowanych, purytanizm pozostawał
nurtem żywym i dynamicznym. Zwłaszcza uniwersytet w Cambridge był jego
ostoją, gdzie prowadzono życie surowe, dbając o zachowanie wysokich
standardów moralnych. Starano się pozbawić kościoły zbędnych ozdób i
umieszczać stół komunijny pośrodku kościoła, w kręgu zgromadzenia (co miało
odróżnić go także w symbolice od ołtarza mszalnego usytuowanego na krańcach
świątyni).
Idee purytańskie rozpowszechniały się dzięki szeregu broszur oraz dzięki bardzo
żywemu kaznodziejstwu. Księża anglikańscy w większości nie posiadali zbyt
wysokich kwalifikacji w kaznodziejstwie i z tego powodu biskupi często
pozostawiali głoszenie Słowa osobom o kwalifikacjach uniwersyteckich. Ci w
większości prezentowali przekonania purytańskie.
Ksiądz parafii anglikańskiej generalnie ograniczał się do funkcji typowo
liturgicznych, podczas gdy w szeregu miejsc parafianie wyrażali głębokie
pragnienie poszerzenia swojej wiedzy w wierze i z pasją oddawali się słuchaniu
kazań. Kazania były z jednej strony miejscem formacji typowo religijnej, ale też
stawały się swoistą formą uniwersytetu ludowego, przynosząc szereg
interesujących informacji.
To dzięki słuchaczom i ich ofiarom finansowym, kaznodzieje purytańscy mogli
kontynuować ich dzieło; często także ponosić ciężary finansowe procesów, które
wytaczali im nierzadko biskupi, nie zgadzający się z głoszonym przez nich
radykalizmem (widząc w nim naturalnie zagrożenie swoich własnych interesów).
Rozwój purytanizmu jest także związany ze zwiększeniem poczucia siły
ekonomicznej i politycznej przez angielską klasę średnią, mieszkańców miast. To
oni w większości prezentowali otwartość na idee purytańskie, podczas gdy
szlachta i arystokracja związane były z tradycyjnym systemem prezentowanym
przez anglikanizm.
Wewnętrzne konflikty w Anglii odbijały się także na wspólnotach purytańskich,
przechodzących przez etapy tolerancji i prześladowań ze strony dominujących sił
politycznych.
Purytanizm amerykański.
Można odróżnić dwie fale wśród emigracji purytańskiej podczas pierwszej połowy
XVII wieku.
Pierwszą jest słynna fala « Ojców Pielgrzymów” - purytanów separatystów z
hrabstw północnej Anglii. Po dwunastu latach wygnania w holenderskim Leyde,
obawiali się, że ich potomstwo straci poczucie tożsamości i stanie się Holendrami.
Oznaczało to dla nich zmieszanie się ze środowiskiem, które uważali za
nieodpowiednie moralnie i „skłonne do herezji”. Ich emigracja na słynnym statku
Mayflower do Ameryki Północnej była po części sfinansowana przez kupców
londyńskich. Wylądowawszy w listopadzie 1620 r. na półwyspie Cod, ufundowali
Purytanizm
2
www.augustinus.pl
miasto New Plymouth, cierpiąc epidemie i głód. Kilkudziesięciu z nich przeżyło
dzięki gościnności Indian, którzy nauczyli ich uprawiać kukurydzę.
Druga fala emigracji, liczniejsza od poprzedniej, rozpoczęła się w 1630, po
rozwiązaniu Parlamentu przez króla angielskiego Karola I. Ci nowi purytanie,
pochodzący ze środowisk finansowo silniejszych, niż „Ojcowie Pielgrzymi”,
przywieźli ze sobą kapitał finansowy, pozwalający na lepszy początek na
emigracji, po osiedleniu się w Massachusetts.
Purytanie Nowej Anglii uważali się za Boży lud wybrany, sięgając do tradycji,
zgodnie z którą Kościół miałby być „Nowym Izraelem”, kontynuatorem ludu
hebrajskiego ze Starego Testamentu. Ameryka była dla nich „Nowym Jeruzalem”,
schronieniem wybranym przez Boga dla tych, którzy chcieli zachować się od
ogólnego zepsucia i zniszczenia. Indianie prezentowali dla nich rasę przeklętą,
którą Zły osadził na tym kontynencie, by mogli tam spokojnie żyć. Idee te
pozwalały niejednokrotnie usprawiedliwić teologicznie działania zmierzające do
przejmowania terytoriów od tubylców.
Pomimo ich zewnętrznych deklaracji ciągłej przynależności do Kościoła
Anglikańskiego, purytanie organizowali się w system kongregacyjny (tzn.
niezależnych wspólnot lokalnych). Kościół był traktowany jako centrum życia
religijnego, politycznego i socjalnego. Aby być członkiem kongregacji (wspólnoty
lokalnej), należało opowiedzieć publicznie o swoim nawróceniu i zostać
wybranym przez jej członków. Większość mieszkańców miast uczęszczała do
kościoła bez bycia jego członkami, a co za tym (do końca XVII w.) bez posiadania
praw obywatelskich.
Pastorzy i kaznodzieje początkowo nie mieli zwierzchnich władz kościelnych.
Dopiero w 1648 roku Synod w Cambridge przyjął tzw. „Westminsterskie
wyznanie wiary”, nadając tym samym większy porządek prawny i teologiczny
przekonaniom i funkcjonowaniu wspólnot.
Była to epoka, w której element religijny i polityczny były ściśle ze sobą
związane. Purytanie w Nowym Świecie stworzyli republikę religijną, ucząc w
konsekwencji ducha demokracji. Spory teologiczne i socjalne (np. znacząca
grupa purytanów nie akceptowała „teologii” określającej negatywny duchowo
status Indian) powodowały dalsze i głębsze emigracje w głąb terytorium Ameryki
Płn. Na tej samej zasadzie powstały na Rhode Island pierwsze wspólnoty, które
później dadzą początek tzw. baptyzmowi, będąc jednocześnie azylem wolności
religijnej.
Z czasem skłonności teokratyczne uległy uspokojeniu, a tolerancja i szacunek
religijny stopniowo zajęły miejsce początkowych skłonności do regulowania
całości życia obywatelskiego przez wspólnotę religijną. Nastąpił czas ciężkiej
pracy na roli i poznawania nowego kontynentu, oferującego wiele nowych
możliwości.
Purytanizm
3