Jarosław Jastrzębski Milena Pasiak

JoMS 4/19/2013, ss. 81-105
Jarosław Jastrzębski
Milena Pasiak
WSGE | 81
82 | WSGE
Samoocena i poczucie alienacji jako predyktory jakości
życia osób z niepełnosprawnością ruchową
Self-esteem and a sense of alienation as predictors of
quality of life people with physical disabilities
Jarosław Jastrzębski
Wyższa Szkoła Nauk Społecznych
im. ks. Józefa Majki w Mińsku Mazowieckim
[email protected]
Milena Pasiak
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Abstracts
The aim of the study was to test several important hypotheses about the
importance of self-esteem and a sense of alienation in the development of
the quality of life of people with physical disabilities. The study involved 60
people with congenital (N = 16) or acquired (N = 44) physical disabilities.
Among them were 30 women and 30 men aged from 25 to 64lat (mean =
47y.o.). The study used three questionnaires. Quality of life was assessed
using the Life Satisfaction Questionnaire FLZ J. Fahrenberg, M. Myrtek, J.
Schumacher and E. Brähler in the Polish adaptation of Jan Chodkiewicz. A
sense of alienation has been studied using the Test Sense of Alienation PAI
in the development of Krystyna Kmiecik-Baran. Finally, the participants
completed M. Rosenberg’s Scale Self-Esteem SES in the Polish adaptation
of Irena Dzwonkowska, Kinga Lachowicz-Tabaczek and Mariola Łaguna.
The results showed that: (1) there is a positive relationship between
self-esteem and quality of life, (2) there is a negative correlation between
the sense of alienation and quality of life, (3) women revealed significantly
greater than men’s satisfaction with their own health, (4) there are significant sex differences on the role played by self-esteem and a sense of alienation in shaping the quality of life.
Celem badań było sprawdzenie kilku ważnych hipotez dotyczących
znaczenia samooceny i poczucia alienacji w kształtowaniu się jakości życia
osób z niepełnosprawnością ruchową. Badaniami objęto 60 osób z niepełnosprawnością ruchową wrodzoną (N=16) lub nabytą (N=44). Wśród
WSGE | 83
nich było 30 kobiet i 30 mężczyzn w wieku od 25 do 64 lat (średnia = 47
lat). W badaniach zastosowano trzy kwestionariusze. Jakość życia oceniano za pomocą Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ J. Fahrenberga,
M. Myrteka, J. Schumachera i E. Brählera w polskiej adaptacji Jana Chodkiewicza. Poczucie alienacji badano, korzystając z Testu Poczucia Alienacji
PAI w opracowaniu Krystyny Kmiecik – Baran. Jako ostatnią badani rozwiązywali Skalę Samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji Ireny
Dzwonkowskiej, Kingi Lachowicz-Tabaczek i Marioli Łaguny.
Wyniki badań wykazały, że (1) istnieje dodatni związek między samooceną a jakością życia, (2) istnieje ujemna zależność między poczuciem
alienacji a jakością życia, (3) kobiety ujawniają istotnie większą od mężczyzn satysfakcję z własnego zdrowia, (4) istnieją istotne różnice płciowe
w zakresie roli, jaką odgrywają samoocena i poczucie alienacji w kształtowaniu się poziomu jakości życia.
Key words:
self-esteem, a sense of alienation, satisfaction with life, disability
poczucie własnej wartości, poczucie wyobcowania, zadowolenie z życia, niepełnosprawność
Wprowadzenie w problematykę badań
Pojęcie jakości życia
Pierwsze prace badawcze na temat jakości życia (quality of life) pojawiły się tuż po II wojnie światowej w literaturze amerykańskiej. Początkowo
termin ten rezerwowano dla opisania dobrostanu materialnego, później
rozszerzono go również na wartości niematerialne. Psychologowie używali
pojęcia „jakości życia” do opisu zadowolenia z życia, którego miarą miała
być rozbieżność między sumą przeżywanych emocji pozytywnych i negatywnych. Dość szybko okazało się, że badanie jakości życia wymaga również ustalenia poczucia satysfakcji w różnych jego sferach (Chodkiewicz,
2005).
Współcześnie istnieje wiele definicji jakości życia. Najbardziej ogólną
jest definicja zaproponowana przez WHOQOL Group (specjalna sekcja
Międzynarodowej Organizacji Zdrowia do spraw Jakości Życia), według
której „jakość życia to percepcja przez osobę własnej sytuacji życiowej
w kontekście kultury, w której żyje, systemu wartości, którym się kieruje
84 | WSGE
oraz po uwzględnieniu celów, oczekiwań, norm i zainteresowań” ( Zasępa,
Ślaski, 2007, s. 6).
Wyróżnia się też różne kryteria czy konteksty jakości życia. Tomaszewski (1984, s. 209) wyróżnił między innymi „bogactwo przeżyć subiektywnych, poziom świadomości i aktywności, twórczość dającą wartościowe
efekty oraz przyjazne współuczestnictwo w życiu społecznym człowieka”.
Z kolei de Walden-Gałuszko (1994) mówi o trzech kontekstach jakości życia: (1) o kontekście klinicznym – wówczas jej wyznacznikiem jest brak lub
istnienie symptomów chorobowych, (2) o kontekście społecznym – wówczas należy ocenić czy jednostka skutecznie i odpowiedzialnie wypełniania
ważne w danej społeczności role i obowiązki, i (3) o kontekście indywidualnym – wówczas należy uwzględnić oceny dotyczące zdolności człowieka
do zaspokajania jego indywidualnych potrzeb oraz stopień zadowolenia
z ich realizacji.
Inni autorzy zwracają uwagę na rozwojowy i temporalny aspekt jakości życia. I tak na przykład Cantor (1991) uważa, że jakość życia jest
uwarunkowana przede wszystkim tym, „czy?” i „jak?” człowiek realizuje
swoje zadania życiowe, a zadania te wiążą się z wyborem właściwych zadań rozwojowych dostosowanych do potrzeb oraz możliwości człowieka.
Natomiast Bańka (2005, s. 13) stwierdza, że dobrostan należy definiować
jako kategorię „podlegającą dynamicznym przekształceniom w czasie i jest
to kategoria dwojakiego rodzaju: kontekstowa kategoria uczucia szczęścia
wynikającego z posiadania lub konsumpcji zasobów i kategoria rozwojowa standardów porównań”. W podobnym duchu utrzymana jest definicja
Fahrenberga, Myrteka, Schumachera oraz Brählera, którzy stworzyli wykorzystany przez nas Kwestionariusz Zadowolenia z Życia FLZ. Według
nich zadowolenie z życia to „indywidualna ocena przeszłych i teraźniejszych warunków życiowych oraz perspektyw na przyszłość” (za: Chodkiewicz, Wilska, 2008, s.137).
Większość autorów podkreśla, że uwarunkowań jakości życia należy upatrywać przede wszystkim w sferze psychicznej. Według Michalosa
(1986) jakość życia zależy od wielkości rozbieżności między tym, czego
jednostka pożąda, a tym, co aktualnie posiada. Z kolei Gawor i Głębocka
(2008) zwracają uwagę na takie uwarunkowania jakości życia jak: system
wartości, aspiracje i oczekiwania oraz nastawienie na zaspokajanie potrzeb
egzystencjalnych typu „mieć”, potrzeb bezpieczeństwa typu „być” oraz potrzeb społecznych typu „kochać i być kochanym”.
Jak widać zarówno w sposobie definiowania, jak i w poszukiwaniu
WSGE | 85
uwarunkowań jakości życia ujawniają się dwa podstawowe podejścia:
z jednej strony jakość życia dotyczy oceny relacji między jakimś „ideałem”
a rzeczywistością i zaspokajaniem wynikających z tej rozbieżności potrzeb,
z drugiej zaś wiąże się z oceną bogactwa życiowych doświadczeń i przeżyć.
Jakość życia a niepełnosprawność
Zdecydowanie ograniczone szanse na doświadczanie szczęścia czy życiowej satysfakcji mają osoby niepełnosprawne (por. Żyta, Nosarzewska,
2006). Można odnieść wrażenie, że fakt ten jest niemalże wpisany w definicję niepełnosprawności. Według Sękowskiego (1994, s. 12) niepełnosprawność to: „obniżony – w stosunku do norm ustalonych dla danej
populacji – stan sprawności organizmu, powodujący utrudnienie, a często
także ograniczenie funkcjonowania fizycznego i psychicznego oraz zdolności do pełnienia ról społecznych”. Oczywiście nie oznacza to, że osoby niepełnosprawne nie mogą czerpać zadowolenia z życia, jednak ilość
przeszkód utrudniających im doznawanie szczęścia jest ogromna. Wśród
nich jedną z czołowych pozycji zajmują ograniczenia w dostępie do pracy
zawodowej. Brak pracy - szczególnie dla osób niepełnosprawnych - wiąże
się z poczuciem niskiej własnej wartości i użyteczności społecznej, a także
poczuciem silnej zależności społeczno-ekonomicznej (Palak, 2006).
Kolejnym czynnikiem obniżającym jakość życia niepełnosprawnych są
postawy osób pełnosprawnych. Postawy te budowane są w oparciu o negatywny stereotyp osoby niepełnosprawnej jako tej, która w życiu doświadcza raczej niepowodzeń i ma mniejsze szanse na satysfakcjonujące życie
małżeńskie i rodzinne. Bardzo często stereotypy te uruchamiają proces tak
zwanego „wtórnego upośledzenia”, który sprawia, że osoby niepełnosprawne wchodzą w tryby „naznaczenia” i „wykluczenia” - wyalienowania społecznego (Żyta, Nosarzewska, 2006). A przecież znana jest prawda, że życie
ma sens o tyle, o ile ma sens dla innych. Również człowiek z niepełnosprawnością może wieść życie aktywne i w pełni satysfakcjonujące tylko
wśród ludzi, dla których jego życie jest ważne (por. Plura, 2007).
Poczucie alienacji
Odosobnienie, wyobcowanie czy wyizolowanie ze środowiska to terminy, które potocznie oznaczają alienację (por. Korzeniowski, 1986; Zawadzki, 2007).
Marks ujmuje alienację jako obiektywny stan lub proces, który nie za-
86 | WSGE
leży od woli podmiotu. Według niego alienacja to zjawisko zewnętrzne
mające charakter społeczny, to obiektywna sytuacja, dla której charakterystyczna jest obcość, dominacja sił zewnętrznych oraz urzeczowienie człowieka (za: Ochocki, 1980). Z kolei Kmiecik-Baran (1995b, s. 41) twierdzi,
że alienacja to cecha własna osoby lub jej relacji z rzeczywistością. Fromm
traktuje alienację jako wyobcowanie ze swojej prawdziwej natury (za: Korzeniowski, 1990).Dla Nettlera (1957) alienacja jest oderwaniem jednostki od ważnych bytów między innymi od kultury, społeczeństwa, natury,
innych ludzi, własnego ja. Schacht (1971) natomiast wyodrębnił cztery
grupy definicji alienacji, które dotyczą: (1) alienacji interpersonalnej (np.
samotność, brak solidarności, niezadowolenie ze stosunków interpersonalnych), (2) alienacji pracy (np. niezadowolenie z pracy, niemożność
kontrolowania procesu pracy), (3) alienacji polityczno–ekonomicznej (np.
poczucie nieufności, bezsilność wobec przywódców), (4) alienacji społeczno–kulturowej (np. odrzucenie norm społecznych, anomia). Zdaniem
Zawadzkiego (2008, s. 37) alienacja oznacza „wyobcowanie i oderwanie
się od istotnych obszarów środowiska społecznego, a także własnych poglądów i zachowań. Uświadomienie sobie owego wyobcowania i konfliktu
z samym sobą prowadzi do poczucia alienacji”.
Poczucie alienacji może mieć charakter sytuacyjny (np. przebywanie w więzieniu, szpitalu lub na statku) oraz osobowościowy, to znaczy,
że przyczyna poczucia alienacji tkwi we właściwościach podmiotu (np.
nieśmiałość, niska samoocena, poczucie kontroli zewnętrznej) (Kmiecik-Baran, 1995b).
Niezależnie od tego, jaki jest charakter poczucia alienacji, jego konsekwencje mogą być groźne i dla jednostki i dla społeczności, z którą jest
ona związana (Kmiecik – Baran, 1995 b). Oderwanie się podmiotu od otoczenia, a także od swych osobistych poglądów i zachowań może powodować liczne zaburzenia, a nawet śmierć (śmierć voodoo) (Kmiecik – Baran,
1988). Najczęściej jednak prowadzi do takich destruktywnych zachowań
jak: nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, próby samobójcze, popełnianie przestępstw, uciekanie w chorobę, agresywność w stosunku do
innych. Jednak w pewnych przypadkach prowadzi też do zachowań konstruktywnych. Dotyczy to sytuacji, w których jednostka próbuje poradzić
sobie z poczuciem alienacji, poprzez podejmowanie konstruktywnych
działań mających na celu czy to zwiększenie zarobków, czy poszerzenie
relacji społecznych, czy też zdobywanie wiedzy pomimo niesprzyjających
warunków środowiskowych (Kmiecik – Baran, 1995 a).
WSGE | 87
Integracji różnych ujęć poczucia alienacji dokonał Seeman, który wyodrębnił pięć dwubiegunowych wymiarów:
(1) poczucie bezsilności – to wymiar, który opisuje oczekiwania jednostki
związane z poczuciem kontroli nad zdarzeniami, że swoim zachowaniem może ona wywołać efekty, do których dąży;
(2) poczucie bezsensu – to wymiar, który opisuje oczekiwania jednostki
dotyczące przewidywania efektów swojego zachowania, pojawia się
wówczas, gdy podmiot traci wiarę, że można przewidywać efekty swojego zachowania w zadowalający nas sposób;
(3) poczucie anomii – to wymiar, który opisuje oczekiwania jednostki,
że jedynie nieaprobowane zachowania są niezbędne dla osiągnięcia
określonych celów;
(4) poczucie samowyobcowania – to wymiar, który opisuje oczekiwania
podmiotu, że jeśli będzie on postępował zgodnie ze swoimi przekonaniami, to będzie to dla niego szkodliwe oraz nie pozwoli na realizację
jego celów;
(5) poczucie izolacji (osamotnienia) – to wymiar, który opisuje oczekiwania podmiotu, że wchodzenie w pożądane relacje społeczne jest z różnych względów niemożliwe do osiągnięcia. Oczekiwania te wiążą się
z doświadczeniem silnych negatywnych emocji (za: Kmiecik-Baran,
1995a).
Samoocena
Jak można się było przekonać, wsparcie społeczne, życie wśród ludzi
i w zgodzie z ludźmi, stanowi jeden z ważniejszych czynników ściśle związanych z poziomem jakości życia. Wiele przemawia za tym, że drugim
ważnym filarem jest poczucie własnej wartości, często określane mianem
samooceny.
Samoocena od dawna stanowi przedmiot zainteresowania nie tylko
psychologów, ale i psychiatrów, socjologów, antropologów. Pojęcie to głęboko zakorzeniło się również w języku potocznym, i w szerokim znaczeniu opisuje to, w jaki sposób podmiot myśli o sobie. Dość często jest również uznawana za predyktor ogólnego samopoczucia i stosunku do zadań,
stąd przeświadczenie, że wiedza o tym, jak człowiek siebie ocenia, pozwala
zrozumieć i przewidywać, jak on będzie funkcjonował w rozmaitych sytuacjach sprawnościowych i społecznych (por. Dzwonkowska, Lachowicz-Tabaczek, Łaguna, 2008).
88 | WSGE
Różni autorzy podkreślają różne walory samooceny. Część z nich
zwraca uwagę na jej subiektywny i zarazem dynamiczny charakter (Lindenfield, 1995), inni dostrzegają w niej jedną z emocjonalnych kompetencji (Gut, 2008), jeszcze inni uważają ją za przejaw wiary we własne
możliwości (Murphy, 2008) lub połączenie poczucia własnej skuteczności
z szacunkiem do samego siebie (Branden, 2007, 2008).
Według Łukaszewskiego (2010, s. 89) samoocena stanowi szczególny aspekt wiedzy na temat własnej osoby. I o ile w latach 70. i 80. XX w.
traktowano samoocenę jako ewaluatywny (oceniający, wartościujący)
aspekt samowiedzy (por. Lewicka, 1977, 1985), o tyle współcześnie coraz częściej traktuje się ją jako wyraz postawy wobec siebie samego (por.
Wojciszke., 2002, 2003). W tym nurcie mieści się definicja samooceny
zaproponowana przez Rosenberga (1965, s. 30-31), który uznał, że ludzie mają różne postawy wobec różnorodnych obiektów, a własna osoba jest jednym z nich. Tak więc samoocena jest rodzajem globalnej oceny
siebie - pozytywną lub negatywną postawą wobec własnego Ja. Z wysoką samooceną wiąże się przekonanie, że jest się „wystarczająco dobrym”
i wartościowym człowiekiem, natomiast niskiej samoocenie towarzyszy
brak zadowolenia z siebie samego.
Należy przypuszczać, że tak rozumiana samoocena niesie ze sobą szereg określonych konsekwencji, które w perspektywie psychologicznej można rozpatrywać w kategoriach jej funkcji. Po pierwsze, ponieważ opinie
innych ludzi są podstawowym źródłem sądów wartościujących na własny
temat, uznaje się samoocenę za wskaźnik społecznego uznania (Wojciszke,
Doliński, 2008). Po drugie, można ją uznać za aparat monitorujący stan posiadanych przez jednostkę zasobów poznawczych i energetycznych. W tym
przypadku wysoka samoocena wiązałaby się z przeświadczeniem o nadwyżce zasobów, niska zaś z ich deficytem (Lachowicz-Tabaczek, 2006; Lachowicz-Tabaczek i Śniecińska, 2008). Po trzecie, samoocena może pełnić
funkcję detektora dysfunkcjonalnych odchyleń. Spadek samooceny z jednej strony dostarcza informacji o zaistniałych w otoczeniu zagrożeniach,
z drugiej zaś (dzięki aktywacji negatywnych emocji) uruchamia zachowania o charakterze korekcyjnym, których celem jest zmiana niekorzystnego
dla podmiotu stanu rzeczy (Fila-Jankowska, 2010). I po czwarte, samoocena służy zabezpieczaniu przed negatywnymi konsekwencjami zdarzeń
obciążających emocjonalnie. Innymi słowy, w sytuacjach silnie stresujących większą wydolność i skuteczność powinny ujawnić osoby z wysoką
samooceną (Baumeister, Campbell, Krueger i Vohs, 2003).
WSGE | 89
Problematyka badań własnych i hipotezy
Przedstawione we wprowadzeniu kwestie, dotyczące uwarunkowań jakości życia, a szczególnie jakości życia osób z niepełnosprawnością, ruchową nasuwają kilka pytań. Po pierwsze, skoro jednym z czynników warunkujących jakość życia jest poczucie własnej wartości, to czy można oczekiwać wystąpienia związków między poziomem jakości życia a poziomem
globalnej samooceny, rozumianej jako pozytywna lub negatywna postawa
wobec własnej osoby? I czy charakter tych zależności jest podobny w przypadku kobiet i mężczyzn? Po drugie, skoro drugim ważnym czynnikiem
warunkującym jakość życia jest możliwość funkcjonowania w społeczności, to czy można oczekiwać wystąpienia związków między poziomem
jakości życia a poczuciem alienacji? I czy charakter tych zależności jest
podobny w przypadku kobiet i mężczyzn?
Mając na uwadze zaprezentowane wcześniej stanowiska teoretyczne,
sformułowano następujące hipotezy badawcze:
Hipoteza 1 – Istnieje dodatnia zależność między poziomem jakości
życia a samooceną - należy oczekiwać, że wyższej samoocenie towarzyszy
większe zadowolenie z życia.
Hipoteza 2 – Istnieje dodatnia zależność między poziomem jakości życia a poczuciem alienacji - należy oczekiwać, że im słabsze poczucie alienacji tym większa satysfakcja z życia.
Ponadto, interesującą kwestią jest ustalenie wkładu obu czynników
w zmienność jakości życia w badanej populacji. Innymi słowy nasuwa się
pytanie o to, jaka jest rola samooceny i poczucia alienacji w kształtowaniu się jakości życia? Czy można stwierdzić, który z tych czynników jest
ważniejszy? A może każdy z nich odgrywa szczególną rolę, w zależności
od sfery życia, która podlega ocenie? Niestety nie udało się znaleźć teoretycznych podstaw umożliwiających sformułowanie hipotetycznych odpowiedzi na powyższe pytania. W związku z tym zostaną potraktowane
jako pytania eksploracyjne, a rozstrzygającej odpowiedzi dostarczą wyniki
naszych badań.
Charakterystyka badanej grupy i metody badawcze
Badania zostały przeprowadzone w dwóch zakładach pracy chronionej
w Siedlcach. Uczestniczyło w nich 60 osób z niepełnosprawnością ruchową wrodzoną (N=16) lub nabytą (N=44). Wśród nich było 30 kobiet i 30
mężczyzn w wieku od 25 do 64 lat (średnia = 47 lat). Udział w badaniach
90 | WSGE
był dobrowolny i anonimowy. Wszystkie badane osoby niepełnosprawne
pracują. Mają wykształcenie podstawowe (N=5), średnie (N=47) lub wyższe (N=8). Wśród osób badanych 15 jest stanu wolnego. Pozostałe osoby
są zamężne/ żonate.
W badaniach zastosowano trzy kwestionariusze. Jakość życia oceniano za pomocą Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ J. Fahrenberga,
M. Myrteka, J. Schumachera i E. Brählera w polskiej adaptacji Jana Chodkiewicza (2009). Kwestionariusz ten pozwala na ocenę satysfakcji z życia
w 10 sferach: zdrowie, praca i zawód, sytuacja finansowa, czas wolny, małżeństwo/związek partnerski, relacje z dziećmi, własna osoba, przyjaciele/
znajomi, mieszkanie, seksualność. Każda z podskal składa się z 7 pozycji, a zadaniem badanego jest ocenić każdą z nich na 7-stopniowej skali,
w której 1 oznacza „bardzo niezadowolony”, a 7 - „bardzo zadowolony”.
Polska wersja kwestionariusza cieszy się dobrymi właściwościami psychometrycznymi. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha wahają się od
0,80 dla skali „własna osoba” do 0,96 dla skali „zdrowie”. Równie zadowalająca jest stabilność bezwzględna. Współczynniki korelacji w procedurze
test-retest w odstępie miesiąca wahały się od 0,61 dla skali „własna osoba”
do 0,97 dla skali „satysfakcja ze związku”. Trafność testu oceniano poprzez
porównanie wyników uzyskanych w FLZ z wynikami ze Skali Satysfakcji Życiowej Dienera i współpracowników, wynikami z Kwestionariusza
Sf-36 Ware’a oraz wynikami z Drabiny Cantrilla. Uzyskane w ten sposób
dane pozwalają stwierdzić zadowalający poziom trafności (Chodkiewicz,
Wilska, 2008).
Poczucie alienacji badano, korzystając z Testu Poczucia Alienacji PAI
w opracowaniu Krystyny Kmiecik – Baran (2000). Kwestionariusz tworzy 49 stwierdzeń opisujących pięć dwubiegunowych wymiarów poczucia
alienacji: poczucie anomii-ładu społecznego (poczucie braku związku lub
związku z istniejącymi normami społecznymi), poczucie bezsensu – sensu
(brak wiary lub wiara w jasny i spójny system wartości, dla których warto żyć i działać), poczucie bezradności – zaradności (przekonanie, że to,
co się nam przydarza, nie zależy od naszego zachowania lub że to, co się
z nami dzieje, związane jest z naszym zachowaniem), poczucie samowyobcowania – autonomii (poczucie oderwania od własnych przekonań, idei
lub poczucie tożsamości, związku z własnymi przekonaniami, ideami),
poczucie osamotnienia - zakorzenienia (poczucie oderwania od innych,
od bliskich osób vs. poczucie łączności, wspólnoty z innymi ludźmi).
Współczynniki rzetelność Kudera-Richardsona wahały się od 0,54 dla
WSGE | 91
skali „poczucie anomi” do 0,70 dla skali „poczucie osamotnienia. Zgodne
z oczekiwaniami korelacji wyników PAI z wynikami kwestionariuszy mierzących poczucie kontroli wzmocnień, poziom lęku i wsparcia społecznego pozwalają stwierdzić, że trafność narzędzia jest satysfakcjonująca.
Jako ostatnią badani rozwiązywali Skalę Samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji Ireny Dzwonkowskiej, Kingi Lachowicz-Tabaczek
i Marioli Łaguny (2008). Skala ta pozwala ocenić poziom ogólnej samooceny rozumianej jako świadoma postawa - pozytywna albo negatywna wobec własnego Ja. W skład skali wchodzi 10 twierdzeń, a zadaniem osoby
badanej jest ocenić, w jakim stopniu zgadza się ona z każdym z tych twierdzeń. Współczynniki alfa Cronbacha polskiej wersji SES wahały się od
0,81 do 0,83. Natomiast współczynniki stabilności bezwzględnej wahały
się od 0,50 (po roku) do 0,83 (po tygodniu). O zadowalającej trafności SES
świadczą zgodne z oczekiwaniami wyniki eksploracyjnej i konfirmacyjnej
analizy czynnikowej, a także korelacje SES z kwestionariuszami mierzącymi poziom depresji, osobowość narcystyczną, temperament, umiejscowienie kontroli, optymizm, nadzieję podstawową, kompetencje społeczne
oraz nieśmiałość.
Wyniki badań własnych
W pierwszym kroku analizy statystycznej weryfikowano hipotezę
1, zgodnie z którą oczekiwano dodatnich związków jakości życia z poziomem samooceny. Analizę przeprowadzono w taki sposób, aby jednocześnie
uzyskać odpowiedź na pytanie dotyczące istnienia różnic płciowych w zakresie roli, jaką odgrywa samoocena w kształtowaniu się poziomu jakości
życia. Wymagało to przede wszystkim ustalenia, czy kobiety i mężczyźni
z niepełnosprawnością ruchową różnią się między sobą pod względem jakości życia. Aby to osiągnąć, zastosowano test istotności różnic t-Studenta.
Tabela 1. Różnice płciowe między kobietami a mężczyznami w zakresie
wyników uzyskiwanych w Kwestionariuszu Zadowolenia z Życia FLZ
Zdrowie
Praca
Finanse
92 | WSGE
Kobiety
(N=30)
M
SD
31,43 7,422
32,53 6,516
29,07 7,882
Mężczyźni
(N=30)
t
p
M
SD
27,37
7,458 2,117 0,039
31,07
5,994 0,907 0,368
27,97
7,677 0,548 0,586
Czas wolny
Dzieci
Moja osoba
Przyjaciele
Mieszkanie
33,83
36,27
32,70
33,63
34,67
6,767
9,310
7,456
6,780
7,644
32,83
37,14
31,67
30,87
33,77
5,633
8,702
8,314
6,832
7,704
0,622
-0,316
0,507
1,574
0,454
0,536
0,753
0,614
0,121
0,651
Małżeństwo/
związek
35,35
9,879
37,56
6,285 -0,933 0,356
Seks
33,33
9,091
33,60
9,012 -0,114 0,910
Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że kobiety i mężczyźni z niepełnosprawnością ruchową ujawniali zbliżone wyniki w Kwestionariuszy Zadowolenia z Życia FLZ. Jedyną statystycznie istotną rozbieżność zarejestrowano w przypadku podskali „Zdrowie” (t=2,117; p<0,05).
Świadczy ona o tym, że kobiety ujawniają większe zadowolenie z życia
w obszarze związanym ze własnym stanem zdrowia. Dane te zilustrowano
również w postaci wykresu 1.
Analiza wykresu pozwala zaobserwować pewną - choć nieistotną statystycznie – tendencję, według której kobiety prezentują nieco większe zadowolenie z życia w obszarach związanych z własną pracą, finansami, czasem
wolnym, własną osobą, przyjaciółmi i mieszkaniem, z kolei mężczyźni są
nieznacznie bardziej niż kobiety usatysfakcjonowani swoim życiem seksualnym i małżeńskim/ partnerskim, a także swoim życiem w kontekście
relacji z dziećmi.
Wykres 1. Średnie wyniki kobiet i mężczyzn w Kwestionariuszu Zadowolenia z Życia FLZ
WSGE | 93
Analiza korelacji r-Pearsona między samooceną a jakością życia, której wyniki przedstawiono w tabeli 2, wykazała szereg istotnych zależności. Wszystkie ujawnione zależności są dodatnie, co oznacza, że zarówno
w przypadku kobiet, jak i mężczyzn wyższej samoocenie towarzyszy większe zadowolenie z życia.
Tabela 2. Korelacje r-Pearsona między Skalą Samooceny SES a podskalami Kwestionariusza Zadowolenie z Życia FLZ w grupie kobiet (N=30)
i mężczyzn (N=30)
Płeć
SES
Moja Przyja Mieszka Małżeństwo/
Czas
Zdro Pra
Seks
Dzieci
Finanse
osoba -ciele -nie
Związek
wolny
-wie -ca
K ,581** ,255
,290
,016
,201 ,472** ,444**
,175
M ,539** ,396* ,492** ,485** ,679** ,662** ,489** ,503**
,430**
,229
,702**
,683**
* p<0,05; ** p<0,01
Warto zwrócić uwagę na fakt, że o ile w przypadku kobiet istotne statystycznie zależności dotyczą zaledwie kilku podskal FLZ (Zdrowie, Moja
osoba, Przyjaciele, Małżeństwo/ związek), o tyle w przypadku mężczyzn
poziom samooceny koreluje w sposób istotny ze wszystkimi podskalami
mierzącymi zadowolenie z życia.
W kolejnym kroku analizy statystycznej weryfikowano hipotezę 2,
zgodnie z którą należy oczekiwać ujawnienia się ujemnych zależności
między poczuciem alienacji a jakością życia. Również i w tym przypadku
podjęto działania zmierzające do ustalenia, na ile charakter tych zależności
jest zróżnicowany ze względu na płeć. Z tego względu analizy korelacyjne
prowadzono oddzielnie w grupie kobiet i mężczyzn.
Jak widać w tabeli 3, analiza statystyczna ujawniła istnienie wielu
istotnych statystycznie ujemnych korelacji między skalami Testu Poczucia
Alienacji PAI a skalami Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ. Oznacza to, że poziom jakości życia zmniejsza się wraz ze wzrostem poczucia
alienacji.
94 | WSGE
Tabela 3. Korelacje r-Pearsona między podskalami Testu Poczucia Alienacji PAI a podskalami Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ w grupie kobiet (N=30) i mężczyzn (N=30)
Płeć
Zdro
-wie
Praca Finanse
-,080
Małżeń
-stwo/
Związek
Seks
-,483**
-,412*
,084
-,464** -,369*
-,479**
-,349*
-,524** -,450** -,528**
-,379*
-,284
Czas
wolny
Dzieci
Moja
osoba
Przyja Mieszka
-ciele
-nie
-,230
K
-,361* -,174
-,164
,307
-,324*
M
-,404* -,384* -,442** -,390*
-,140
-,280
K
-,316* -,168
-,136
M
-,407* -,191
-,366*
K
-,344* -,105 -,441**
M
K
Anomia
-,544** -,147
Bezsens
Bez
-radność
Samowy
-obcowanie
Osamo
-tnienie
-,300 -,556** -,629**
-,245
-,363*
-,648**
-,720**
-,541** -,321*
-,172
-,224
-,503**
-,537** -,350* -,382* -,543** -,701** -,660** -,569** -,613**
-,661**
-,605**
-,544** -,140
-,243
-,353*
-,243
-,240
-,253
-,376*
-,186
-,401* -,595** -,363*
M
-,293
-,218 -431**
-,232
-,367
-,337* -,457** -,335*
-,485**
-,324*
K
-,253
-,273
-268
-,374*
-,038
-,562** -,548** -,588**
-,576**
-,006
M
-,130
-,211
-,070
-,129
-,293
-,415*
-,403*
-,158
-,290
-,430**
* p<0,05; ** p<0,01
W wielu przypadkach korelacje w grupie kobiet nie pokrywają się z korelacjami w grupie mężczyzn. Pozwala to sądzić, że poszczególne wymiary
poczucia alienacji w odmienny sposób kształtują zadowolenie z życia w zależności od płci. Wyniki w skali Zdrowie zarówno u kobiet, jak i mężczyzn
korelowały ujemnie z wynikami w skali Anomia, Bezsens i Bezradność,
a w przypadku kobiet dodatkowo z wynikami w skali Samowyobcowanie.
Istotne statystycznie zależności skali Praca ujawniły się jedynie w grupie
mężczyzn i dotyczyły skali Anomia i Bezradność. Skala Finanse zarówno
u kobiet, jak i u mężczyzn wiązała się ujemnie ze skalą Bezradność i Samowyobcowanie, ponadto w grupie mężczyzn korelowała ujemnie ze skalami
WSGE | 95
Anomia i Bezsens. Wyniki w skali Czas wolny w grupie mężczyzn wiązały
się ujemnie ze skalami: Anomia i Bezradność, natomiast w grupie kobiet
ze skalą Bezsens i skalą Osamotnienie. Wyniki skali Dzieci w grupie mężczyzn korelowały ujemnie ze skalą Bezsens i skalą Bezradność, natomiast
w grupie kobiet ze skalą Samowyobcowanie. Skala Moja osoba niezależnie
od płci korelowała ujemnie ze skalami Bezsens, Bezradność i Samowyobcowanie, dodatkowo w grupie mężczyzn korelowała ujemnie ze skalą
Anomia, a w grupie kobiet również ujemnie ze skalą Osamotnienie. Skala
Przyjaciele i u kobiet i u mężczyzn wiązała się ujemnie ze skalami Bezradność i Samowyobcowanie, w grupie mężczyzn ze skalą Anomia, a w grupie
kobiet ze skalami: Bezsens i Osamotnienie. Skala Mieszkanie niezależnie
od płci korelowała ujemnie ze skalami Anomia, Bezsans i Osamotnienie,
a ponadto w grupie mężczyzn ze skalami Bezradność i Samowyobcowanie.
Skala Małżeństwo/ związek zarówno u kobiet, jak i mężczyzn wiązała się
ujemnie ze skalami Anomia, Bezsens, Samowyobcowanie i Osamotnienie,
a dodatkowo w grupie mężczyzn ze skalą Bezradność. Skala Seks niezależnie od płci wiązała się ujemnie ze skalą Bezradność, ponadto w grupie
mężczyzn ze skalą Anomia, Bezsens, Samowyobcowanie i Osamotnienie.
W trzecim i ostatnim kroku analizy statystycznej podjęto działania
zmierzające do ustalenia wkładu samooceny i poczucia alienacji w zmienność zadowolenia badanych osób w poszczególnych sferach życia. W tym
celu zastosowano krokową analizę regresji wielokrotnej. Dane na ten temat przestawia tabela 4.
Tabela 4. Wagi beta i współczynniki skorygowanej korelacji wielokrotnej
R2 w równaniach krokowej regresji wielokrotnej wymiarów poczucia
alienacji wyjaśniających poszczególne obszary jakości życia
Zdrowie
Praca
Finanse
Czas wolny
Dzieci
Moja osoba
Przyjaciele
Mieszkanie
Małżeństwo/
związek
96 | WSGE
Bez
Samowy Osamo
Anomia Bezsens -radność
-obcowanie -tnienie
-0,25
-0,40
-0,40
-0,41
-0,48
-0,41
-0,29
Samoocena
R2
0,47
0,33
0,37
0,11
0,16
0,16
0,23
0,48
0,35
0,35
-0,37
-0,45
0,39
-0,29
0,39
0,33
Seks
Ogólny
poziom
jakości życia
-0,34
-0,40
-0,29
-0,43
0,40
-0,23
0,52
Do równania krokowej analizy regresji dla jakości życia w obszarze
zdrowia względem samooceny i 5 wymiarów poczucia alienacji weszła:
Samoocena z dodatnim wkładem (β=0,47) i Anomia z wkładem ujemnym
(β=-0,25). Model był istotny statystycznie F(2,57)=16,403; p<0,001, a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,60, co wyjaśnia
około 37% wariancji zadowolenia ze stanu zdrowia.
W równaniu krokowej analizy regresji dla jakości życia w obszarze
związanym z pracą zarejestrowano istotny dodatni wkład Samooceny
(β=0,33). Model był istotny statystycznie (F(1,58)=6,891; p<0,05), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,33, co wyjaśnia
około 11% wariancji zadowolenia z funkcjonowania zawodowego.
W kolejnym równaniu, tym razem dla jakości życia w sferze finansów, ujawnił się ujemny wkład poczucia Bezradności (β=-0,41). Model był
istotny statystycznie (F(1,58)=11,407; p<0,01), a współczynnik poprawionej
korelacji wielokrotnej R wynosił 0,41, co wyjaśnia około 16% wariancji
zadowolenia z sytuacji finansowej.
W równaniu dla jakości życia ujawnił się ujemny wkład poczucia Bezsensu (β= -0,40). Model był istotny statystycznie (F(1,58)=11,407; p<0,01),
a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,40, co wyjaśnia około 16% wariancji zadowolenia z czasu wolnego.
Do równania dla jakości życia w sferze związanej z posiadaniem dzieci
wszedł jeden wymiar poczucia alienacji – Bezradność (β=-0,48). Model
był istotny statystycznie (F(1,42)=12,548; p<0,01), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,48, co wyjaśnia około 23% wariancji zadowolenia z posiadania potomstwa.
W równaniu dla jakości życia w odniesieniu do własnej osoby zarejestrowano ujemny wkład poczucia Bezsensu (β=-0,40) i poczucia Bezradności (β=-0,41). Model był istotny statystycznie (F(2,59)=26,053; p<0,001),
a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,70, co wyjaśnia około 48% wariancji zadowolenia z własnej osoby.
W równaniu dla jakości życia w odniesieniu do przyjaciół zarejestrowano dodatni wkład Samooceny (β= 0,39) oraz ujemny wkład poczucia
Osamotnienia (β=-0,37). Model był istotny statystycznie (F(2,57)=15,456;
WSGE | 97
p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił
0,59, co wyjaśnia około 35% wariancji zadowolenia z posiadania przyjaciół.
Do równania dla jakości życia w odniesieniu do sytuacji mieszkaniowej weszły dwa wymiary poczucia alienacji: poczucie Osamotnienia (β=0,45) i poczucie Bezradności (β=-0,29). Model był istotny statystycznie
(F(2,57)=14,992; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,59, co wyjaśnia około 35% wariancji zadowolenia z warunków mieszkaniowych.
Do równania dla jakości życia w sferze bliskich związków weszły dwa
wymiary poczucia alienacji: Samoocena (β=0,39) i Osamotnienie (β=0,29). Model był istotny statystycznie (F(2,45)=11,240; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,58, co wyjaśnia
około 33% wariancji zadowolenia z funkcjonowania w bliskim związku.
W równaniu dla jakości życia w sferze związanej z życiem seksualnym ujawniły się dwa wymiary poczucia alienacji: poczucie Bezradności
(β=-0,40) i poczucie Bezsensu (β=-0,34). Model był istotny statystycznie
(F(2,57)=18,894; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,63, co wyjaśnia około 40% wariancji zadowolenia z pożycia seksualnego.
W ostatnim równaniu dla ogólnego wskaźnika jakości życia ujawniły
się trzy wymiary poczucia alienacji: poczucie Bezradności (β=-0,43) poczucie Bezsensu (β=-0,29) i poczucie Osamotnienia (β=-0,22). Model był
istotny statystycznie (F(3,56)=19,917; p<0,001), a współczynnik poprawionej
korelacji wielokrotnej R wynosił 0,72, co wyjaśnia około 52% wariancji
ogólnego zadowolenia z życia.
Dyskusja i wnioski
W pierwszej kolejności analizowano różnice płciowe w zakresie jakości życia. Bowiem wyniki niektórych badań świadczą o tym, że mężczyzn
charakteryzuje ogólnie lepszy dobrostan psychiczny niż kobiety. Mężczyźni są także bardziej zadowoleni ze swego wyglądy fizycznego, a źródłem niezadowolenia kobiet jest porównywanie wizerunku własnego ciała
z wizerunkiem idealnej szczupłej sylwetki (por. Szmajke, 2005). Wyniki
dokonanych przez nas porównań międzypłciowych w grupie osób z niepełnosprawnością ruchową przeczą tym ustaleniom. Zarejestrowano tylko
jedną istotną statystycznie różnicę, która świadczy o tym, że kobiety cha-
98 | WSGE
rakteryzuje wyższy stopień zadowolenia ze stanu zdrowia. Co prawda pozostałe rozbieżności – choć nieistotne statystycznie – zdają się potwierdzać
istnienie różnic płciowych, jednak to kobiety ujawniają większą satysfakcję
z życia w większości badanych obszarów. Wśród 10 badanych sfer życia
niepełnosprawni ruchowo mężczyźni cieszyli się większą jakością życia jedynie w sferze relacji z dziećmi i z życiowymi partnerkami.
Wyniki analiz korelacyjnych w pełni potwierdziły hipotezę 1, zgodnie z którą wyższej samoocenie towarzyszy wyższy poziom jakości życia.
Wyniki te wpisują się w prawidłowość rejestrowaną przez innych badaczy. I tak na przykład z badań Baumaistera i współpracowników (2003)
wynika, że osoby, których samoocena jest niska, często przeżywają negatywne emocje, rzadko podejmują wyzwania, nie umieją przeciwstawiać się
trudnościom, brak im wytrwałości w realizowaniu podjętych przez siebie
zadań. Natomiast sprzyjająca wyższej jakości życia aktywność, gotowość
do podejmowania działań ryzykownych czy wyzwań, umiejętność pokonywania trudności, wytrwałość w działaniu to właściwości osób, których
samoocena jest wysoka. Do podobnych wniosków dochodzi Watson,
którego wyniki badań ujawniły, że ludzie z negatywną samooceną myślą
i zachowują się w sposób, który pogarsza jakość ich życia. Wybierają cele
niedostosowane do swoich możliwości (albo zbyt łatwe albo zbyt trudne),
które nie pozwalają im zapewnić sobie poczucia sukcesu. Ponadto, charakteryzują się słabą motywacją, łatwo rezygnują w obliczu pojawiających się
przeszkód i trudności, deprecjonują własne osiągnięcia, przypisując sobie
porażki (za: Makower, 2010, s.37).
W Polsce Siudem (2005) na podstawie swoich badań stwierdziła,
że wysoka samoocena u kobiet sprzyja zadowoleniu z życia zawodowego.
Według niej kobiety z wysoką samooceną traktują pracę zawodową jako
szansę na rozwój osobowości oraz zapewnienie określonej pozycji społecznej. Autorka wykazała również, że im wyższa samoocena badanych
kobiet, tym większe poczucie szczęścia małżeńskiego. Larkowa (1989) na
podstawie badań przeprowadzonych w „Zakładzie Szkolenia Inwalidów”
we Wrocławiu zarejestrowała zależności między samooceną a poczuciem
satysfakcji z czasu wolnego. Według niej główną przyczyną mniejszego
poczucia własnej wartości jest brak możliwości osiągnięcia pewnych wartości, które podmiot wysoko sobie ceni, a wartości te osiąga się najczęściej w wolnym czasie. Z kolei Majewicz (2002) wykazał istnienie związku
między samooceną a zadowoleniem z własnej osoby. Z jego badań wynika, że ludzie z niepełnosprawnością mają niższą samoocenę aniżeli osoby
WSGE | 99
pełnosprawne, w związku z tym mają tendencje do tego by selekcjonować
negatywne informacje na swój temat. Zamiast eksponować własne sukcesy
czy osiągnięcia, minimalizują je.
W naszych badaniach staraliśmy się również opowiedzieć na pytanie,
czy samoocena w równym stopniu warunkuje poziom jakości życia kobiet
i mężczyzn? Uzyskane przez nas wyniki ujawniły, że o ile w grupie niepełnosprawnych ruchowo mężczyzn pozytywna postawa wobec własnej
osoby (samoocena) współwystępuje z zadowoleniem z życia we wszystkich
badanych sferach, o tyle w grupie kobiet zależności te ograniczają się jedynie do obszarów związanych ze zdrowiem, własną osobą, przyjaciółmi
i małżeństwem. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że jakość życia
niepełnosprawnych ruchowo mężczyzn jest w większym stopniu zależna
od samooceny, niż jakość życia niepełnosprawnych ruchowo kobiet.
Kolejne analizy w pełni potwierdziły hipotezę 2, zgodnie z którą oczekiwano, że poczuciu alienacji towarzyszy niższa jakość życia. Wyniki te
znajdują uzasadnienie w kontekście badań opisywanych przez Kmiecik-Baran (1995a, 1995b, 2000). Na ich podstawie można stwierdzić, że poczucie alienacji wiąże się z negatywną oceną zarówno siebie, jak i świata,
z poczuciem winy i osamotnienia, z nieśmiałością i obniżonym poczuciem
własnej godności, które wpływają na niższą ocenę jakości życia. Również
i tym razem interesowało nas czy poczucie alienacji w równym stopniu
warunkuje poziom zadowolenia z życia u niepełnosprawnych ruchowo
kobiet i mężczyzn? Okazuje się, że różnice takie istnieją i dotyczą kilku
sfer życia.
Poczucie anomii niezależnie od płci współwystępuje z mniejszym zadowoleniem ze zdrowia, sytuacji mieszkaniowej i relacji w bliskich związkach. Ponadto w przypadku niepełnosprawnych ruchowo mężczyzn poczucie anomii obniża satysfakcję z pracy, zarobków, czasu wolnego, funkcjonowania społecznego i pożycia seksualnego, natomiast w przypadku
niepełnosprawnych kobiet zmniejsza zadowolenie z własnej osoby.
Poczucie bezsensu, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, zmniejsza
możliwość cieszenia się zdrowiem, własną osobą, mieszkaniem i relacjami z życiowym partnerem/ partnerką. Doświadczający poczucia bezsensu
mężczyźni czują się mało usatysfakcjonowani swoją sytuacją finansową,
relacjami z dziećmi i pożyciem seksualnym, natomiast pogrążone w poczuciu bezsensu kobiety są mniej zadowolone ze swojego czasu wolnego
i przyjaciół.
100 | WSGE
Im większe poczucie bezradności, tym większe prawdopodobieństwo,
że mamy do czynienia z osobami, które charakteryzują się brakiem zadowolenia z własnego zdrowia, narzekają na słabe zarobki, są nieusatysfakcjonowane możliwościami spędzania czasu wolnego i własnego rozwoju,
nisko oceniają swoje pożycie seksualne i relacje z przyjaciółmi. Ponadto
doświadczający bezradności mężczyźni są mniej zadowoleni z pracy, dzieci, warunków mieszkaniowych i relacji z życiową partnerką.
Osobom z poczuciem samo-wyobcowania, którego wyrazem jest poczucie oderwania od własnych przekonań, towarzyszy mniejsze zadowolenie z własnej sytuacji finansowej i z możliwości własnego rozwoju, mniejsza satysfakcja z kontaktów towarzyskich i małżeńskich/ partnerskich.
Ponadto w przypadku mężczyzn poczucie samo-wyobcowania sprzyja
niezadowoleniu z warunków mieszkaniowych i mniejszej satysfakcji z pożycia seksualnego, a w przypadku kobiet – pociąga za sobą niezadowolenie
ze stanu zdrowia i relacji z dziećmi.
Doświadczanie poczucia osamotnienia, niezależnie od płci, zmniejsza możliwość czerpania satysfakcji z relacji w bliskich związkach, obniża też stopień zadowolenia z sytuacji mieszkaniowej. W przypadku mężczyzn obniża jakość życia w sferze związanej z pożyciem seksualnym,
a w przypadku kobiet uniemożliwia czerpanie radości z kontaktów towarzyskich, zmniejsza satysfakcję z możliwości spędzania wolnego czasu
i samorozwoju.
W ostatniej części analiz statystycznych podjęto próbę ustalenia stopnia, w jakim samoocena i poczucie alienacji warunkują jakość życia. Zastosowana w tym celu krokowa analiza regresji wielokrotnej pozwoliła
stwierdzić, że po pierwsze, wkład samooceny i poczucia alienacji w zmienność jakości życia różni się w zależności od badanego obszaru, a po drugie,
że w niektórych przypadkach czynniki te wzajemnie się uzupełniają. Znaczenie samooceny zaznacza się szczególnie w odniesieniu do zadowolenia
z pracy zawodowej, a poczucie alienacji w wymiarze związanym z poczuciem bezradności – w odniesieniu do satysfakcji finansowej i zadowolenia
z relacji z dziećmi. Poczucie bezsensu warunkuje satysfakcje z możliwości
spędzania wolnego czasu.
Samoocena w powiązaniu z poczuciem alienacji warunkuje satysfakcję
ze zdrowia, a w połączeniu z poczuciem osamotnienia odpowiada za zadowolenie z kontaktów towarzyskich i relacji w bliskich związkach. Współwystępowanie poczucia bezsensu i bezradności tworzy warunki dla kształtowania się zadowolenia z własnej osoby i pożycia seksualnego. Z kolei
WSGE | 101
poczucie osamotnienia w połączeniu z poczuciem bezradności zdaje się
warunkować poziom satysfakcji z sytuacji mieszkaniowej.
Ogólny poziom jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową zależy od współwystępowania poczucia osamotnienia z poczuciem bezsensu
i bezradności.
Podsumowując, można stwierdzić, że cel badań został zrealizowany.
Zaprezentowane wyniki badań potwierdzają istotną rolę samooceny i poczucia alienacji w kształtowaniu się jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową. Udało się również rzucić więcej światła na różnice płciowe
w tym zakresie. O ile bowiem poziom jakości życia kobiety nie różni się
w zasadniczy sposób od poziomu jakości życia mężczyzn, o tyle różnice
dotyczą raczej znaczenia, jakie samoocena i poczucie alienacji odgrywa
w kształtowaniu się jakości życia kobiet i mężczyzn.
References
Bańka, A. (2005). Jakość życia a jakość rozwoju. Społeczny kontekst płci,
aktywności i rodziny. [w:] A. Bańka (red.), Psychologia jakości życia.
Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura.
Baumeister, R. F., Campbell, J. D., Krueger, J. I., Vohs, K. D. (2003). Does
high self-esteem cause better performance, interpersonal success, happiness, or healthier lifestyles? Psychological Science in the Public Interest.
Branden, N. (1998). 6 filarów poczucia własnej wartości. Łódź: Ravi.
Branden, N. (2007). Jak dobrze być sobą: o poczuciu własnej wartości.
Gdańsk: GWP.
Chodkiewicz, J. (2005). Psychologia zdrowia: wybrane zagadnienia. Łódź:
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna.
Chodkiewicz, J. (2009). Adaptacja polska Kwestionariusza Zadowolenia
z Życia (FLZ). Studia Psychologiczne 47, 3.
Chodkiewicz, J., Wilska, A. (2008). Stan zdrowia, wsparcie społecznie i zadowolenie z życia Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA) korzystających
z pomocy terapeutycznej. Alkoholizm i Narkomania, 2.
de Walden – Gałuszko, K. (1994). Jakość życia - rozważania ogólne. [w:] K.
de Walden – Gałuszko, M. Majkowicz (red.), Jakość życia w chorobie
nowotworowej. Gdańsk: GWP.
Dzwnokowska, I., Lachowicz-Tabaczek, K., Łaguna, M. (2008). Samoocena
i jej pomiar. Warszawa: PTP.
102 | WSGE
Fila-Jankowska, A. (2010). W poszukiwaniu samooceny autentycznej. Warszawa: Academica.
Gawor, A., Głębocka A. (2008). Jakość życia współczesnego człowieka: wybrane problemy. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Gut, R. (2008). Poczucie własnej wartości. Nowa Polszczyzna, 1.
Kmiecik-Baran, K. (1988). Poczucie osamotnienia - charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny, 4.
Kmiecik-Baran, K. (1995a). Poczucie alienacji: destruktywne i konstruktywne sposoby minimalizacji. Sopot: Uniwersytet Gdański.
Kmiecik-Baran, K. (1995b). HIV/AIDS: alienacja oraz wsparcie i odrzucenie społeczne. Gdańsk: Uniwersytet Gdański.
Korzeniowski, K. (1986). Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny, 2.
Korzeniowski, K. (1990). O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd psychologiczny, 1.
Lachowicz-Tabaczek, K, (2006). Samoocena jako monitor zasobów emocjonalnych i energetyczny jednostki. Referat wygłoszony na III Zjeździe
Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Społecznej, Gdańk, 24-26 września.
Lachowicz-Tabaczek, K., Śniecińska, J. (2008). Intrapsychiczne źródła samooceny: znaczenie emocji, temperamentu i poczucia zdolności do działania. Czasopismo Psychologiczne, 2.
Larkowa, H. (1989). Psychospołeczne uwarunkowania spędzania wolnego
czasu przez osoby niepełnosprawne. [w:] A. Hulek (red.), Czas wolny
ludzi niepełnosprawnych – zadania pedagoga. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Lewicka, M. (1977). Evaluative and descriptive aspects of organization of
cognitive structures. Polish Psychological Bulletin, 8.
Lewicka, M. (1985). Afektywne i deskryptywne mechanizmy spostrzegania
innych ludzi. [w:] M. Lewicka, J. Trzebiński (red.), Psychologia spostrzegania społecznego. Warszawa: Książka i Wiedza.
Lindenfield, G. (1995). Poczucie własnej wartości. Łódź: Ravi.
Łukaszewski, W. (2010). Udręka życia. Jak ludzie radzą sobie z lękiem przed
śmiercią. Sopot: Smak Słowa.
Majewicz, P. (2002). Obraz samego siebie a zachowanie młodzieży niepełno-
WSGE | 103
sprawnej ruchowo. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Michalos, A. C. (1986). Job satisfaction, marrital satisfaction, and the quality of life: A review and preview. In F. M. Andrews (red.), Research on
the quality of life, Ann Arbor: University of Michigan Institute for Social Research.
Murphy, J. (2008). Zdobądź pewność siebie i poczucie własnej wartości.
Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Nettler, G. (1957). A measure of alienation. American Sociological Review,
22.
Ochocki, A. (1980). Dialektyka i historia. Człowiek pracy w twórczości Karola Marksa. Warszawa: Książka i Wiedza.
Palak, Z. (2006). Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych
społecznie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Plura, M. (2007). Rola osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. [w:] M.
Flanczewska-Wolny (red.), Jakość życia w niepełnosprawności-mity
a rzeczywistość. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Rosenberg, M. (1965). Society and adolescent self-image. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Schacht, R. (1971). Alienation. New York: Anchor Books.
Sękowski, A. (1994). Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Siudem, A. (2005). Poczucie szczęścia małżeńskiego a samoocena u kobiet.
Małżeństwo i Rodzina,1-2.
Szmajke, A. (2005). Wzorce atrakcyjności ciała kobiet i mężczyzn: czy ewolucja skrzywdziła kobiety. [w:] M. Straś – Romanowska, K. Lachowicz
– Tabaczek, A. Szmajke (red.), Jakość życia w badaniach empirycznych
i refleksji teoretycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii
PAN.
Tomaszewski, T. (1984). Ślady i wzorce. Warszawa: WSiP.
Wojciszke, B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej.
Warszawa: Wydawnisctwo Naukowe Scholar.
Wojciszke, B. (2003). Pogranicze psychologii osobowości i społecznej: samoocena jako cecha i jako motyw. [w:] B. Wojciszke i M. Plopa (red.).
Osobowość a procesy psychiczne i zachowaniowe. Kraków: Oficyna wy-
104 | WSGE
dawnicza „Impuls”.
Wojciszke, B., Doliński, D. (2008). Psychologia społeczna. [w:] J. Strelau, D.
Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Zasępa, E., Ślaski S, (2007). Jakość życia osób niepełnosprawnych i ich rodzin: wybrane zagadnienia. Kraków: Wydawnictwo Naukowe „Akapit”.
Zawadzki, P. (2008). Alienacja młodzieży: wnioski z badań. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 4.
Żyta, A., Nosarzewska S. (2006). Jakość życia osób niepełnosprawnych-wielość spojrzeń. [w:] Z. Palak, A. Lewicka, A. Bujnowska (red.), Jakość
życia a niepełnosprawność: konteksty psychopedagogiczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
WSGE | 105