Wykład 4.

Wykład 4
23 października 2013
Marksizm i okolice
Karl Marx (1818-1883) był uczniem Hegla. W latach 1840. „postawił dialektykę Hegla z głowy
na nogi”. Mianowicie uznał, że:
 Materia jest pierwotna względem ducha, tzn.
o myśl jest wtórna względem materialnego działania.
o tzn. działania wprowadzającego zmiany w przedmiocie różnym od działającego
podmiotu; inaczej: myślenie jest niemożliwe dla podmiotu, który (jak Duch), nie może
oddziałać na coś różnego od siebie, żeby myśleć, trzeba mieć o czym, czyli mieć
możliwość działania.
 Materia: przedmiot działania różny ode mnie (przyroda, społeczeństwo).
 Poznanie i działanie tworzą jedność:
o poznajemy po to, żeby skutecznie działać, nic nie można poznać bez podejmowania
działań na próbę.
 Poznanie/działanie ma charakter społeczny: ludzie współdziałają ze sobą.
 Duch, czyli myślenie, powstaje dzięki materii, czyli możliwości materialnego działania.
U Hegla było na odwrót: myślenie (przedstawienie Ducha) tworzy materię (przyrodę, dzieje
społeczeństw).
Punktem wyjścia teorii poznania Marksa jest krytyka
 błędu naturalistycznego, który polega na uznaniu przedmiotu poznania za warunek poznania:
przedmiot poznania, przyroda, jest jakoby „gotowy” i „czeka” na pojawienie się podmiotu,
który go pozna przez bierny ogląd (pasywizm); oraz
 błędu transcendentalnego, który polega na uznaniu podmiotu poznającego za warunek
poznania: podmiot poznający jest jakoby „gotowy”, poznanie nie jest wynikiem oddziaływania
przyrody na podmiot, lecz przeciwnie, jest aktywnością podmiotu (aktywizm), ograniczoną
jednak do sfery podmiotowej, nie jest działaniem materialnym.
Według Marksa warunkiem poznania (i myślenia) jest możliwość materialnego działania
(oddziaływania na przedmiot różny od podmiotu poznającego). To nadaje jego filozofii charakter
materialistyczny. Zarazem przeciwstawia się ona naturalizmowi uznając, że dopiero w toku
działania/poznania dochodzi do rozróżnienia na podmiot i przedmiot oraz zaliczając do sfery
materialnej, prócz przyrody, również społeczeństwo. Ponadto wzbogaca materializm o aktywizm, który
do tej pory łączył się idealistycznym pojmowaniem aktywności podmiotu (m.in. u Kanta i Hegla) jako
ograniczonej wyłącznie do sfery ducha (myśli).
Ogniwem pośrednim między Heglem a Marksem był inny uczeń Hegla, Ludwig Feuerbauch (18041872), który pierwszy odtrąbił odwrót od idealizmu. Przeciwstawił mu materializm, który zasadniczo
był kontynuacją naturalistycznego materializmu XVII i XVIII wieku. Jednak nowym motywem jego
filozofii była, przedstawiona w O istocie chrześcijaństwa (1841) teoria alienacji religijnej. Samo pojęcie
alienacji pochodzi od Hegla i oznacza etap dochodzenia Ducha do samowiedzy, w którym Duch
przedstawia sobie siebie samego jako antytezę dotychczasowego przedstawienia siebie, a więc czegoś mu
obcego. Krócej mówiąc, alienacja (łac. alienus – obcy) polega na przedstawieniu sobie czegoś własnego
jako czegoś obcego. W ujęciu Feuerbacha podmiotem samowiedzy jest nie Duch, lecz człowiek, który
„tworzy sobie Boga na obraz i podobieństwo swoje”, czyli rozpoznaje własną istotę przenosząc swoje cechy
na nieistniejącego Boga, czyli własną istotę przedstawiając sobie jako istotę czegoś obcego, nieczłowieka.
Historia filozofii 4
1
Historia religii jest zatem historią samowiedzy ludzkości. Bóstwa religii prymitywnych są potężne
i złośliwe, ponieważ człowiek zrazu ceni sobie w sobie tylko siłę. W chrześcijaństwie samowiedza
ludzkości osiąga swój szczyt dzięki docenieniu miłości i mądrości. Jednak alienacja polegająca na
przeniesieniu najcenniejszych cech człowieka poza niego, na Boga, zniechęca człowieka do zabiegów
o poprawę własnego losu. Człowiek bowiem czuje się niegodny miłości współczującej jego niedoli, nie
dość mądry, by wiedzieć, jakie podjąć kroki, i nie dość potężny, żeby te kroki były skuteczne. Skoro to Bóg
jest wszechwiedzącą i wszechwładną miłością, to człowiek, zamiast wziąć los we własne ręce, zdaje się na
Bożą Opatrzność. Dlatego alienacja religijna wymaga zniesienia za pomocą uświadomienia jej sobie.
Rozpoznawszy, że pod postacią Boga człowiek wielbi siebie samego, człowiek, dzięki miłości własnej
użyje własnej mądrości i sił, przestając oglądać się na Opatrzność.
Marx, najpierw gorący zwolennik Feuerbacha, później doszedł do wniosku, że jego teoria alienacji
religijnej jest obciążona pozostałością idealizmu, jaką jest myśl, że do zniesienia alienacji wystarczy
uświadomienie jej sobie (jak u Hegla: zniesienie alienacji polega na uświadomieniu sobie przez Ducha, że
antyteza jest jego własnym przedstawieniem, co prowadzi do syntezy). Konsekwentny materializm musi
uznać prymat materii nad duchem, czyli poszukiwać materialnych źródeł alienacji, których usunięcie jest
do zniesienia niezbędne. Religia, w ujęciu Marksa, jest „opium dla ludu”: uśmierza ból spowodowany
wyzyskiem, obiecując pośmiertną nagrodę i utrzymuje lud w narkotycznej apatii (posłuszeństwie), co jest
w interesie kapitalisty. Źródłem alienacji religijnej jest zatem wyzysk ekonomiczny, toteż jej zniesienie jest
możliwe tylko przez zniesienie wyzysku.
Wyzysk ekonomiczny jest według Marksa, inaczej niż według socjalistów utopijnych, tylko jednym
z aspektów ucisku. Teoretycznie donioślejsze są różne formy alienacji, z których alienacja religijna nie
jest najważniejsza. O wiele większe znaczenie ma alienacja pracy, która polega na przedstawieniu
sobie pracy jako czegoś obcego, jako przeszkody w realizowaniu własnego człowieczeństwa, we
własnym rozwoju. Nie zaś jako czynności najbardziej ludzkiej (bardziej ludzkiej od myślenia, które jest
wtórne względem materialnego działania, a więc pracy), głównego środka realizacji własnego
człowieczeństwa, zaspokojenia własnych potrzeb (praca wyalienowana nie jest środkiem zaspokojenia
własnych potrzeb, lecz jedynie środkiem do uzyskania środków pieniężnych zaspokojenia własnych
potrzeb). Alienacja pracy występuje w formie alienacji produktu pracy, który przedstawia się jako obcy,
a nie jako własny wytwór, alienacji procesu pracy, czyli poczucia, że czas spędzony w pracy jest
robotnikowi odebrany przez obcą siłę oraz alienacji gatunkowej. Ta ostatnia polega na tym, że robotnik
uzyskując wynagrodzenie jak najmniejsze, aby tylko zapewniło reprodukcję siły roboczej (elementarny
wypoczynek, najskromniejsze pożywienie i zmianę pokoleniową robotników), zostaje ograbiony
z człowieczeństwa przez sprowadzenie jego życia do funkcji czysto zwierzęcych: snu, odżywiania się
i prokreacji.
Materialnym źródłem alienacji pracy jest prywatna własność środków produkcji. Robotnik, który
pracuje na maszynach należących do kogoś innego, traci władzę nad własną pracą, pracuje nie według
własnego pomysłu dla zaspokojenia własnych potrzeb, praca zostaje mu narzucona. Zniesienie alienacji
jest możliwe zatem tylko poprzez zniesienie prywatnej własności środków produkcji – emancypacji
robotnika, wyzwolenia go od wyzysku. Rewolucja, która tego dokona, wyzwoli również klasę
wyzyskiwaczy. Kapitalista bowiem też cierpi z powodu alienacji – alienacji kapitału. Zamiast działać
dla zaspokojenia ludzkich potrzeb, podporządkowuje swoją działalność kumulacji kapitału. Ze środka
do realizacji ludzkich celów, kapitał staje się celem samym w sobie.

Pytanie kontrolne: podaj przykład pracy niewyalienowanej.
Materializm Marksa różni się od materializmu naturalistycznego tym, że

wyróżniając w strukturze bytu społecznego bazę materialną, zalicza do nie tylko siły
wytwórcze (surowce, technologie itp.), ale również stosunki produkcji (stosunki społeczne
wykształcone ze względu na sposób produkcji)
Historia filozofii 4
2

oraz uznaje za realną, aczkolwiek wtórną względem bazy materialnej sferę ducha, którą
nazywa nadbudową (kultura duchowa: filozofia, nauka, sztuka, religia itd.).
Dynamika związków między siłami wytwórczymi i stosunkami produkcji oraz bazą i nadbudową
odgrywa zasadniczą rolę w Marksowskiej dialektyce dziejów. Są one pochodem zmieniających się
formacji społecznych, zdefiniowanych przez podstawowe stosunki produkcji: komunizm pierwotny,
niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm oraz komunizm. Na odwrót niż u Hegla, pierwotnym źródłem
przemian dziejowych są nie przedstawienia ducha (nadbudowa), lecz baza materialna (czynniki
ekonomiczno-społeczne). Rozwój sił wytwórczych prowadzi do „dialektycznej sprzeczności” ze
stosunkami produkcji i, w rezultacie, do zniesienia panujących stosunków produkcji.
Na przykład rozwój prywatnej własności ziemskiej wymusza powstanie niewolnictwa, rozwój
narzędzi wymusza zniesienie niewolnictwa (niewolnik nie dba o narzędzia), rozwój przemysłu
wymusza zniesienie feudalizmu (uwolnienie chłopa od ziemi), nasilenie się konkurencji wolnorynkowej
w kapitalizmie miało wymusić zniesienie podziału klasowego i systemu produkcji nastawionej na zysk.
Zmiany w bazie, analogicznie, wymuszają odpowiednie zmiany w nadbudowie. Na przykład zniesienie
niewolnictwa wymusza potępienie niewolnictwa, zniesienie feudalizmu wymusza rozwój poglądów na
temat prawa własności i wolności, zniesienie kapitalizmu miało doprowadzić do zniesienia różnych
form alienacji. Zależność nadbudowy od bazy materialnej wyraża slogan: „Byt określa świadomość”.
To znaczy, od warunków ekonomicznych i społecznych zależy, co ludzie sobie myślą. W szczególności
od warunków ekonomicznych zależą poglądy filozoficzne, naukowe, treść wierzeń religijnych i stosunek
do religii w ogóle, formy sztuki itd.
Materializm historyczny, jak określa się powyższy zespół poglądów, jest teoretycznym zapleczem
Marksowskiej teorii rewolucji komunistycznej i dziewiętnastowiecznej praktyki ruchu robotniczego.
Pomijam te zagadnienia, ponieważ należą one do zakresu filozofii praktycznej. W charakterze
ciekawostki zrobię dwie uwagi.
Marx pomylił się w diagnozie, wedle której materialną przyczyną rewolucji komunistycznej (znoszącej wyzysk
ekonomiczny i towarzyszące mu formy alienacji), a jednocześnie powstania „świadomości proletariackiej”
(uświadomienia sobie m.in. alienacji pracy) będzie zaostrzenie się konkurencji wolnorynkowej, hamujące
rozwój produkcji w systemie kapitalistycznym. Władimir Iljicz Lenin (1870-1924) doszedł do wniosku, że
próżno czekać na wyczerpanie się możliwości rozwoju gospodarki kapitalistycznej, i uznał, że najlepiej
wywołać rewolucję tam, gdzie kapitalizm jest jeszcze niedorozwinięty, w Rosji. Jeśli wywołać, to przez kogoś,
a więc grupę zawodowych rewolucjonistów – partię bolszewicką. Ona też, po zwycięstwie rewolucji, sprawuje
władzę w imieniu proletariatu, ten bowiem nie miał historycznej okazji wykształcić sobie świadomość
proletariacką, której nośnikiem jest partia. Myśl Lenina odzwierciedla pierwsze zdanie Konstytucji PRL:
„Władza w PRL należy do pracującego ludu miast i wsi i jest sprawowana przez PZPR i partie sojusznicze”.
Ironią historii jest, że schemat dialektyczny Marksa dobrze pasuje do rewolucji antysocjalistycznej w Polsce
w roku 1980. Od kilku lat nasilało się powszechne poczucie bezsensu pracy, która była coraz bardziej
zdezorganizowana i większość wysiłków szła na marne. To doświadczenie można śmiało określić mianem
alienacji pracy. Materialną przyczyną strajków robotniczych była podwyżka cen mięsa. Jednak bardzo szybko
w postulatach strajkowych znalazły się, prócz żądań ekonomicznych, zapisy zmierzające do zmniejszenia
alienacji pracy. Pierestrojka Gorbaczowa w ZSRR była ostatecznym przyznaniem się do niewydolności
ekonomicznej socjalizmu, które umożliwiło dokończenie polskiej rewolucji w 1989.
Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 roku:
http://www.marxists.org/polski/marks-engels/1844/rekopisy/index.htm
Najzwięźlejsze ujęcie marksizmu, Tezy o Feuerbachu (1845):
http://www.marxists.org/polski/marks-engels/1845/tezy_o_feuerbachu.htm
Historia filozofii 4
3
Uwagi terminologiczne
Marx przeciwstawiał materializm idealizmowi metafizycznemu. W ten sposób przesunął granicę
między realizmem a idealizmem metafizycznym, przenosząc, na przykład, realizm teistyczny (Bóg
stworzył przedmioty czasoprzestrzenne, które wszakże istnieją rzeczywiście, niezależnie od podmiotu
poznającego – ludzi) na stronę idealizmu (na tej zasadzie, że według teizmu Bóg, czyli pewien duch,
istnieje pierwotnie względem materii). Z drugiej strony, Marx przeciwstawił się materializmowi
naturalistycznemu, według którego pierwotnie istnieje przyroda. Marksowski materializm historyczny
mianem materii obejmuje również społeczeństwo, jako że (i) dialektyczne prawa historii społecznoekonomicznej działają obiektywnie i podlegają rozpoznaniu tak samo, jak prawa przyrody, (ii) stosunki
społeczne podlegają przekształceniom za sprawą celowo podejmowanych działań, podobnie jak
przyroda.
Friedrich Engels (1820-1895), współpracownik Marksa, rozwijał materializm dialektyczny (pod
wpływem m.in. teorii ewolucji Charlesa Darwina, On the Origin of Species by Means of Natural
Selection, 1859). Przeciwstawiał go materializmowi metafizycznemu, który traktował materię jako
pewien rodzaj substancji, pierwotnego tworzywa przyrody. Według materializmu dialektycznego,
również przyroda (nie tylko dzieje społeczeństw) rozwija się dialektycznie, i w miarę rozwoju powstają
kolejno nowe formy materii. Dialektyka przyrody (1883) Engelsa jest jednak dziełem dość naiwnym.
Dialektyka przyrody:
http://www.marxists.org/polski/marks-engels/1883/dial_prz/index.htm
Krytyka anarchistyczna
Prócz socjalizmu utopijnego i marksizmu, inną odmianą socjalizmu był anarchizm (gr. anarchia –
bez władcy). Wersję współczesną marksizmowi, zbliżoną do niego, a zarazem bardzo wobec niego
krytyczną, propagował Michaił Bakunin (1814-1876). Jego zdaniem wprowadzenie w życie Marksa
koncepcji „dyktatury proletariatu” jako stadium rewolucji poprzedzającego ostatecznie zniesienie
klasowej struktury społeczeństwa nieuchronnie prowadzi do totalitaryzmu. Dlatego dla zachowania
wolności należy w ogóle znieść władzę państwową. Społeczeństwo zaś winno być luźną federacją
związków pracowniczych, które bezpośrednio będą zarządzały używanymi przez nie środkami
produkcji.
Motywy anarchistycznej krytyki marksizmu kilkakrotnie dochodziły do głosu w politycznych
konfliktach XX wieku w naszym regionie: (i) u Lwa Trockiego w latach 1930. kiedy przebywał na
emigracji w następstwie konfliktu ze Stalinem o ewentualne rozszerzenie rewolucji na Europę i świat,
(ii) u Milovana Djilasa, jugosłowiańskiego opozycjonisty, w latach 1950., (iii) u Leszka Nowaka
w jego teorii biurokracji partyjnej – „klasy trójpanów” – w latach 1980., (iv) u Jacka Kuronia w tym
samym czasie – jego słynna maksyma „zamiast palić komitety (partyjne) trzeba zakładać własne”.
Nawiązując do idei anarchistycznych Ruch Społeczny „Solidarność” przygotowywał, na wypadek
spodziewanej w 1980. interwencji radzieckiej w Polsce, plany alternatywnej (niezależnej od władzy
rządowej) organizacji społeczeństwa.
Historia filozofii 4
4