trudności w uczeniu się.

ZABURZENIA W ROZWOJU
PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYM.
DEFICYTY ROZWOJOWE.
POJĘCIE DYSLEKSJI
I DYSGRAFII.
Opracowała: Monika Haligowska
ZABURZENIA FUNKCJI PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYCH
niekorzystnie wpływają na naukę czytania i pisania,
a konsekwencji na zdobywanie wiedzy.
Trudności w pisaniu, czytaniu oraz innych czynnościach
szkolnych Halina Spionek wyjaśnia w aspekcie zaburzeń
psychoruchowego rozwoju dziecka.
Proponuje nazywać dysleksją oraz dysgrafią wyłącznie takie
trudności w czytaniu i pisaniu, które są spowodowane
deficytami w rozwoju funkcji
percepcyjno-motorycznych, obliczanymi w stosunku do wieku
dziecka, a ocenianymi również do jego ogólnego poziomu
umysłowego.
(Spionek, 1973)
ZABURZENIA FUNKCJI PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYCH
• Objawy trudności w nauce czytania i pisania zależą
od rodzaju zaburzonych funkcji: wzrokowych, słuchowych
bądź kinestetyczno – ruchowych.
• Zakłócenia rozwoju każdej pojedynczej funkcji w odmienny
sposób rzutują na naukę czytania i pisania.
• Podstawowe funkcje percepcyjno-motoryczne stanowią
podłoże bardzo wielu procesów poznawczych i innych
funkcji, dlatego trudności w nauce czytania i pisania często
współwystępują z innymi trudnościami w nauce.
DEFICYTY ROZWOJOWE
inaczej dysfunkcje, parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia
rozwoju psychomotorycznego (m.in. funkcji wzroku, słuchu,
mowy, ruchowo – kinestetycznych);
opóźnienie rozwoju psychomotorycznego,
wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji.
• Parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego
obejmują większy obszar czynności, np. motoryki, rozwoju
mowy.
• Fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego
obejmują mniejszy obszar czynności, np. tylko motoryki rąk
lub tylko mowy czynnej.
DEFINICJA opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im.
Ortona (USA) (1994r.) – cd.
Trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju,
ani zaburzeń sensorycznych.
Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami
w odniesieniu
do różnych form komunikacji językowej,
często oprócz trudności w czytaniu,
dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu
czynności pisania i poprawnej pisowni”.
( Bogdanowicz, 1996, s. 35 ).
DYSLEKSJA
DEFINICJA opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im.
Ortona (USA) (1994r.)
„Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów
trudności w uczeniu się.
Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym
konstytucjonalnie.
Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów,
co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania
fonologicznego.
Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj
niewspółmierne do wieku życia
oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych.
Definicja DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ obowiązująca w Polsce:
„to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci
o prawidłowym rozwoju intelektualnym,
u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno –
motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych
umiejętności.
Bywają one również określane jako mikrodysfunkcje
czy też fragmentaryczne zaburzenia
lub deficyty rozwojowe”
( H. Spionek, 1965 ).
SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ
Zakłócenia funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji wywołują
specyficzne trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania.
Dla wyróżnienia rodzaju poszczególnych trudności używa się
następujących określeń w ramach szerokiego rozumienia terminu
„DYSLEKSJA” (DYSLEKSJA ROZWOJOWA)
• DYSLEKSJA
• DYSORTOGRIAFIA
• DYSGRAFIA
Zakres ww. trudności może być wąski, gdy dotyczy tylko jednej funkcji
uczestniczącej w procesie czytania i pisania lub szeroki,
gdy dotyczy kilku funkcji jednocześnie.
SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ:
• DYSLEKSJA ROZWOJOWA:
- DYSLEKSJA: specyficzne trudności w nauce czytania,
którym często towarzyszą trudności w pisaniu.
- DYSORTOGRAFIA: specyficzne trudności w komunikowaniu
się za pomocą pisma, zwł. z opanowaniem zasad
poprawnego pisania (częste błędy ortograficzne).
- DYSGRAFIA: trudności w opanowaniu właściwego
poziomu graficznego (czytelnego, kształtnego) pisma.
• DYSKALKULIA:
zaburzenie w nauce liczenia u dzieci w normie intelektualnej.
(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000; Mihilewicz za 2001: Sillamy, 1994)
Dysleksja rozwojowa występuje u ok.10 - 15%
populacji,
z czego poważniejsze przypadki, to 2 - 4%.
Dyskalkulia jest zjawiskiem o wiele rzadszym dotyka od 3%- 7% ogółu.
(Bogdanowicz, 2000)
Bezpośrednią przyczyną trudności o charakterze
dyslektycznym jest
nieharmonijny rozwój psychomotoryczny
dziecka,
tj. niektóre jego funkcje rozwijają się
dobrze lub bardzo dobrze,
a inne z wyjątkowym opóźnieniem głównie te, które biorą udział w czytaniu
i pisaniu oraz ich współdziałania.
Zaburzenia funkcji percepcyjno – ruchowych mogą dotyczyć:
• percepcji wzrokowej,
• percepcji słuchowej,
• funkcji językowych,
• motoryki ( małej i dużej)
• integracji ww. procesów,
• pamięci słuchowej, wzrokowej, ruchowej,
• lateralizacji,
• orientacji w schemacie ciała, kierunkach i przestrzeni
(J. Mickiewicz, 2002 ).
WCZESNE ROZPOZNAWANIE MOŻLIWOŚCI WYSTĄPIENIA
SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ
Ryzyko dysleksji
termin stosowany wobec:
• młodszych dzieci wykazujących wybiórcze zaburzenia
w rozwoju psychoruchowym, które mogą warunkować
wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu;
• uczniów, którzy napotykają na pierwsze, ale nasilone
trudności w nauce – pomimo inteligencji w normie, dobrze
funkcjonujących narządów zmysłu, właściwej opieki
wychowawczej i dydaktycznej w domu i szkole;
(Bogdanowicz, 2002, s.43)
• Skala Ryzyka Dysleksji (SDR) autorstwa M. Bogdanowicz
–
narzędzie przesiewowe przydatne w praktyce pedagogicznej do
wczesnego rozpoznawania możliwości wystąpienia specyficznych
trudności w uczeniu się – dysleksji rozwojowej poprzez
wykrywanie jej symptomów.
(Bogdanowicz, 2002, s. 96)
Z pomocą specjalistów dzieci ryzyka dysleksji powinny wyrównać
opóźnienia rozwojowe jeszcze przed podjęciem nauki w szkole.
Skuteczność interwencji jest zależna od tego,
jak szybko zidentyfikujemy problem.
Dziecko ryzyka dysleksji nie musi stać się uczniem dyslektycznym.
RYZYKIEM DYSLEKSJI
są obciążone dzieci:
• w rodzinach których występowały podobne
zaburzenia,
• pochodzące z nieprawidłowej ciąży
oraz porodu,
• te, które wykazują wszelkie opóźnienia
rozwoju.
(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)
SYMPTOMATOLOGIA RYZYKA / DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ
Lista objawów wskazujących na niepokojące dysharmonie
rozwoju.
WIEK NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY
-opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym: późniejsze
wypowiadanie prostych i złożonych słów, zdań,
- słabo lub w ogóle raczkują, późno zaczynają chodzić, biegać,
mają trudności z utrzymaniem równowagi,
- czasem stwierdza się u nich obniżony tonus mięśniowy,
- mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, np. myciu
rąk, ubieraniu się, jedzeniu łyżką; nie próbują same rysować,
WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat
- mała sprawność ruchowa: słabo biega, trudności z utrzymaniem
równowagi, niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach
ruchowych;
- mała sprawność ruchowa rąk: niechęć do czynności
samoobsługowych, np. zapinania guzików, sznurowania butów;
źle trzyma ołówek, za mocno / za słabo go naciska podczas
rysowania;
- słaba koordynacja wzrokowo – ruchowa: trudność sprawia mu
budowanie z klocków, niechętnie rysuje, nie umie narysować koła
jako 3- latek, kwadratu i krzyża jako 4- latek, trójkąta jako 5- latek;
- opóźniony rozwój lateralizacji: brak przejawów preferencji jednej
ręki;
WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat
- zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci
wzrokowej ; przejawy: nieporadność w rysowaniu (rysunki bogate
treściowo, ale prymitywne w formie), trudności w składaniu
puzzli, wykonywaniu układanek;
- opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek,
trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem
wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw, wydłużony okres
posługiwania się neologizmami, zniekształcanie nazw
przez używanie niewłaściwych przedrostków;
-można u nich rozpoznać niektóre pierwotne odruchy wrodzone,
które nie zanikają / nie ulegają przekształceniu; ich obecność
wskazuje na niedojrzałość CUN;
KLASA „O”: 6 -7 lat
- obniżona sprawność ruchowa: słabo biega, skacze, trudności
z uczeniem się jazy na nartach, rzucaniem/chwytaniem piłki;
- trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie
samoobsługi, np. używaniem nożyczek, widelca;
- opóźnienie rozwoju lateralizacji: nadal jest oburęczne;
- opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni – ma
trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała (prawe – lewe);
nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie
(np. droga na prawo, drzwi na lewo);
- trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur
geometrycznych, rysowaniem szlaczków;
KLASA „O”: 6 -7 lat
- trudności z wyróżnianiem elementów z całości, z ich łączeniem,
z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki,
z odróżnianiem kształtów: podobnych (np. figur geometrycznych,
liter: m – n), identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni
(np. liter p-g-b-d);
- trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych
wyrażających stosunki przestrzenne (nad – pod, za – przed);
- wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (np. sosa
lub szosza), błędy gramatyczne;
KLASA „O”: 6 -7 lat
- trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż
jednego polecenia w tym samym czasie; trudność
z zapamiętaniem nazw, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie;
trudności z zapamiętaniem dni tygodnia, pór roku, kolejnych
posiłków, szeregów cyfr;
- trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z-s, b-p, k-g) –
zaburzenia słuchu fonemowego; trudności z wydzielaniem sylab
i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem – zaburzenia analizy i syntez
głoskowej i sylabowej;
- trudności w orientacji w czasie, np. określaniu pory roku, dnia,
godziny na zegarze;
KLASA „O”: 6 -7 lat
- trudności w nauce czytania: czyta bardzo wolno, głoskuje, nie
zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy;
nie rozumie przeczytanego tekstu;
- pierwsze próby pisania: częste pisanie liter i cyfr zwierciadlanie
oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisując je od strony prawej
do lewej;
Współwystępowanie wielu ww. symptomów u dziecka
pozwala z większą pewnością przypuszczać,
że mamy do czynienia z dzieckiem „ryzyka dysleksji”.
WIEK SZKOLNY: I – III klasa
- mała sprawność ruchowa całego ciała: trudności z nauczeniem
się jeździć na 2- kołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach;
- obniżona sprawność ruchowa rąk: trudności w czynnościach
samoobsługowych związanych z ubieraniem się, jedzeniem itp.;
- utrzymująca się oburęczność;
- trudność z odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony, określenia
położenia przedmiotów względem siebie;
- trudności koordynacji wzrokowo – ruchowej (oko-ręka): brzydko,
niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się w liniaturze, zagina „ośle
uszy”, zbyt mocno przyciska ołówek, długopis; ręka szybko się
męczy;
WIEK SZKOLNY: I – III klasa
- trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy),
zwł. sekwencji (nazw miesięcy, liter w alfabecie);
- wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie
sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym;
- trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z
opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci
wzrokowej: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej
występujących liter, o skomplikowanej strukturze (F,H,Ł,G);
mylenie liter identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni;
popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;
WIEK SZKOLNY: I – III klasa
- trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane
z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków
mowy, pamięci słuchowej i mowy: mylenie liter odpowiadających
głoskom podobnym fonetycznie (np. z-s, w-f, d-t, k-g); trudności
z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j, głosek nosowych
ą-om, ę-en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie,
podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych;
nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda);
- trudności w czytaniu: wolne tempo, prymitywna technika
(głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), błędy,
powolne i słabe rozumienie tekstu;
WIEK SZKOLNY: powyżej IV klasy
- wolne tempo czytania, niechęć do czytania;
- nieprawidłowa pisownia, liczne błędy ortograficzne;
- trudności z zapamiętywaniem wierszy, terminów nazw,
np. miesięcy, dat, danych, numerów telefonu; przekręcanie
nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych;
- trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej
percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: geografii
– zła orientacja na mapie, geometrii – rysunek uproszczony,
schematyczny, chemii – łańcuchy reakcji chemicznych;
- trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej
percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: trudności
w opanowaniu języków obcych, biologia – opanowanie
terminologii, historia – zapamiętywanie nazwisk, nazw;
SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU
• wolne tempo czytania,
słaba technika czytania: przedłużony etap głoskowania,
• znaczna liczba błędów, charakterystyczny rodzaj błędów
(zależne od dysfunkcji, które są przyczyną tych trudności;
m.in. zmiana liter, opuszczanie liter, zmiana brzmienia,
nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów),
• słabe rozumienie przeczytanego tekstu (nadmierna
koncentracja na technice obniża zrozumienie tekstu),
• niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego,
• brak zróżnicowania głosek zbliżonych fonetycznie,
• problem z zróżnicowaniem wyrazów podobnie brzmiących,
SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU
• gubienie lub dodawanie liter, zmiana ich kolejności podczas
czytania,
• nieprawidłowe łączenie lub rozdzielanie wyrazów,
• problemy z wymową bardziej złożonych i dłuższych wyrazów,
• pomijanie przy czytaniu fragmentów tekstu lub ponowne
czytanie tego samego fragmentu,
• czytanie bez modulacji głosu, z zastosowaniem intonacji
zdania oznajmującego,
• rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych
(zgadywanie),
WCZESNE SYMPTOMY DYSGRAFII:
• nieprawidłowe, kurczowe trzymanie długopisu w ręce
• zaginanie kartek, tzw. „ośle uszy”
• unikanie zadań wymagających pisania lub malowania
• problemy z odróżnieniem wielkich od małych liter
• trudności w pisaniu w liniaturze
• problemy z narysowaniem prostej linii
• szybkie męczenie podczas pisania
SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM
• poziom graficzny pisma jest znacznie obniżony (nieczytelne
pismo) ; stan ten utrzymuje się długo, pomimo
wielokrotnego przepisywania tekstu i ćwiczeń, perswazji
i uwag o niestaranności;
• niedokładność w odtwarzaniu kształtu litery (czasem brak
możliwości rozpoznania litery), litery są zdeformowane i brak
im pewnych elementów; niedopełnianie kształtu litery;
• zmienia się położenie i kierunek liter w wyrazie, wyrazów
w zdaniu, pojawia się niewłaściwe zagęszczenie liter i ich
proporcji;
SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM
• mylenie liter podobnych (np.: b-d, l-ł-t);
• nieprawidłowe połączenia liter lub jego brak; łączenie dwóch
liter w jedną;
• pismo lustrzane;
• niejednolity rozmiar liter;
• mówienie na głos tego, co dziecko chce napisać;
• niewłaściwe odstępy między wyrazami, brak podziału
na akapity, zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście;
• pomijanie istotnych elementów graficznych, takich jak
kropki, kreski i haczyki;
• niejednolite pochylenia pisma;
• trudności w rozplanowaniu graficznym tekstu na stronie;
SYMPTOMY DYSGRAFII U MŁODZIEŻY I DOROSŁYCH
• problemy z przelewaniem myśli na papier
• trudności ze zrozumieniem tekstu pisanego
• problemy z gramatyką i składnią
• rozdźwięk między tym, co dana osoba jest w stanie napisać,
a tym, co rzeczywiście wie (przy sprawdzeniu ustnym)
(Sawa, 1997; Mickiewicz, 2002; Skorek, 2007; )
Wykaz ww. objawów specyficznych trudności dzieci,
u których występuje dysleksja rozwojowa pokazuje zmiany,
jakie zachodzą wraz z wiekiem i kształceniem się dziecka.
Uwidacznia się dynamika zmian objawów:
pewne zaburzenia ustępują, np. od IV klasy często
nie stwierdza się trudności w czytaniu,
w pisaniu utrzymują się głównie błędy ortograficzne.
Pojawiają się nowe symptomy i ich skutki,
np. trudności w językach obcych.
Jednoczesne występowanie wielu objawów wskazuje
na zakłócenia rozwoju wielu funkcji
i przyczynia się do nasilonych trudności szkolnych.
(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)
DIAGNOZĘ DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ
stawia się wówczas, gdy:
• stwierdza się prawidłowy rozwój intelektualny (IQ w normie)
• występują istotne opóźnienia rozwoju funkcji (słuchowojęzykowych, wzrokowo-przestrzennych, ruchowych
i integracji tych funkcji), stanowiących podstawę
do wykształcenia się umiejętności czytania i pisania
• trudności w czytaniu i pisaniu objawiają się od początku
nauki szkolnej
DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ
jako specyficznych trudności w uczeniu się
• ustala się, czy trudności w nauce czytania, w opanowaniu
poprawnej pisowni i poziomu graficznego pisma, występują
jednocześnie, czy w izolacji
• o „specyficznych” trudnościach w uczeniu się czytania
i pisania orzeka się, gdy są one istotne: wyznacza się tu
granicę w postaci opóźnienia o 2 lata w stosunku do wieku
inteligencji, wieku życia (warunek ten nie jest powszechnie
akceptowany)
DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ
jako specyficznych trudności w uczeniu się – cd.
• rozpoznanie stawia się w przypadku, gdy trudności nie wynikają
z zaniedbań środowiskowych lub dydaktycznych
NIE ROZPOZNAJE SIĘ DYSLEKSJI,
gdy trudności w czytaniu i pisaniu
• są jedynie wynikiem złego funkcjonowania narządów
zmysłów (niedosłuch, wada wzroku) lub skutkiem schorzeń
neurologicznych (epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce)
• należą do zespołu symptomów inteligencji niższej niż
przeciętna, upośledzenia umysłowego
• są jedynie wynikiem zaniedbań środowiskowych
lub dydaktycznych
(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)
LITERATURA:
M. Bogdanowicz (1996). O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu
i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Lublin Wydawnictwo
Popularnonaukowe Linea.
M. Bogdanowicz (1996). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci – nowa
definicja i miejsce w klasyfikacjach międzynarodowych. Psychologia Wychowawcza
nr1.
M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz (2000). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu
(dysleksja rozwojowa) jako jednostka nozologiczna. Klinika Pediatryczna. Neurologia
i Psychiatria Wieku Rozwojowego vol. 8 no 4.
M. Bogdanowicz (2002). Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk Harmonia.
J. Mickiewicz (2002). Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii
i dysgrafii w starszym wieku szkolnym. Toruń Dom Organizatora.
S. Mihilewicz (2001). Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki – dyskalkulia
rozwojowa w: (red.) S. Mihilewicz. Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Impuls.
B. Sawa (1997). Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa WSiP.
E.M. Skorek (red.) (2007). Terapia pedagogiczna. Tom I. Zaburzenia rozwoju
psychoruchowego dzieci. Kraków IMPULS.
H. Spionek (1965). Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa PWN.
H. Spionek (1973). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa
PWN.