Darmowy fragment www.bezkartek.pl

t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzenci:
prof. dr hab. Irena Adamek
prof. dr hab. Eugenia Laska
Redakcja wydawnicza:
Aleksandra Bylica
Magdalena Polek
t
Projekt okładki: en
Agata Fuks
gm pl
fra tek.
y
w kar
o
rm.bez
a
D ww
w
ISBN 978-83-7850-225-8
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2009
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Spis treści
Wstęp ......................................................................................................................
9
Rozdział 1
Środowisko i człowiek
1.1. Środowisko – wyjaśnienie pojęć .........................................................................
1.2. Składniki środowiska i ich charakterystyka ........................................................
1.3. Środowisko a zdrowie ........................................................................................
Zadania .....................................................................................................................
17
19
30
31
t
Rozdział 2
en
m
l
Poznawanie przyrody – edukacja o środowisku,
ragek.p
f
w środowisku i dla środowiska
y t
w ar
o zk
2.1. Poznawanie przyrody przez dzieci
e
rm.b....................................................................
a
2.2. Fazy poznawania przyrodyD................................................................................
w
2.3. Zasady nauczania o środowisku
ww .........................................................................
Zadania .....................................................................................................................
33
37
42
43
Rozdział 3
Cele, zadania i treści edukacji środowiskowej
Planowanie zajęć zintegrowanych
3.1. Cele edukacji społeczno-przyrodniczej w przedszkolu i klasach
początkowych ....................................................................................................
3.2. Zadania edukacji środowiskowej .......................................................................
3.3. Porównanie tradycyjnej i holistycznej edukacji środowiskowej ..........................
3.4. Przygotowanie nauczyciela do zajęć ...................................................................
3.5. Planowanie zajęć edukacji środowiskowej ........................................................
3.6. Sytuacje edukacyjne i ich elementy składowe ....................................................
3.7. Treści edukacji przyrodniczej jako czynnik integrujący
w edukacji początkowej .....................................................................................
Zadania .....................................................................................................................
45
53
54
57
58
61
66
72
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
6
Spis treści
Rozdział 4
Metody edukacji środowiskowej i ich charakterystyka
Formy aktywności dzieci w kontaktach ze środowiskiem
Pomoce dydaktyczne w edukacji społeczno-przyrodniczej
4.1. Metody edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ............................................. 75
4.2. Wybrane klasyfikacje metod .............................................................................. 77
4.3. Strategia wielostronnego kształcenia ................................................................. 78
4.4. Cechy charakterystyczne wybranych metod edukacji
społeczno-przyrodniczej .................................................................................... 80
4.5. Formy zajęć edukacji środowiskowej wykorzystywane
w przedszkolu i klasach I–III ............................................................................ 85
4.6. Wycieczka i spacer w edukacji przyrodniczej i społecznej ................................. 87
4.7. Prace domowe o tematyce społeczno-przyrodniczej ......................................... 94
4.8. Rola pomocy dydaktycznych w edukacji społeczno-przyrodniczej .................... 98
Zadania ..................................................................................................................... 104
Rozdział 5
Poznawanie otoczenia społecznego
t
5.1. Dziecko wśród ludzi ..........................................................................................
107
en
m
l
5.2. Przygotowanie dziecka do życia w społeczeństwie
.............................................
112
g
.p
ra ei kwytwarzanie
f
5.3. Praca ludzi w różnych zawodach – produkcja
.............................
115
wy kartw edukacji przedszkolnej
5.4. Poznawanie przeszłości – treści historyczne
o
rm.bez
i wczesnoszkolnej ..............................................................................................
117
a
D wwi ich poznawanie ........................................... 120
5.5. Przedmioty w otoczeniu dziecka
w jako przykład wrastania w kulturę ........................ 121
5.6. Tradycje, zwyczaje i obrzędy
Zadania ..................................................................................................................... 125
Rozdział 6
Higiena osobista i otoczenia dziecka. Odżywianie
6.1. Zdrowie, higiena – podstawowe pojęcia ............................................................ 127
6.2. Czynniki warunkujące zdrowie .......................................................................... 130
6.3. Wychowanie zdrowotne i edukacja zdrowotna .................................................. 131
6.4. Zasady edukacji zdrowotnej ............................................................................... 133
6.5. Edukacja zdrowotna dzieci ............................................................................... 134
6.6. Treści edukacji zdrowotnej dzieci w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym ............................................................................................ 137
Zadania ..................................................................................................................... 141
Rozdział 7
Bezpieczeństwo dziecka w ruchu drogowym,
w przedszkolu, szkole, w czasie zabaw
7.1. Przygotowanie dziecka do przestrzegania norm i zasad bezpieczeństwa ........... 143
7.2. Problematyka bezpiecznego uczestnictwa w ruchu drogowym ......................... 145
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Spis treści
7
7.3. Cele i zadania edukacji komunikacyjno-drogowej dzieci w wieku 3–10 lat ....... 150
7.4. Bezpieczeństwo dzieci w domu, przedszkolu, szkole i w czasie zabaw .............. 155
Zadania ..................................................................................................................... 157
Rozdział 8
Poznawanie roślin i zwierząt przez dzieci
8.1. Poznawanie roślin i zwierząt w ujęciu programu ............................................... 159
8.2. Znaczenie poznawania świata roślin i zwierząt przez dzieci .............................. 161
8.3. Znaczenie hodowli roślin i zwierząt w edukacji ................................................ 167
Zadania ..................................................................................................................... 173
Rozdział 9
Ochrona przyrody i krajobrazu
9.1. Zasoby przyrody a człowiek ............................................................................... 175
9.2. Ochrona środowiska – ustalenia terminologiczne ............................................. 176
9.3. Tradycje ochrony przyrody na świecie i w Polsce .............................................. 178
9.4. Formy ochrony przyrody w Polsce ..................................................................... 185
9.5. Tematy związane z ochroną przyrody i krajobrazu realizowane
nt
w przedszkolu i klasach początkowych ..............................................................
189
e
Zadania .....................................................................................................................
192
gm pl
fra tek.
y
w kar
Rozdział 10
o
m bez
Edukacja ekologiczna dzieciarmłodszych
D ww.
a zagrożenia środowiska naturalnego
w
10.1. Pojęcie ekologii i jej cechy charakterystyczne jako nauki ................................. 193
10.2. Zagrożenia środowiska a człowiek ................................................................... 199
10.3. Cele i zadania edukacji ekologicznej ................................................................ 202
10.4. Treści, metody i formy edukacji ekologicznej w przedszkolu
i klasach początkowych .................................................................................... 212
10.5. Kształtowanie postaw proekologicznych ......................................................... 213
Zadania ..................................................................................................................... 217
Rozdział 11
Pogoda i klimat. Obserwacja pogody
11.1. Pogoda, klimat, mikroklimat – meteorologia i klimatologia ............................ 219
11.2. Elementy pogody i sposoby ich pomiaru ......................................................... 221
11.3. Obserwowanie pogody z dziećmi w wieku przedszkolnym
i młodszym szkolnym ...................................................................................... 225
11.4. Fenologiczne, klimatyczne i astronomiczne pory roku .................................... 227
11.5. Specyfika klimatu Polski .................................................................................. 229
Zadania ..................................................................................................................... 232
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
8
Spis treści
Rozdział 12
Doświadczenia, eksperymenty i obserwacje zjawisk fizycznych,
chemicznych i przyrodniczych
12.1. Konieczność stosowania doświadczeń i eksperymentów przyrodniczych
w pracy z dziećmi w wieku 3–10 lat ................................................................. 233
12.2. Kształtowanie umiejętności obserwacji ............................................................ 236
12.3. Badanie otaczającego świata – rola doświadczeń i eksperymentów
przyrodniczych w poznawaniu praw rządzących przyrodą ............................... 240
12.4. Podstawowe wskazówki metodyczne dotyczące organizacji działań
eksperymentalnych dzieci młodszych .............................................................. 243
Zadania ..................................................................................................................... 246
Rozdział 13
Turystyka i krajoznawstwo w edukacji dzieci młodszych
13.1. Znaczenie turystyki i krajoznawstwa ............................................................... 247
13.2. Wyznaczanie kierunków w terenie i na mapie ................................................. 248
13.3. Mapa i plan – znaki umowne na planie i mapie ............................................... 250
13.4. Rodzaje map i ich wykorzystanie w edukacji ................................................... 251
13.5. Krajobrazy i ich charakterystyka ......................................................................
253
nt
e
13.6. Treści gospodarcze i administracyjne w programach
m l
edukacji wczesnoszkolnej .................................................................................
256
ragek.p
f
t
y
Zadania .....................................................................................................................
257
r
w a
o k
rm.bez
a
Spis schematów i tabel ......................................................................................
259
D ww
w
Aneks
Załącznik
Załącznik
Załącznik
Załącznik
Załącznik
Załącznik
1. Pytania dzieci ..................................................................................... 261
2. Wynalazki ......................................................................................... 267
3. Rośliny ............................................................................................... 269
4. Zwierzęta ........................................................................................... 271
5. Zjawiska pogodowe ........................................................................... 273
6. Przykładowy konspekt (scenariusz) zajęć zintegrowanych
dla klasy I ........................................................................................... 274
Załącznik 7. Wykaz literatury na temat doświadczeń i eksperymentów
dla dzieci młodszych .......................................................................... 280
Załącznik 8. Wykaz literatury na temat wynalazków ............................................. 284
Załącznik 9. Wykaz literatury zawierającej odpowiedzi na dziecięce pytania ......... 286
Załącznik 10. Wykaz literatury na temat bezpieczeństwa dzieci .............................. 289
Bibliografia ............................................................................................................. 291
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Wstęp
Edukacja społeczno-przyrodnicza jako jeden z obszarów zintegrowanej edukacji dzieci przedszkolnych i w młodszym wieku szkolnym obejmuje wiele różnorodnych treści: biologicznych, społecznych, geograficznych,
historycznych, fizycznych, związanych z higieną i bezpieczeństwem oraz wiele
innych. Nauczyciel dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, chcąc
rzetelnie wprowadzić podstawy wiedzy z wymienionych dziedzin i przygotować
fundament kształcenia systematycznego, powinien się odpowiednio przygotować
do swej pracy.
Ze względu na rozległość treści edukacji społeczno-przyrodniczej, obejmująnt odległych – dyscyplin
cej tak wiele różnorodnych zagadnień z – czasemebardzo
m pl 3–10 lat wymaga uwzględwiedzy, przygotowanie nauczyciela dzieci w gwieku
a
.
r
f
nienia w programie studiów równie wszechstronnego
ek materiału merytorycznego
t
y
r
ow zka
i metodycznego.
m
e
r
Niniejszy podręcznik, opracowany
Daww.b z myślą o studentach kierunków pedagogicznych przygotowującychwsię do pracy z dziećmi przedszkolnymi i wczesnoszkolnymi, zawiera zagadnienia teoretyczne, dotyczące podstaw nauczania
o otaczającym dziecko środowisku (przyrodniczym, geograficznym, społecznym
itd.) oraz propozycje metodyczne związane z przedszkolną i wczesnoszkolną edukacją środowiskową. Zakres materiału kształcenia studentów obejmuje w sposób uporządkowany teorię poznaną w trakcie realizacji różnorodnych
przedmiotów kształcenia w szkole średniej, z punktu widzenia jej przydatności
w pracy wychowawczej i dydaktycznej z dziećmi w wieku 3–10 lat, prezentację zagadnień w takich powiązaniach, by już jako nauczyciele studenci mogli je
wykorzystać w kształtowaniu u dzieci zintegrowanego obrazu świata; ponadto
w podręczniku zawarto metodyczne podstawy edukacji środowiskowej dzieci.
Poznawanie przyrody przez uczniów ma w Polsce długą tradycję. Wydany
w 1787 roku poradnik Grzegorza Piramowicza Powinności nauczyciela, skierowany do nauczycieli szkół parafialnych, jest pierwszym przewodnikiem metodycznym dla nauczycieli szkół początkowych, który bardzo poważnie traktuje
nauczanie przyrody. Autor zachęca nauczycieli do opanowania umiejętności metodycznych i poglądowego nauczania tego przedmiotu1.
1
W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania środowiska przyrodniczego. Wyd. Nauk. WSP.
Kraków 1994, s. 7.
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
10
Wstęp
Treści przyrodnicze ujęto bardzo szeroko w wydanym w 1785 roku podręczniku Elementarz dla szkół parafialnych narodowych. W parafialnych wiejskich
szkołach miała być
[…] dawana […] nauka ogrodnicza i rolnicza, […] wiadomości zachowania
zdrowia, leczenia bydląt i inne praktyczne, ważne w wiejskim gospodarstwie
informacje2.
Obok powyższych treści w elementarzu uwzględniono znaczenie higieny żywienia, pomieszczeń mieszkalnych, higieny osobistej, sportu, zabaw ruchowych,
a także praktyczne przygotowanie do prac w gospodarstwie: pielęgnacji i szczepienia drzew owocowych, zbierania i przechowywania owoców, „[…] gdyż przed
nauką na rozum ma iść wprzód pokazywanie samych robót gospodarskich”3.
Aby nauczyciel mógł wprowadzać te zagadnienia, powinien się do nich dobrze przygotować, zwracając uwagę na trudności i pytania uczniów. Już
G. Piramowicz zachęcał nauczycieli, by specjalnie przygotowywali się do
odpowiedzi na trudniejsze pytania, gdyż „nikt wszystkiego nie umie i najbiet
glejszy wiele zapomnieć może”4.
en
m
ag k.pl
r
f
Kolejne zalecenie metodyczne dotyczyło
dzieci o zmianach w przyte
y arnauczania
w
o
k
rodzie w różnych porach roku –mtreścizmiały więc charakter fenologiczny, a nar e
uczyciel miał dzieci „[…] prowadzić
Daw5w.b[…] na role, na łąki, na ogrody, do gumien,
do obór i stajni i tym podobnie”
w .
Podstawowe założenia nauczania o przyrodzie kształtowały się w XIX i na
początku XX wieku i były oparte na powstałych wówczas teoriach psychologicznych i pedagogicznych. J. W. Dawid w opublikowanej w 1892 roku Nauce o rzeczach podał zakres edukacji przyrodniczej. Miała ona obejmować osiem „zbiorów
przyrodzonych”: pokój i dom, ogród, wieś, miasto, wodę, rzekę i staw, pole, las6.
Podobne treści edukacja przyrodnicza realizuje obecnie. R. Więckowski zwraca
uwagę na jeszcze jeden ważny aspekt. Pisze że:
Postulat odrębnego, swoistego traktowania edukacji środowiskowej w klasach początkowych ma długą historię w polskiej myśli pedagogicznej. Już na
początku naszego stulecia [XX wieku – A. B.] Jan Władysław Dawid proponuje uwzględnienie w ramach edukacji wczesnoszkolnej tzw. „Nauki o rze-
2
3
4
5
6
W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit., s. 7.
Ibidem, s. 8.
Ibidem, s. 7–8.
Ibidem, s. 8.
Ibidem.
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Wstęp
11
czach”, zaś w latach sześćdziesiątych Marian Falski proponuje przedmiot
„Przyroda i człowiek”7.
Już wówczas zauważono, że w nauczaniu przyrody głównym celem jest kształcenie zdolności poznawczych uczniów, zaspokajanie ich potrzeb, zaznajamianie
z życiem przyrody i budzenie wrażliwości wobec niej. Postulowano także samodzielne działania uczniów (obserwacje, doświadczenia) w trakcie poznawania
kolejnych ekosystemów środowiska. Treści edukacji środowiskowej miały więc
charakter ekologiczny, a ich poznawanie miało być zintegrowane8. Propozycje
te można ocenić jako niezwykle nowoczesne, niestety, nie zostały one na trwałe
wprowadzone w system kształcenia.
W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zagadnienia przyrodnicze zostały w klasach I i II szkoły powszechnej włączone do nauki języka
ojczystego – dotyczyły obserwowania i opisywania przyrody nieożywionej oraz
roślin i zwierząt, a także zmian związanych z porami roku. W klasie III obowiązywał osobny przedmiot „przyroda”9. Nie zmieniła tego także przeprowadzona
w 1932 roku reforma szkolnictwa (tzw. jędrzejewiczowska). Duża liczba godzin
przeznaczonych na przedmiot pozwalała na realizację
nt dość obszernych treści: żye
cie i budowa roślin i zwierząt, ich znaczenie w przyrodzie
m pl i gospodarce człowieka,
g
a
.
praktyczne działania w terenie (np. prowadzenie
i hodowli w ogrodach
fr tekobserwacji
y
r
przyszkolnych, które wówczas znajdowały
się
przy
każdej
szkole),
krajobraz, wody
w
a
o zk
bieżące i stojące, rzeźba terenu,ażycie
ludzi w Polsce, pogoda, klimat, plan
rm.bi epraca
i mapa (wraz z umiejętnościąDodczytywania
i sporządzania). Aby silniej powiązać
ww
w
miejsce życia dziecka z nauką szkolną, program nauczania o środowisku obejmował inne zagadnienia w szkołach wiejskich, a inne w miejskich. W okresie
powojennym, aż do 1978 roku, w klasach I i II treści edukacji przyrodniczej były
włączone w zakres nauczania języka polskiego, natomiast w klasie III kwestie
przyrodnicze i geograficzne omawiano w ramach przedmiotu „przyroda”; w klasie IV realizowano dwa odrębne przedmioty. W porównaniu z okresem międzywojennym zmniejszono jednak liczbę godzin na realizację tych przedmiotów10.
Opracowania metodyczne H. Obiezierskiej, J. Wernerowej, W. Karpowicz
i T. Wróbla ułatwiały wprowadzanie trudnych zagadnień przyrodniczych i geograficznych w klasach początkowych. Pod wpływem nowych odkryć psychologii
oraz badań naukowych nad skutecznym nauczaniem przyrody prowadzonych
w różnych krajach europejskich w latach 60. i 70. XX wieku zmodyfikowano
podejście do propedeutycznej edukacji środowiskowej. T. Wróbel podkreślał
potrzebę uwzględnienia w nauczaniu przyrody systematyzacji naukowej, docho7
8
9
10
R. Więckowski: Pedagogika wczesnoszkolna. WSiP. Warszawa 1998, s. 143.
Por. W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit., s. 8.
Na podstawie: ibidem.
Szerzej: ibidem, s. 7.
A. Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym.
Podręcznik dla studentów, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7850-225-8, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
12
Wstęp
dzenia do uogólnień w trakcie obserwacji i prac hodowlanych. Ważne – zdaniem
T. Wróbla – miało być wyposażenie ucznia w elementarne umiejętności myślenia
naukowego i ujmowania zjawisk przyrodniczych. Zaczęto zwracać uwagę na poprawność terminologiczną stosowaną w edukacji środowiskowej, unikanie personifikacji, zdrobnień, baśniowego podejścia do świata przyrody, nienaukowej
interpretacji zjawisk przyrodniczych11.
Takie literackie traktowanie świata przyrody powodowało kształtowanie
u uczniów błędnych pojęć o rzeczywistości, utrwalało niewłaściwą terminologię
i prowadziło do nienaukowej interpretacji zjawisk przyrodniczych, a w konsekwencji do zacierania różnic między fikcją literacką a rzeczywistością12.
Także do wychowania przedszkolnego wprowadzono zagadnienia dotyczące
przyrody ożywionej13.
Od 1978 do 1998 roku problemy edukacji przyrodniczej i geograficznej omawiano w ramach specjalnie utworzonego przedmiotu „środowisko społeczno-przyrodnicze”, realizowanego początkowo w wymiarze dwóch godzin tygodniowo
w każdej z klas. Pisze o tym R. Więckowski:
t
en
m
g .pl treści stanowiących do[…] stworzenie możliwości lepszegoraopanowania
f
tek polonistycznej przemawia za
tychczas trzon „tematyki” w programie
y aedukacji
r
w
o zk
tym, aby wyłączyć z edukacji m
polonistycznej
treści przyrodnicze, geograficzne,
r
a
.be kierunek edukacji – edukację środowihistoryczne i stworzyć zD
nichw
odrębny
skową. Tego typu edukacja
wwstanowi, w sensie treściowym, blok zintegrowa-
nych wiadomości rzeczowych, głównie z zakresu przyrody (żywej i martwej),
geografii, historii pewnych zjawisk, życia i działalności ludzi w kontekście ich
naturalnego środowiska14.
W założeniach programowych przedmiot ten stanowił kontynuację wiedzy
i doświadczeń dziecka zdobytych w okresie przedszkolnym i miał przygotowywać
do systematycznej nauki w klasach starszych, realizowanej już w wyodrębnionych
przedmiotach nauczania.
Za wydzieleniem samodzielnego przedmiotu zajmującego się kształceniem
środowiskowym uczniów klas początkowych przemawiały następujące argumenty:
– stosowanie metod i form właściwych poznawaniu dziedzin przyrody;
– syntetyzacja naukowa i uogólnianie w edukacji przyrodniczej ucznia;
11
12
13
14
W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit., s. 10–11.
I. Zioło: Podstawy geografii w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej. Wyd. Nauk. WSP.
Kraków 1999, s. 12.
W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit.
Ibidem, s. 143.