Panel Ekspertów „ORGANIZACJA” WIZJA LEŚNICTWA W POLSCE

Panel Ekspertów „ORGANIZACJA”
WIZJA LEŚNICTWA W POLSCE
Termin: 18 listopada 2014 r.
SESJA 2
STRUKTURA PRZESTRZENNA ZARZĄDZANIA LASAMI PAŃSTWOWYMI;
ZNACZENIE OBSZARÓW FUNKCJONALNYCH (LKP)
I POWIĄZANIA Z OBSZARAMI FUNKCJONALNYMI
W PROGRAMIE POLSKA 2030 NA PRZYKŁADZIE RDLP GDAŃSK
Mgr inż. Jerzy FIJAS, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Gdańsku
1. Struktura przestrzenna
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach definiuje Państwowe Gospodarstwo Leśne
Lasy Państwowe, jak również określa strukturę Lasów Państwowych. Ma ona odniesienie
przestrzenne na trzech poziomach zarządzania: krajowym, regionalnym i lokalnym. W
dalszej części tejże ustawy zostały określone kompetencje poszczególnych podmiotów do
tworzenia, łączenia, dzielenia, likwidowania oraz określania ich zasięgu terytorialnego.
Ustawa nie określa jednak
zasadniczych kryteriów uzasadniających konieczność
dokonywania w/w zmian. Obowiązujący podział terytorialny opiera się na przesłankach
przyrodniczych,
jak
i
na
pozaprzyrodniczych
ekonomicznych,
politycznych
bądź
historycznych. W konsekwencji odnosi się tylko do kompleksów leśnych determinując
otocznie w niedostatecznym stopniu wykorzystując funkcje przestrzennych struktur
administracyjnych dla osiągania celów trwale zrównoważonej gospodarki leśnej.
2. Obszary funkcjonalne
Problemy wynikające z dokonujących się zmian ustrojowych- upodmiotowienia
społeczeństwa, rozwoju gospodarczego, a co za tym idzie zmian wywołanych w podejściu do
wykorzystania zasobów przyrodniczych kraju spowodowała konieczność przyjęcia w
dotychczasowym modelu gospodarki leśnej rozwiązań uwzględniających coraz istotniejszy
wpływ czynników zewnętrznych na gospodarowanie kompleksami leśnymi. Nowelizacją
ustawy o lasach z dnia 24.04.1997 roku nadano ramy prawne Leśnym Kompleksom
Promocyjnym (art. 136) . Leśne Kompleksy promocyjne są obszarami funkcjonalnymi o
znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa
jednolity pogram gospodarczo-ochronny opracowywany przez właściwego dyrektora
regionalnej dyrekcji Lasów
Państwowych. Z perspektywy doświadczeń kilkunastu lat
istnienia pierwszych LKP-ów można powiedzieć, że ich zadanie w kreowaniu nowych,
ekologicznych zasad gospodarki leśnej nie zostało w pełni zrealizowane. Z powodzeniem
realizowana jest natomiast funkcja edukacyjna. Przyczyny niewielkich efektów tego
rozwiązania można doszukać się w niewystarczającym nadaniu rangi w systemie zarządzania
lasami samego Programu Społeczno-Gospodarczego w stosunku do Planu Urządzania Lasu
będącego podstawowym dokumentem planistycznym w lasach, jak również w braku
dedykowanego finansowania.
LKP Lasy Oliwsko-Darżlubskie
Leśny Kompleks Promocyjny położony jest w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji
Trójmiejskiej. O znaczeniu tych lasów dla mieszkańców Trójmiasta najlepiej świadczy ich
udział w powierzchni, jaką zajmują poszczególne powiaty.
Powiat
Gdańsk
Gdynia
Sopot
Wejherowo
Puck
Lesistość (%)
17
44
52
43
31
Wymowne są również charakterystyki lasów tego kompleksu. Średni wiek
drzewostanów wynosi 86 lat. Jest to najwyższa wartość dla lasów gospodarczych w Polsce.
W województwie pomorskim
przeciętny wiek lasów to 59 lat, a średnia w parkach
narodowych wynosi 74 lat. Przeciętna zasobność lasów wynosi 350m3/ha i jest to jedna z
2
najwyższych wartości w kraju. W województwie pomorskim wynosi 260m3/ha, a w parkach
narodowych 345m3/ha.
Na terenie LKP ustanowiono Trójmiejski Park Krajobrazowy, Obszar Chronionego
Krajobrazu, Obszary Natura 2000, rezerwaty przyrody, strefy ochrony ostoi i miejsc
gniazdowania. Uwzględniając wszystkie obszary to powierzchnia chroniona ww formami
obejmuje ok. 90% powierzchni. Wszystkie te wartości mają istotne znaczenie dla funkcji lasu.
Wskazują rangę funkcji ochrony przyrody, ale również potęgują ogromne roszczenia
mieszkańców pod względem znaczenia społecznego. Wiek, struktura lasów trójmiejskich,
ukształtowanie terenu w połączeniu z ich lokalizacją- bezpośrednią bliskością z miastem,
sprawiają, że równocześnie są to lasy bardzo atrakcyjne dla różnych form rekreacji i
wypoczynku, w tym aktywnego uprawiania różnych dyscyplin sportowych. Na granicy miasta
i lasu na potrzeby turystki i rekreacji założono:
 16 miejsc postoju
 259 km szlaków turystycznych pieszych
 95 szlaków rowerowych
 9 km ścieżek edukacyjnych – 2 pola biwakowe
 10 miejsc wypoczynku
 55 km szlaków konnych
 40 km szlaków nordic walking
Należy wspomnieć o prowadzonej tutaj gospodarce łowieckiej przez Koła Łowieckie,
oraz o Ośrodku Hodowli Zwierzyny, który znajduje się w bezpośrednim styku z miastem.
Podlegający notabene tym samym rygorom oceny efektywności gospodarowania, co
pozostałe tego typu ośrodki na terenie kraju.
Bardzo ważne
w tym miejscu jest godzenie potrzeb społecznych z funkcjami
ochronnymi. Wymaga to aktywnego włączenia się różnych grup interesów do wspólnych
uzgodnień. Próbą godzenia odmiennych punktów podejścia do właściwego wykorzystania
lasów
wokół
Trójmiasta
jest
prowadzenie
aktywnej
komunikacji
społecznej
z
wykorzystaniem najnowszych narzędzi i ustawiczna edukacja przyrodniczo- leśna. Obecnie z
dużym zaangażowaniem samorządów lokalnych i ośrodków naukowych Trójmiasta, powstaje
nowy obiekt:
Leśny Ogród Botaniczny Marszewo. Pozwoli on
na wykorzystanie
nowoczesnych metod edukacji w połączeniu z możliwości ich stosowania w bezpośrednim
kontakcie z naturą. Już dzisiaj ten obiekt jest w stanie obsłużyć 9000 osób rocznie.
3
Nie należy zapominać, że trójmiejskie lasy spełniają również funkcje gospodarczegłównie poprzez dostarczenie drewna na potrzeby lokalnych i krajowych firm z branży
drzewnej. Około 25% pozyskiwanego na tym terenie drewna jest wykorzystywane na cele
grzewcze. Jednak dochody uzyskiwane ze sprzedaży surowca nie zaspokajają w pełni
wszystkich potrzeb wynikających z konieczności realizacji wymienionych funkcji lasu. Nie
wnikając w szczegóły finansowania koniecznych zadań ochronnych należy zwrócić uwagę
na rozmiar finansowy realizowanych funkcji społecznych.
Ich konsekwencją bywają
pozostawiane w lasach odpady. A to z kolei wymaga sporego wysiłku ze strony nadleśnictw,
które muszą wyasygnować spore środki na wywóz odpadów i uporządkowanie zaśmieconych
terenów. Tak ogromny zakres organizacyjny i finansowy wynikając z udostępniania lasu
pozwala na ulokowanie do bardziej w zakresie realizacji usług komunalnych.
Podkreślając gospodarcze znaczenie lasów trójmiejskich nie można też pominąć roli,
jaką pełnią one, jeśli chodzi o lokalizacje infrastruktury powierzchniowo-liniowej, która
służy rozwojowi i funkcjonowaniu otaczających miast. Są to m.in.:
1. Gazociągi wysokiego ciśnienia
22ha
2. Gazociągi średniego ciśnienia
4ha
3. Linie energetyczne napowietrzne
49ha
4. Ciepłociągi
5. Ujęcia wody
4,5 ha
7ha
6. Sieci energetyczne ( w gruncie)
60km
7. Sieci teletechniczne
40km
8. Wodociągi
9. Kanalizacje sanitarne
1km
10km
Wymienione aspekty pokazują złożoność presji na ekosystem leśny w bezpośrednim
sąsiedztwie
ponadmilionowej aglomeracji miejskiej. Już dziś potrzebne są rozwiązania
systemowe dla utrzymania istniejących form ochrony przyrody oraz dążenie do poprawy
ciągłości przestrzennej obszarów chronionych i powierzchni ekologicznych zapewniających
trwałość i
różnorodność gatunkową zasobów biosfery oraz
stabilność procesów
przyrodniczych.
4
3. Obszary leśne w planowaniu przestrzennym i dokumentach strategicznych miast i
regionu
Analizując dokumenty dotyczące planowania przestrzennego dla województwa
pomorskiego trudno dostrzec jakiekolwiek
wskazanie dla gospodarki leśnej poza
powierzchownym i bardzo poprawnym zdefiniowaniem konkretu funkcjonowania środowiska
przyrodniczego i kulturowego.
Brak analizy działań
uwarunkowania potrzeb
ukierunkowujących politykę leśną, które uwzględniałby
rozwojowych aglomeracji dotyczące preferencji dla obszarów
podlegających presji społecznej . Nie oddają one dynamiki zmian i potrzeby rozwiązań w
zakresie określenia priorytetów prowadzonej gospodarki leśnej. Ciekawa pod tym względem
jest lektura przyjętej przez miasta strategii rozwojowych. Upatrują one swoje szanse w
funkcjach gospodarki leśnej. Na przykład w przypadku miasta Gdyni strategia formułuje
Priorytet1.przestrzeń
postulat
„zagospodarowania
turystycznego
i
rekreacyjnego
Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego”. Jednak zapis bardzo ogólny i w konsekwencji nie
ma dalszego odniesienia w dokumentach planistycznych miasta, nie przenosi się również na
dokumenty planistyczne urządzania lasu.
W praktyce pomiędzy planami zagospodarowania przestrzennego, planami urządzania
lasu i strategiami rozwoju brakuje spójnego systemu powiązań pomiędzy wyraźnie
rysującymi się oczekiwaniami konkretnych funkcji lasu, a prowadzoną gospodarką leśną.
Powstaje wrażenie istnienia dwóch różnych światów, które oddziela granica lasu. Pomimo
braku rozwiązań administracyjno-prawnych w powiązaniu planowania leśnego z systemem
planowania przestrzennego, gdzie gospodarka leśna
stałby się integralną i strategiczną
częścią lokalnej i regionalnej gospodarki przestrzennej w praktyce, jak opisałem wcześniej
realizowane są wielorakie funkcje społeczne. Ale dzieje się to jednak w sposób spontaniczny i
dedykowany- często w wyniku presji nieformalnych „grup nacisku” bądź akcyjnych form
udostępniania lasu. Administracja leśna nie jest wyposażona w wystarczające narzędzia
pozwalające racjonalnie ocenić skutki podejmowanych działań. Rozwiązaniem kluczowym
wydaje się przyjęcie takiej koncepcji dla planowania długookresowego gospodarki leśnej,
które uwzględniając zróżnicowanie walorów przyrodniczych i oczekiwań społecznych oraz
gospodarczych umożliwiałaby wskazanie funkcji priorytetowych dla poszczególnych płatów
leśnych. Wymagałoby to budowania konkretnych modelów funkcjonowania drzewostanów,
które spełniałyby funkcje społeczne, przyrodnicze czy gospodarcze. Być może przyjęcie
takich rozwiązań byłoby szansą na zniwelowanie
powstających konfliktów- na tle
prowadzonej obecnie działalności gospodarczej w lasach
5
4. Efektywne zarządzanie układami przestrzennymi - wyzwaniem przyszłości
Postępujące zmiany cywilizacyjne widoczne na przykładzie zjawisk zachodzących w
lasach Oliwsko- Darżlubskich pokazują ogrom wyzwań i konieczność zmian w podejściu do
gospodarki leśnej na obszarach
wokół miast. Szczególnie istotne jest to w kontekście
przyjętej przez rząd Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju Polska 2030. Trzecia fala
nowoczesności – dokument określający główne trendy, wyzwania i scenariusz rozwoju
społeczno- gospodarczego kraju, z uwzględnieniem zasady zrównoważonego rozwoju.
Szczególnie istotne są:
CEL 7. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego oraz ochrona i poprawa stanu
środowiska. Określa kierunek interwencji w zakresie zwiększania poziomu środowiska min.
1. wprowadzenie monitorowania i ochrony różnorodności biologicznej i przeciwdziałanie
fragmentacji ekosystemów
2. ustanowienie narzędzi finansowania różnorodności biologicznej
3. wprowadzenie instrumentów polityki publicznej integrujących działania w poszczególnych
sektorach( gospodarki wodnej, rolnictwa, leśnictwa. Transportu, budownictwa, gospodarki
przestrzennej, gospodarki morskiej, turystyki, energetyki) dla zwiększenia ochrony klimatu.
CEL 8. Wzmocnienie mechanizmów terytorialnego równoważenia rozwoju dla
rozwijania i pełnego wykorzystania potencjałów regionalnych
Politykę
rozwoju ukierunkowaną terytorialnie wyznaczają także inne dokumenty
strategiczne przyjęte na poziomie kraju. Wskazują one role obszarów funkcjonalnych w
realizacji terytorialnej polityki rozwoju. Są to przede wszystkim duże miasta i tereny
funkcjonalnie z nim powiązane podlegające urbanizacji zwane obszarami metropolitalnymi.
To one stanowią sieć powiązań instytucjonalnych dla zaspokajania potrzeb zbiorowych.
Przestrzeń gdańskiego obszaru metropolitalnego
należy do jego największych atutów.
Zarówno zróżnicowanie przyrodnicze, gospodarcze, społeczne i kulturowe, a także położenie
regionu w kontekście przestrzennym kraju i Europy, jak i kwestia gospodarowania,
zarządzania przestrzenia należą do kluczowych zagadnień związanych z rozwojem
metropolii.
W przypadku Trójmiasta szczególnego znaczenia nabierają wielkie kompleksy
leśne, o znaczących walorach przyrodniczych, krajobrazowych i rekreacyjnych. Specyfika
lasów okalających metropolie są atrybutami nieobecnymi w lasach położonych z dala od
miasta, przykładem są zjawiska takie jak synurbizacja dzikich zwierząt czy postępująca
synantropizacja świata przyrody. Styk miasta i lasu, jako ekoton jest bogaty w gatunki
migrujące pomiędzy obiema strefami, co z jednej strony podnosi bioróżnorodność, z drugiej –
generuje problemy nieznane ekologii sprzed ery wielkich miast, choćby nasilające się
6
antropopresje wynikające z intensywnej potrzeby rekreacyjnego korzystania z lasu. Lasy
wokół miast obciążane są wyraźnymi oczekiwaniami człowieka wobec zasobów, którymi
dysponuje. Czy w tej sytuacji funkcje ochronno- hydrologiczne, ekologiczne, glebochronne
powinny być traktowane z mniejszą atencją niż funkcje narzucone przez obecność człowieka?
Wreszcie : jak należy sprawować nadzór i zarządzać obszarami leśnymi wokół metropolii, by
wszystkie te potrzeby pogodzić?
5. Konieczność szukania rozwiązań
Dziś, w dobie niekontrolowanego rozwoju miast, nie tylko dla planistów i urbanistów
wyzwaniem staje się poszukiwanie narzędzi do zapanowania nad negatywnymi skutkami tego
zjawiska. W wielu europejskich
miastach udaje się te narzędzia – oparte na koncepcji
zielonych sieci ( green networks)
pierścieni opasających
zielonych serc miast (green hearts) oraz zielonych
metropolie (green belts) z powodzeniem stosować w praktyce.
Struktury te łączą z powodzeniem funkcje strukturotwórcze, żywicielskie, środowiskowe,
ekologiczne i biologiczne z rekreacyjnymi i regeneracyjnymi-
- stanowiącymi „ oddech”
miasta. Metropolia Gdyni, Gdańska i Sopotu wraz z satelitarnymi stopniowo wchłanianymi
miejscowościami położonymi wokół – rozrasta się stale wzdłuż Zatoki Gdańskiej, a także na
południe i zachód potrzebując coraz to więcej przestrzeni. Lasy trójmiejskie eksplorowane
są przez coraz to większą liczbę ludzi poszukujących odpoczynku. Koniecznością staje się
więc wdrożenie zmian w inteligentnym gospodarowaniu przestrzenią.
Wnioski
1. LKP lasy Oliwsko-Darżlubskie stanowią istotny elementu układu przestrzennego
gdańskiego obszaru metropolitalnego. W celu
poprawy efektywności zarządzania tym
obszarem konieczne jest wprowadzenie zmian legislacyjnych w kierunku:
a) Nadania tym obszarom specjalnego statusu samodzielnych jednostek Administracji
Lasów Państwowych p.n. Leśnych Kompleksów Metropolitalnych
b) Określenia kompetencji i dedykowanych źródeł finansowania
2. W zakresie prowadzenia gospodarki leśnej konieczne jest stworzenie spójnego
systemu powiązań pomiędzy planowaniem przestrzennym dla obszaru metropolitalnego a
planem urządzania lasów
3. Określenie funkcji priorytetowych dla lasu powinno podlegać analizom
planistycznym na poziomie regionalnym. W konsekwencji ustanowienie
obszarów o
7
dominujących funkcjach powinno odbywać się w trybie podejmowania uchwały stanowiącej
akt prawa miejscowego. W
ten sposób stałyby się wiążące przy sporządzaniu planów
urządzania lasu i byłyby podstawą dla prowadzenia gospodarki leśnej.
8