Polityka 8 rewizja.indd
Transkrypt
Polityka 8 rewizja.indd
17 18 19 20 21 22 Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego do roku 2010, MENiS, Warszawa 2003. http://www.bologna-berlin2003.de/pdf/trend_I.pdf. Deklaracja Bolońska, Szkolnictwo wyższe w Europie. Wspólna Deklaracja Europejskich Ministrów Edukacji zebranych w Bolonii, w dniu 19 VI 1999 r., www.menis.gov.pl/ proces_boloński/p_prawne/deklaracja.php. W 2005 r. na konferencji ministrów właściwych do spraw edukacji w Bergen strony zobowiązały się do wdrożenia do 2007 r. trzystopniowego systemu studiów, dodając do poprzedniego systemu studia doktoranckie. Konferencja w Salzburgu 3–5 II 2005 r. poświęcona w całości studiom doktoranckim. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej podpisana przez Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego w Warszawie, 6 kwietnia 1997 r. (art. 70 pkt 1). 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (DzU z 2005 r., nr 164, poz. 1365). Ibidem, art. 4 pkt 3. Ibidem, art. 9. Ibidem, art. 33 pkt 1. Ibidem, art. 34 pkt 1. Ibidem, art. 36 pkt 1. Ibidem, art. 35. Ibidem, art. 45. Ustawa z 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (DzU z 2003 r., nr 65, poz. 595). Ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (DzU z 2005 r., nr 164, poz. 1365 – art. 48–53). Przywoływana Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym – art. 132. SUMMARY The paper describes the requirements arising from regulations and the adherence to the objectives of the Bologna process, which the university should obey if it wants to be entitled to provide education at a suitable level and confer degrees and titles in a dependable manner. By imposing and exercising quality control of standards, the General Council For Higher Education, Central Commission for Scientific Degrees and Titles, and the National Committee of Accreditation reinforce the quality of education, although it is more appropriate to speak of minimal rather than high standards. It is in the university’s best interest and it is its task to positively exceed those standards. We feel an obligation to do so in our concern for both the university’s prestige and the demands of the competitive educational market. METODY BADANIA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA W SZKOŁACH WYŻSZYCH* Urszula Jeruszka Instytut Pracy i Spraw Socjalnych Każdy rodzaj działalności wymaga sprawdzenia wyników, jeśli chcemy wiedzieć, czy wykonane przez nas czynności spowodowały realizację tego, co zamierzaliśmy osiągnąć. prof. Tadeusz Nowacki WSTĘP Podstawowym zadaniem każdej szkoły zawodowej – szkoły wyższe są także szkołami zawodowymi – jest przygotowanie absolwentów do podjęcia i wykonywania pracy zgodnie z potrzebami gospodarki. Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym1 podaje: podstawowym zadaniem uczelni jest kształcenie studentów w celu ich przygotowania do pracy zawodowej. Niestety, stopa bezrobocia wśród osób z wyższym wykształceniem jest wysoka: w I kwartale 2005 r. wyniosła 6,5%, w IV kwartale 2005 r. – 7,3%, w I kwartale 2006 r. – 6,4%2. Oznacza to, że znaczna część osób z wyższym wykształceniem nie znajduje zatrudnienia. Niepokój budzi również fakt, że część absolwentów szkół wyższych podejmuje pracę niezgodną z wyuczonym zawodem. Według cytowanej wyżej ustawy podstawowym zadaniem uczelni jest także prowadzenie badań naukowych. Wszystkie uczelnie realizować mogą i powinny badania jakości prowadzonych studiów, a także ponosić odpowiedzialność za ewentualne braki w przygotowaniu zawodowym absolwentów i błędy w ich pracy. Każda uczelnia bowiem, po spełnieniu * Artykuł stanowi drugą część rozważań na temat meto- dyki i wyników badań jakości kształcenia zawodowego. Część pierwsza pt. Nowe metody badania jakości i przydatności kształcenia w szkołach wyższych, autorstwa prof. M. Kabaja, została opublikowana w „Polityce Społecznej” 5–6/2006. 14 określonych warunków, może prowadzić studia zgodnie z potrzebami społeczno-gospodarczymi na określonym kierunku i poziomie kształcenia, ma prawo do ustalania planów studiów i programów kształcenia oraz do weryfikowania wiedzy i umiejętności studentów. PRAKTYCZNA I TEORETYCZNA WARTOŚĆ BADANIA WYNIKÓW KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Badania szkolnictwa zawodowego mogą dotyczyć jego funkcji założonej lub rzeczywistej. Funkcja założona wyraża się w organizacji, metodach i środkach realizacji zadań zgodnych z ustaleniami, normami prawnymi, systemem przepisów dotyczących szkolnictwa wyższego, w tym standardami kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia. Funkcja rzeczywista to stan faktyczny osiągnięć szkolnych studentów, wynikający z wdrożenia koncepcji, założeń i postulatów, często modyfikowanych, a nawet odrzucanych w trakcie realizacji. W drugim przypadku przedmiotem badania są rezultaty kształcenia zawodowego. Jest to obszar badawczy obejmujący szeroką problematykę skuteczności lub efektywności kształcenia zawodowego. Obszary badań zależą od podstawowych pytań, na które badania mają dać odpowiedź. Może to być szkoła, jeśli interesuje nas wynik cząstkowy, uzyskiwany w czasie trwania procesu kształcenia. Są jednak sytuacje, gdy odpowiedź na pytanie wymaga wyjścia badacza poza teren szkoły. Mówimy wtedy o efektywności zewnętrznej3. Ocena efektywności wewnętrznej obejmuje tylko okres kształcenia w szkole, ocena efektywności zewnętrznej zaś rozciąga się na okres poszkolny, startu i pracy zawodowej absolwenta szkoły zawodowej. Badania zaliczane do efektywności zewnętrznej obejmują m.in. problematykę losów, przygotowania zawodowego i przydatności zawodowej absolwentów szkoły. Przygotowanie zawodowe rozpatrywane jako wynik może być weryfikowane w drodze badania przydatności zawodowej i prowadzi nas do pojęcia kwalifikacji zawodowych i ich stanu. W praktyce jakość kształcenia bywa utożsamiana z efektywnością kształcenia. Stąd też jakość kształcenia, podobnie jak efektywność, można rozpatrywać w kontekście szkolnym (jakość – efektywność wewnętrzna) lub pozaszkolnym – z punktu widzenia skutków procesu kształcenia dla gospodarki narodowej i dla kształconych (jakość – efektywność zewnętrzna). Ocena efektywności wewnętrznej musi być uzupełniana i weryfikowana oceną efektywności zewnętrznej4. Można więc mówić o trzech podstawowych sposobach analizowania wyników kształcenia zawodowego prowadzonego w szkołach wyższych. Są to: 1) badanie wyników w czasie pobytu studenta w szkole, w tym: a) analizowanie wystawianych przez nauczycieli akademickich ocen z egzaminów i zaliczeń przedmiotów przewidzianych w planie studiów, b) analizowanie ocen z prac dyplomowych, c) analizowanie ocen z egzaminów dyplomowych; 2) badanie losów absolwentów szkół wyższych; 3) badanie przydatności zawodowej absolwentów szkół wyższych. Mówiąc o wynikach kształcenia, mamy często na myśli wyniki uzyskiwane i określane w szkole. Tradycyjnie o wynikach kształcenia mówi się na podstawie ocen dokonywanych przez nauczycieli w trakcie procesu dydaktycznego, a więc ocen uzyskiwanych przez studentów informujących o ich postępach w nauce, o uzyskaniu zaliczenia semestru lub roku. Mówi się też o ocenie kształcenia na danym kierunku studiów prowadzonych w uczelni dokonanej przez Państwową Komisję Akredytacyjną. Pomijany jest jednak bardzo ważny rodzaj oceny – jest nim rzeczywiste, całościowe określenie wyników pracy dydaktycznej, zawarte w ocenie postępowania absolwenta szkoły lub uczelni (Nowacki 1977, s. 447). Wielu pedagogów pracy, łącznie ze mną, podziela ten pogląd. Z. Wiatrowski (2000, s. 240) pisze: (…) badanie losów absolwentów jest wielce pożądane. W każdym przypadku dojść można do wniosków rzutujących na jakość i zasadność takiej, a nie innej pracy uczniów, nauczycieli i szkoły. (…) Jeśli zważymy, że w całej gospodarce narodowej liczby osób pracujących niezgodnie z wyuczonym zawodem sięgają milionów, a liczby osób bez pracy są wyjątkowo duże, nawet przerażające, to oczywiste się staje, iż nie można zrezygnować z badania losów absolwentów, tym bardziej, gdy chcemy analizować wyniki pracy szkoły. Prawdziwą ocenę wyników przygotowania zawodowego prowadzonego przez szkołę odnajduje się, badając sposób rozwiązywania zadań zawodowych i wykonywania czynności zawodowych przez absolwentów szkoły zawodowej. Badanie pracy absolwentów odpowiednich szkół prowadzi do wszechstronnej oceny wyniku kształcenia zawodowego. Badania zmierzające do oceny przygotowania zawodowego są badaniami przydatności zawodowej absolwentów szkół5. Przyjęło się definiować przydatność zawodową jako przygotowanie zawodowe ocenione w świetle wykonywanej pracy (wykonywanych zadań) na stanowisku pracy. W toku tego badania o wynikach pracy szkoły zawodowej możemy powiedzieć najwięcej. Podkreślając potrzebę badania przydatności zawodowej absolwentów szkół wyższych, trzeba dodać, że powinno ono być prowadzone w pierwszym roku pracy, jako że w tym okresie przydatność może być jeszcze traktowana jako funkcja przygotowania wyniesionego ze szkoły zawodowej. Badanie losów absolwentów jest pierwszym etapem badania przydatności zawodowej. Badania nad przydatnością zawodową absolwentów określonej szkoły przebiegać mogą w dwóch etapach: 1) badanie losów, 2) badanie przydatności zawodowej. Proces badawczy kończy się zbadaniem relacji między przygotowaniem zawodowym a wymaganiami zawodu (stanowisk pracy) w opinii absolwenta oraz ewentualnie w opinii zakładu pracy. Można twierdzić, że oba te rodzaje oceny są komplementarne i stanowią zasadnicze elementy oceny istniejącego stanu przygotowania zawodowego i zewnętrznej kontroli wyników kształcenia w odpowiedniej szkole wyższej. Informacje o zawodowych losach absolwentów szkół i ich przydatności zawodowej to rzeczywista i całościowa podstawa oceny wyników kształcenia zawodowego. Absolwent jest bowiem cennym źródłem informacji. W świetle tych informacji oceniamy szkolne przygotowanie zawodowe jako wystarczające lub niewystarczające, a poza tym ukazujemy, na jakim odcinku struktury kwalifikacyjnej niedomaga absolwent danej szkoły, wychowany stosowanymi przez jej nauczyli metodami, na podawanych przez nich treściach. W ten sposób można obserwować i opisywać stan przygotowania, a jednocześnie weryfikować na tle potrzeb gospodarczych słuszność i efektywność wysiłków szkół i nauczycieli akademickich. Badanie losów i karier absolwentów szkół zawodowych jest jednym z elementów programu poprawy efektywności kształcenia zawodowego z punktu widzenia potrzeb rynku pracy (Jeruszka red. 2002). Wyniki takich badań mogą być wykorzystywane do dostosowywania kierunków studiów i treści kształcenia do potrzeb gospodarki i rynku pracy. BADANIE ZEWNĘTRZNEJ EFEKTYWNOŚCI KSZTAŁCENIA: OCENA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA W WSSE Badanie opinii absolwentów Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej w Warszawie o jakości kształcenia w tej uczelni wpisuje się w obszar badań zewnętrznej efektywności kształcenia. Poniżej przedstawione zostaną wybrane wyniki badań dotyczące oceny jakości kształcenia w WSSE6. Motywy podjęcia studiów w WSSE Zapytaliśmy absolwentów, co skłoniło ich do podjęcia studiów w WSSE i jakie były motywy wyboru tej szkoły. Analiza uzyskanych wyników (wykres 1) pozwala zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii. Jedną z nich jest motyw wyboru konkretnej uczelni. Według badanych najczęściej były to: 15 Wykres 1. Motywy podjęcia studiów w WSSE (w %) wáasne zainteresowania 30,9 áatwoĞü studiowania „na dystans” 35 dostĊpnoĞü wykáadów w EDUSACIE 8,5 wiara, Īe po ukoĔczeniu szkoáy otrzymam dobrą pracĊ 25,2 stanowisko, które zajmujĊ wymaga wyĪszego wyksztaácenia 27,2 wierzyáem/am, Īe po ukoĔczeniu studiów otrzymam wyĪsze stanowisko 17,4 chĊü zmiany zawodu (zajmowanego stanowiska pracy) 15,6 46,7 niskie czesne inne 10,8 0 – niskie czesne (46,7%), – łatwość studiowania na odległość (35,0%), – własne zainteresowania (30,9%). Drugą kwestią, na którą warto zwrócić uwagę, to świadomość absolwentów, że dokonali trafnego wyboru i ich przekonanie, że będą mogli realizować swoje aspiracje zawodowe. Istotną cechą współczesnego człowieka jest aktywność, chęć ciągłych poszukiwań, gotowość do poznawania i korzystania ze źródeł najnowszych informacji, takich jak np. telewizja, komputer itp. Stąd atrakcyjność edukacji na odległość. Korzystanie z tej formy kształcenia daje większe możliwości nauki i samorealizacji, poczucie własnej wartości, poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia, a także samoodpowiedzialności za efekty nauki. 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 swoją wartość, mogę realizować marzenia dotyczące kariery zawodowej i zdobyć zawód, który daje mi ogromną satysfakcję i także – ale to nie najważniejsze – niezłe zarobki. – Wykładowcy przekazali mi nie tylko wiedzę, ale nauczyli życia i radzenia sobie z problemami. Odegrali w moim życiu znaczącą rolę, za co będę im wdzięczna do końca życia. – Uczelnia – jej wykładowcy nauczyli mnie poszukiwać mocnych stron u drugiego człowieka i uwierzyć w siebie. – Uwierzyłam we własne siły i możliwości. – Rozwinęłam wiele cech osobowych i stałam się osobą pewną i odważną, nauczyłam się, że poprzez dobrą organizację pracy można znaleźć czas na wypoczynek i relaks. Wpływ studiów na życie zawodowe i osobiste absolwentów Podjęcie nauki w WSSE wpłynęło pozytywnie na życie zawodowe większości (około 67%) badanych absolwentów (wykres 2). Świadczą o tym również otwarte wypowiedzi absolwentów7, np. takie: – Poszerzyły się moje zainteresowania, co miało wymierny wpływ na karierę zawodową. Wiedzę zdobytą w WSSE wykorzystuję w pracy zawodowej. – Ukończenie studiów umocniło moją pozycję zawodową. W pracy jestem bardziej doceniany. – Studia w WSSE pozwoliły mi podnieść poziom mojej wiedzy, pozwoliły mi również na zmianę pracy, otrzymałam samodzielne stanowisko, co związane jest z wyższymi zarobkami. – Bezpośredni kontakt z wykładowcami przedmiotów ściśle związanych z moją pracą bardzo mi pomógł. Dużo ciekawych i nurtujących mnie spraw przedyskutowałam z wykładowcami. Wykłady z banków komercyjnych, marketingu, psychologii nauczyły mnie jak postępować z pracownikiem, klientem itd. Podjęcie nauki w WSSE wpłynęło jeszcze bardziej pozytywnie na życie osobiste większości absolwentów – około 72% badanych (wykres 3). Wyniki badań ilościowych potwierdzają badania jakościowe. Oto przypadkowo dobrane wypowiedzi: – Udało mi się – dzięki studiom w WSSE – całkowicie zmienić życie osobiste, nauczyłam się asertywności, jestem kreatywną, dojrzałą kobietą, która zna 16 Wykres 2. Wpływ podjęcia nauki w WSSE na życie zawodowe absolwentów Ċ Wykres 3. Wpływ podjęcia nauki w WSSE na życie osobiste absolwentów Ċ Spełnienie oczekiwań WSSE spełniła oczekiwania w zakresie zdobytej wiedzy zdecydowanej większości (74,8%) badanych absolwentów. Jedynie 1,7% badanych wyraziło opinię negatywną (wykres 4). Wypowiedzi absolwentów upoważniają do stwierdzenia, że są oni zadowoleni i usatysfakcjonowani wiedzą zdobytą w tej szkole. znaczna część absolwentów kontynuowała lub kontynuuje naukę na studiach magisterskich lub podyplomowych. Tabela 1. Spełnienie przez WSSE oczekiwań studentów w odniesieniu do różnych zakresów przygotowania zawodowego – w opinii absolwentów (rozkład liczbowy i procentowy)* Stopień spełnienia oczekiwań wobec wiedzy zdobytej w WSSE Wykres 4. Spełnienie przez WSSE oczekiwań absolwentów w zakresie zdobytej wiedzy (w %) Teoretyczne przygotowanie do wykonywania zawodu Praktyczne przygotowanie do wykonywania zawodu Przygotowanie do współdziałania z innymi Umiejętność organizacji wykonywania zadań zawodowych Przygotowanie do dalszego doskonalenia zawodowego Przygotowanie do rozwijania własnych zdolności i zainteresowań Inne Zakres oczekiwań á ĊĞ Oczywiście są również wypowiedzi negatywne. Wskazują one, że oceny są zróżnicowane i że WSSE – biorąc je pod uwagę – powinna modyfikować zarówno treści kształcenia, jak i metody nauczania. Przykładowo można podać następujące wypowiedzi: – Zbyt mało czasu na naukę języków obcych, uczelnia nie zapewnia praktyk zawodowych. – Posiadam zbyt płytką wiedzę z rachunkowości i z informatyki, wprowadzić należy do programu studiów więcej zajęć praktycznych z informatyki. – W szkole powinny być prowadzone ćwiczenia, które zapewne byłyby pomocne w kształtowaniu wiedzy praktycznej. – Więcej ćwiczeń praktycznych, kształtować umiejętność zastosowania teoretycznej wiedzy z rachunkowości i ekonomii, zdobytej na uczelni w konkretnych sytuacjach życiowych i zawodowych. Opinie badanych o spełnieniu przez WSSE oczekiwań w różnych obszarach przygotowania zawodowego przedstawia tab. 1. Zdecydowana większość badanych absolwentów (80,6%) uważa, że WSSE spełniła ich oczekiwania w zakresie wiedzy teoretycznej. Gorzej jest z przygotowaniem praktycznym, ale i dla tego zakresu przygotowania ponad połowa respondentów (51,5%) wybrała odpowiedzi pozytywne: „tak” i „raczej tak”. Ważny element przygotowania do pracy – umiejętność współdziałania z innymi zdaniem ponad 3/4 badanych (75,8%) uczelnia ukształtowała zadowalająco u swoich studentów. W obszarze rozwoju umiejętności organizacji wykonywania zadań zawodowych WSSE spełniła oczekiwania 67,6% absolwentów. Wyniki pozwalają sądzić, że WSSE kładzie nacisk na tak współcześnie ważny aspekt przygotowania zawodowego, bowiem aż 84,1% respondentów uznało, że uczelnia spełniła ich oczekiwania w tym zakresie. Około 77% wyraziło opinię, iż WSSE przygotowała ich do rozwijania własnych zdolności i zainteresowań. Potwierdzają to fakty: * tak całkowicie 274 (30,6%) raczej tak raczej nie zupełnie nie 448 (50,0%) 62 (6,9%) 24 (2,7%) nie mam zdania 26 (2,9%) 106 (11,9%) 355 219 (39,6%) (24,4%) 80 (8,9%) 40 (4,5%) 289 (32,3%) 390 (43,5%) 63 (7,0%) 16 (1,8%0 48 (5,4%) 222 (24,7%) 384 111 (42,9%) (12,4%) 29 (3,2%) 58 (6,5%) 375 (41,8%) 379 (42,3%) 50 (5,6%) 14 (1,6%0 25 (2,8%) 399 (37,8%) 350 (39,1%) 70 (7,8%) 25 (2,8%) 33 (3,7%) 36 (4,0%) 4 (0,4%) 0 (0%) 2 (0,2%) 14 (1,6%) Niektórzy respondenci nie udzielili odpowiedzi (brak danych), stąd suma wskaźników w kolumnie nie zawsze wynosi 100%. Ocena wykładów i wykładowców Znaczącą częścią zajęć dydaktycznych każdej uczelni, również WSSE, stanowią wykłady. Ponad połowa (58,8%) badanych oceniła ich poziom jako wysoki, jedna trzecia (34,9%) jako średni, a tylko niewielka część badanych (2,1%) uznała, że były one prowadzone na niskim poziomie (wykres 5). Wyniki badań dobrze świadczą o jakości pracy i kompetencjach dydaktycznych wykładowców zatrudnionych w WSSE. Wykres 5. Poziom wykładów w WSSE w opinii absolwentów niski 2,1% Ğredni 34,9% brak danych 4,2% wysoki 58,8% Średni ogólny poziom reprezentowany przez wykładowców WSSE w opinii absolwentów wyrażony jest oceną 4,25. Absolwenci oceniali poziom reprezentowany przez wykładowców w skali 1–5 (1 – ocena najniższa, 5 – ocena najwyższa). Rozkład ocen jest następujący: ocena 1 – 7 respondentów, ocena 2 – 13 res17 pondentów, ocena 3 – 69 respondentów, ocena 4 – 431 respondentów i ocena 5 – 331 respondentów, a 45 osób nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Wyniki pozwalają sądzić, że nauczyciele akademiccy WSSE reprezentują dobry poziom wykładów. Potwierdzają je wypowiedzi otwarte. Oto jedna z nich, przypadkowo dobrana: Jestem osobą dojrzałą (51 lat), więc mam perspektywiczne spojrzenie. Uważam, że wykłady były na wysokim poziomie, wykładowcy (często ludzie z dużym dorobkiem naukowym) prezentowali wysoką kulturę, gwarantowali wysoki poziom wiedzy i kompetencji, ogromną życzliwość, wielu z nich odznaczało się charyzmą (nadzwyczaj rzadkie dziś pojęcie). WSSE prowadzi wykłady zarówno w formie naocznej, na żywo – wykładowca realizuje zajęcia w uczelni bezpośrednio ze studentami, jak i w formie zaocznej – za pośrednictwem telewizji edukacyjnej EDUSAT. Opinie absolwentów o poziomie wykładów prowadzonych bezpośrednio w uczelni zawiera tab. 2. Tabela 2. Poziom wykładów prowadzonych w formie naocznej – w opinii absolwentów* Wyszczególnienie Wykłady były na wysokim poziomie Wykłady były interesujące Wykłady inspirowały do studiów literatury przedmiotu Wykłady były mało interesujące Wykładowcy nie byli dobrze przygotowani do prowadzenia wykładu Brak danych Ogółem * Liczba respondentów 389 608 267 Wskaźnik struktury (w%) 27,0 42,1 18,5 Frakcja populacji (w %) 43,4 67,9 29,8 33 31 2,3 2,1 3,7 3,5 115 1443 8,0 100,0 12,8 - Liczba odpowiedzi w kolumnie nie równa się liczbie respondentów, ponieważ niektórzy absolwenci podali więcej niż jedną odpowiedź: 406 badanych wybrało jedną odpowiedź, 211 – dwie odpowiedzi, 156 – trzy odpowiedzi, 8 – cztery odpowiedzi, 115 zaś nie podało żadnej. Dane tabeli upoważniają do wnioskowania, iż w opinii absolwentów wykłady były prowadzone na wysokim poziomie (około 44% wypowiedzi) i interesująco (około 68%). Niewielu absolwentów (około 4% badanych) postrzega wykładowców jako osoby nie przygotowane do zajęć. Wypowiedzi otwarte pozwalają głębiej poznać zagadnienie. A oto przykładowe głosy wyrażające aprobatę: – Studenci z mojego roku często porównywali WSSE z innymi uczelniami w pobliskiej miejscowości, gdzie można kończyć studia magisterskie i poziom był o wiele niższy. Trójkę można było dostać za zwykłe przedstawienie się, podczas gdy w WSSE na trójkę trzeba było bardzo dużo uczyć się. – Studia magisterskie odbyłam na uczelni państwowej – był tam o wiele niższy poziom wykładów i zupełny brak organizacji, np. po wpis do indeksu musiałam ubiegać się w godzinach wykładów, natomiast w WSSE było to sprawnie zorganizowane. – Wykłady są na średnio-dobrym poziomie (wystarczające), ale program jest zbyt skrócony (za mało godzin). – Wykłady na uczelni były bardzo interesujące z udziałem odpowiednio przygotowanych wykładowców, ponadto atmosfera, jaka panowała na uczelni, była przyjazna. 18 – Były wykłady ciekawe i mniej ciekawe, w większej części jednak uważam, że były ciekawe i dały mi dużo wiedzy i zadowolenia. Były też wypowiedzi wyrażające opinię negatywną: – Wykładowcy nie przykładali się do wykładów. – Zbyt chaotyczny program edukacyjny. Pierwsze dwa semestry – poziom bardzo niski, niewymagający żadnej pracy, odwoływanie wykładów przez wykładowców w systemie zjazdów. Przypadkowy dobór kadry wykładowców. Semestr II i IV – poziom wyższy; wykłady transmitowane przez EDUSAT na poziomie znacznie wyższym. WSSE jako jedyna uczelnia w kraju prowadzi wykłady za pośrednictwem telewizji edukacyjnej EDUSAT. Taka forma wykładów stwarza możliwości kształcenia szerokiemu gronu odbiorców. Może przełamywać bariery w dostępie do edukacji różnych grup społecznych. Pomaga w upowszechnianiu kształcenia na poziome wyższym. Rozwija samokształcenie. Wykłady telewizyjne dla studentów to ważny element edukacji na odległość. Podstawową właściwością takiej edukacji jest samodzielna nauka studentów organizowana przez nauczyciela akademickiego. Istotne cechy realizowanego w WSSE kształcenia na odległość to nauczanie z wykorzystaniem telewizji, wzbogacanie kształcenia systemami komputerowymi, filmami dydaktycznymi, konsultacjami telefonicznymi, wspieranie zajęć bezpośrednimi konsultacjami i poradami. Student pracuje samodzielnie, własnym tempem, w czasie, który mu najbardziej odpowiada, z wykorzystaniem specjalnie opracowanych materiałów dydaktycznych. Wykłady telewizyjne wraz z dostarczanymi studentom materiałami dydaktycznymi mogą pełnić w praktyce trzy podstawowe funkcje: 1) poznawczą – przyswojenie pewnej wiedzy, ułatwiającej czy umożliwiającej kształtowanie umiejętności; 2) samokontrolę – pozwalającą nie tylko sprawdzać, ale i oceniać własne osiągnięcia; 3) sterującą – regulującą i korygującą organizację procesu uczenia się. Opinie absolwentów o poziomie wykładów prowadzonych w EDUSACIE zawiera tab. 3. Tabela 3. Poziom wykładów prowadzonych w EDUSACIE – w opinii absolwentów* Wyszczególnienie Wykłady były na wysokim poziomie Wykłady były interesujące Wykłady inspirowały do studiów literatury przedmiotu Wykłady były mało interesujące Wykładowcy nie byli dobrze przygotowani do prowadzenia wykładu Brak danych Ogółem * Liczba respondentów 108 166 Wskaźnik Frakcja struktury populacji (w%) (w %) 10,2 12,1 15,9 18,5 76 26 7,3 2,5 8,5 2,9 19 652 1047 1,8 62,3 100,0 2,1 72,8 - Liczba odpowiedzi w kolumnie nie równa się liczbie respondentów, ponieważ niektórzy absolwenci podali więcej niż jedną odpowiedź: 139 badanych wybrało jedną odpowiedź, 60 – dwie odpowiedzi, 44 – trzy odpowiedzi, 1 – cztery odpowiedzi, 652 zaś nie podało żadnej. Analiza danych tab. 2 i 3 pozwala zwrócić uwagę na następującą kwestię: znacznie więcej respondentów wypowiedziało się w sprawie wykładów prowadzonych w formie naocznej (odpowiednio 12,8%) niż w sprawie wykładów prowadzonych za pośrednictwem telewizji (brak danych – 72,8% badanych). W sprawie wykładów w EDUSACIE było 390 wypowiedzi badanych absolwentów, odnotowano zaś brak aż 652. Na taki wynik wpłynął fakt, że EDUSAT uruchomiono w pełnym wymiarze od 1 stycznia 2003 r., a więc w okresie, gdy znaczna część badanych już ukończyła studia na tej uczelni. Wykłady bezpośrednie i konsultacje zbiorowe ze studentami w WSSE są wyżej cenione przez absolwentów niż te prowadzone za pośrednictwem telewizji. Wyniki badań wykazują, że absolwenci znacznie wyżej ocenili wykłady prowadzone bezpośrednio na uczelni niż w EDUSACIE. Być może powodem jest trudniejszy odbiór przez studentów słowa mówionego przekazywanego za pośrednictwem medium, niezorganizowanie przez uczelnię konferencji instruktażowej wprowadzającej studentów do pracy z wykorzystaniem telewizji, brak przygotowania i przyzwyczajenia studentów do takiej formy kształcenia. Być może nauczyciele nie byli wystarczająco przygotowani do nowej formy wykładów. Być może studenci preferują bezpośredni kontakt z drugą osobą – wykładowcą. Warto też zauważyć pozytywne opinie o wykładach w EDUSACIE. A oto jedna z wypowiedzi otwartych: W systemie edukacji satelitarnej EDUSAT nauczanie jest mniej stresowe; Bardzo cieszę się, że WSSE udostępniła mi możliwość studiowania na odległość. Takie możliwości zaoszczędziły mi wiele czasu i pieniędzy na dojazd do odległego o 70 km Olsztyna. Absolwenci oceniali również pracę dydaktyczno-wychowawczą wykładowców – tych, których pamiętali, z przypisaniem przedmiotów przez nich realizowanych. Dokonywali oceny w skali 1–5 (1 – ocena najniższa, 5 – ocena najwyższa). Odnotować należy, iż zdecydowanie przeważały pozytywne opinie o pracy profesorów WSSE. Większość średnich ocen wynosiła powyżej 4,0. Wykres 7. Wyposażenie WSSE w sprzęt komputerowy w opinii absolwentów ! Wykres 8. Wyposażenie biblioteki WSSE w opinii absolwentów ! Wykres 9. Możliwość korzystania z ksero w WSSE w opinii absolwentów ! Warunki studiowania Ważną częścią oceny jakości kształcenia są warunki realizacji procesu studiowania organizowane przez uczelnię oraz jakość pracy pracowników administracyjnych, a w szczególności pracowników dziekanatu. W analizie ilościowej wyników badań w tym aspekcie przeważały oceny pozytywne (wykresy 6, 7, 8 i 9). I tak w odniesieniu do: poziomu wyposażenia uczelni w pomoce dydaktyczne, poziomu wyposażenia w sprzęt komputerowy i wyposażenia biblioteki najwięcej było ocen dobrych. Natomiast najwięcej ocen bardzo dobrych uzyskała możliwość korzystania z ksero. Jakościowa część analizy tego obszaru funkcjonowania WSSE wskazuje na pewne niedociągnięcia i ułomności. Oto niektóre wypowiedzi otwarte8: – Rzeczą niedopuszczalną i wymagającą zniesienia są obowiązkowe opłaty za podręczniki, informatory i czasopisma (…). – Nie powinno być narzucone, aby kupować książki wydane przez Fundację Innowacja. – W zamiejscowych ośrodkach brak bibliotek. Ocena administracji Absolwenci ocenili również stosunek pracowników administracyjnych WSSE do studentów (tab. 4). Wykres 6. Wyposażenie WSSE w pomoce dydaktyczne w opinii absolwentów Tabela 4. Stosunek pracowników administracyjnych WSSE do studentów w opinii absolwentów* Stosunek pracowników administracyjnych WSSE do studentów Przyjazny (uprzejmy) Sprawny Nieprzyjazny (nieuprzejmy) Mało sprawny ! * Liczba respondentów 656 428 35 76 Wskaźnik struktury (w %) 54,2 35,3 2,9 6,3 Frakcja populacji (w %) 73,2 47,8 3,9 8,5 Liczba w kolumnie drugiej nie równa się ogólnej liczbie respondentów, ponieważ 568 respondentów wybrało jedną odpowiedź, 309 – dwie odpowiedzi, 3 – trzy odpowiedzi, 16 zaś nie udzieliło żadnej. 19 Przeważają opinie pozytywne – ponad połowa (54,2%) badanych absolwentów uznała, że stosunek pracowników administracyjnych uczelni do studentów jest przyjazny i uprzejmy. Jednak w otwartych wypowiedziach zawarte są opinie zarówno chwalące personel administracyjny WSSE, jak również krytyczne, takie jak: – Zła organizacja pracowników administracyjnych. Udzielanie błędnych informacji studentom. Bałagan w dokumentach dotyczących studentów, indeksów, protokołów itp. Brak informacji o wykładach lub informacje błędne, mylące, wprowadzające w zakłopotanie. Lekceważenie studentów przez pracowników. – Brak zaangażowania w problemy studenta związane ze studiowaniem na uczelni pewnej pani z toku wieczorowego. Trzeba zainwestować w jej kulturę osobistą i wykształcenie. Byłoby dużo prościej, gdyby ta pani więcej wiedziała i udzielała 100% informacji bardzo ważnych dla studenta. – Niektóre szanowne panie sekretarki pracujące na uczelni są tak niesympatyczne, że bardzo szybko potrafią pokazać, gdzie jest czyje miejsce. W świetle powyższych opinii i ocen wyrażonych przez absolwentów WSSE można twierdzić, że są pewne braki w kompetencjach dydaktycznych i merytorycznych oraz administracyjnych osób zatrudnionych w tej szkole, a także w niektórych rozwiązaniach stosowanych w niej, ale – generalnie – stosunkowo wysoka jest ocena pracy administracji WSSE. Nie można wyrazić jednoznacznej opinii pozytywnej ani jednoznacznej opinii negatywnej. Uzyskane wyniki świadczą, iż absolwenci zajmują wobec jakości kształcenia i przydatności studiów w WSSE – średnio rzecz biorąc – postawę pośrednią między zdecydowaną aprobatą a zdecydowaną negacją, ale znakomita większość absolwentów wyraża aprobatę i zadowolenie. WNIOSKI KIERUNKOWE I DECYZYJNE Z analizy wyników badań wyprowadzono wnioski dla WSSE. Oto one. 1. W planie studiów dla określonego kierunku kształcenia (pedagogicznego, ekonomicznego) należy uwzględnić wszystkie przedmioty nauczania podane w obowiązującym minimum programowym dla szkół wyższych dla danego kierunku kształcenia. Przedmioty nauczania specjalistyczne/ specjalizacyjne ustala konkretna szkoła wyższa, a zatem WSSE może je ustalać w swoim planie studiów. 2. Wprowadzić ćwiczenia do programu kształcenia w ramach zajęć dydaktycznych, być może kosztem zmniejszenia liczby godzin przewidzianych na wykłady. Niektóre treści kształcenia mogą być przekazywane tylko w formie wykładów, ale są i takie, które wymagają zajęć prowadzonych również w formie ćwiczeń i rozwijania umiejętności poprzez własne działanie, np. języki obce, informatyka. 3. Położyć większy nacisk na praktyki studenckie. WSSE może stwarzać warunki umożliwiające i ułatwiające studentom, którzy nie pracują, pozy20 skanie miejsc na realizację praktyk zawodowych w okresie studiów w zakładach pracy, być może poprzez uaktywnienie działalności lub powołanie nowego uczelnianego koordynatora ds. praktyk studenckich. 4. Częściej i powszechniej stosować aktywizujące metody nauczania. Świadoma aktywność studentów oraz łączenie teorii i praktyki podczas zajęć rozwija kreatywność studentów i efektywność kształcenia. 5. Zwiększyć liczbę woluminów w bibliotece WSEE w Warszawie, a szczególnie silniej doposażyć biblioteki ośrodków zamiejscowych. Ułatwić studentom dostęp do biblioteki uczelnianej. Uruchomić i/lub rozwijać uczelniane czytelnie, z których mogą korzystać studenci w czasie zjazdów, a także w innym okresie. Dobrze byłoby, aby czytelnie te wyposażone były w multimedialne pomoce dydaktyczne, a przede wszystkim w telewizor, wideo oraz komputery, co zwiększyłoby dostępność wykładów prowadzonych za pośrednictwem telewizji edukacyjnej EDUSAT. 6. Zweryfikować obowiązkowe dla studentów WSSE podręczniki i inne publikacje wydane przez Fundację Innowacja. Sądzić można, że jeżeli będą to materiały dydaktyczne, dobrze opracowane i użyteczne dla samokształcenia, to studenci sami będą chętnie je kupowali. 7. Zachęcić pracowników administracji WSSE do jeszcze bardziej przyjaznej postawy wobec studentów, do cierpliwego udzielania im rad i służenia pomocą, jeśli jej potrzebują. Przedstawione wnioski powinny być wykorzystane do modyfikacji pracy WSSE. Mogą one także zostać wzięte pod uwagę w analizie jakości kształcenia w innych szkołach wyższych. Losy i przydatność do pracy absolwentów szkół wyższych nie są badaniami powszechnymi i pożądanymi społecznie. Choć już wiele lat temu podnoszono potrzebę takich badań i taki postulat jest głoszony także obecnie, to – niestety – nadal w Polsce rzadko są one podejmowane. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych opracował i wytestował metodę badań i narzędzia badawcze. Może udzielić pomocy innym szkołom wyższym w przeprowadzeniu podobnych badań. Prowadzenie badań według ujednoliconej metody umożliwia i daje podstawę do porównywania ich wyników oraz jakości kształcenia w poszczególnych uczelniach. 1 2 3 4 5 DzU z 2005 r., nr 164, poz. 1365, art. 13. GUS, Aktywność ekonomiczna ludności Polski, I kwartał 2006. Efekty kształcenia przejawiają się w różnorodnych formach działań absolwentów szkół w sferze gospodarczej (praca zawodowa), społeczno-kulturowej, politycznej, rodzinnej. To efekty zewnętrzne. Każda nauka obok teoretycznej pełni funkcję praktyczną, znajdującą odbicie w procesach planowania i regulowania ludzkiej działalności społecznej, kulturalnej, produkcyjnej i usługowej. Interesującą procedurę badania przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych proponowała K. Korabiowska-Nowacka (1974). 6 7 8 Całość wyników badań zawiera Raport z badań jakości kształcenia, losów i karier zawodowych absolwentów WSSE w Warszawie, opracowany przez prof. M. Kabaja i dr U. Jeruszkę, przy współpracy D. Szatowskiej, B. Kaczyńskiej i J. Magnuszewskiej, opublikowany w IPiSS w marcu 2006 r. Wszystkie wypowiedzi otwarte absolwentów (było ich w sumie 309), zawierające dodatkowe uwagi, refleksje i sugestie na tematy, które absolwent uznał za ważne a zostały one pominięte w kwestionariuszu ankiety, zamieszczone są w pełnym brzmieniu w Raporcie…. Wszystkie wypowiedzi zawiera przytaczany Raport… LITERATURA Jeruszka U. red. (2002), Optymalizacja kształcenia z punktu widzenia potrzeb rynku pracy, IPISS, Warszawa. Korabiowska-Nowacka K. (1974), Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PWN, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. Nowacki T. (1977), Podstawy dydaktyki zawodowej, PWN, Warszawa. Wiatrowski Z. (2000), Podstawy pedagogiki pracy, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz. SUMMARY The paper deals with methods of quality evaluation and value addend of higher education. The paper deals part of theoretical and part of empirical. Part of empirical deals use methods in of experience based on the opinion of students graduating from School of Economic and Social Policy in Warsaw. NIEMIECKI MODEL FLEXICURITY Kamil Zawadzki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu WSTĘP Flexicurity można rozumieć jako strategię jednoczesnego zwiększania elastyczności organizacji pracy i relacji pracowniczych oraz podnoszenia zdolności do znalezienia zatrudnienia i bezpieczeństwa socjalnego uczestników rynku pracy (Wilthagen, Rogowski 2002, s. 250). Istotą tego podejścia jest współistnienie sfery elastyczności i zabezpieczenia. Postulat łączenia elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy nie musi być paradoksem. Można zakładać, że dopiero osoby wyposażone w pewien system osłon socjalnych będą skłonne do podejmowania większego ryzyka, związanego między innymi z bardziej elastycznym zatrudnieniem. Koegzystencja pewnych form elastyczności z niektórymi typami bezpieczeństwa na rynku pracy jest możliwa, ponieważ uelastycznianie relacji zatrudnieniowych nie służy jedynie interesom pracodawcy, podobnie jak wysoka jakość zatrudnienia – wyłącznie pracownikom. Pracobiorcy coraz częściej stają się stroną, która domaga się swobodniejszej organizacji pracy. Dzięki temu mogą lepiej zaspokajać swoje potrzeby, między innymi w zakresie godzenia obowiązków rodzinnych i pracy zawodowej. Zatem nie każde rozwiązanie dające większą swobodę pracodawcy musi odbywać się kosztem ograniczenia pewności miejsca pracy, zatrudnialności, ciągłości dochodów lub możliwości wyboru rodzaju aktywności zawodowej pracowników. Idea flexicurity nie implikuje konieczności kompromisu, w którym by jedna strona mogła zyskać, stracić musi druga (Leschke i in. 2006, s. 5). W polityce zatrudnienia i rynku pracy krajów Unii Europejskiej od lat trwają poszukiwania podejścia, które zagwarantowałoby optymalne skomponowanie elementów utrzymujących bezpieczeństwo zatrudnienia i płacy z rozwiązaniami zwiększającymi swobodę pracodawców i pracobiorców. Jest to także jednym z celów Europejskiej Strategii Zatrudnienia i wyzwaniem dla dalszego rozwoju europejskiego modelu społecznego, gdyż zapewnienie właściwej równowagi między elastycznością a bezpieczeństwem wesprze konkurencyjność firm, podniesie jakość i produktywność pracy oraz pomoże firmom i pracownikom adaptować się do zmian ekonomicznych1. W polityce krajów Wspólnoty rysuje się zatem rosnące poparcie dla pewnego uelastyczniania rynków pracy w celu wspierania wzrostu gospodarczego i podnoszenia konkurencyjności firm. Jednocześnie wciąż istnieje w Europie silna potrzeba chronienia osób w wieku produkcyjnym przed wykluczeniem, co wymaga stosowania zabezpieczeń wdrażanych w ramach polityki społecznej. Niestety, wdrożenie strategii opartej na flexicurity (określanej także czasem w literaturze mianem strategii „postderegulacji”) (Keller, Seiferts 2000, s. 293) nie jest łatwe, wymaga bowiem prowadzenia konstruktywnych negocjacji społecznych, zapewnienia uczestnikom rynku skutecznych bodźców finansowych, zaangażowania pewnych środków budżetowych oraz funkcjonowania partnerstwa między instytucjami publicznymi i prywatnymi (Wilthagen, Tros 2004, s. 166–186). 21