MALARSKA OPOWIEŚĆ O SKAŁCE O Grzegorz Prus

MALARSKA OPOWIEŚĆ O SKAŁCE...
H
K.K. Pollesch
istoria est magistra vitae. Ta łacińska sentencja uświadamia nawet: one współtworzyły Polskę i nadal ją budują, stając się
głęboką prawdę o płynącej mądrości życia, jaka wynika ze lekcją patriotyzmu. Właśnie ów nadmierny pośpiech czy niestudiowania przeszłości. Poznanie dziejów swojego kraju, swo- kiedy sztucznie generowane zmiany odsłaniają trwałość i wręcz
jego miejsca urodzenia, oraz historii i tradycji miejsca, w którym monumentalność Skałki z jej wielowymiarową posługą ojczyźnie. To miejsce nad Wisłą
się aktualnie żyje, pracuje
budowane jest przez wymiar
i modli, jest niezbywalnym
modlitewno-duszpasterski
elementem konstytutyw(bazylika św. Michała Arnym integralnego rozwoju
chanioła i św. Stanisława
człowieka.
Biskupa Męczennika), moSpojrzenie na historię
nastyczny (klasztor ojców
jako nauczycielkę życia daje
i braci paulinów), patriogwarancję nie tylko uniktyczny (Panteon Narodowy),
nięcia błędów uczynionych
edukacyjny (Wyższe Semiw przeszłości, lecz staje się
narium Duchowne Zakonu
rękojmią lep szego budoPaulinów) i kulturowy. Na
wania przyszłości, niosącej
przykładzie zbyt szybko
tak wiele wyzwań. Uczenie
zmieniających się stylów
się histo rii i przekładanie
i epok można wyraźnie zojej na codzienną egzystencję
baczyć zmienność tego, co
kształtuje naszą świadomość
nietrwałe i jednocześnie
służby Bogu i bliźniemu. Współczesny widok na Skałkę, kwiecień 2007 r.
odkryć trwałość tego, co nieMimo tak olbrzymiego postępu cywilizacyjnego warto nieustannie sięgać do historii nie zmienne. Nie pomylił się Titus Livius (ur. 59 r. przed Chr.), który
tylko, aby wspominać dokonania naszych poprzedników, ale spisując dzieje za cezara Augusta, prorokował: Historia testis
również po to, aby wejść w tę ogromną i piękną tradycję, która temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia
yetustatis (Historia to żywy świadek czasów, światło prawdy,
jest wciąż żywa i uczy nas, jak żyć i kochać.
Niezwykłe dzieje krakowskiej Skałki wpisały się na trwałe żywa pamięć, mistrzyni życia, zwiastunka przeszłości).
nie tylko w dziedzictwo Krakowa, ale też i Polski. Więcej
o. prof. Andrzej Napiórkowski, przeor Skałki
Poniżej prezentujemy historię Skałki na obrazach, która ukazując się w 750. rocznicę lokacji miasta Krakowa,
wpisała się jednocześnie w program Roku Wielkich Polaków na Skałce.
Malarska opowieść o Skałce powstała w latach 2004–2006 i wyszła spod pędzla Joanny Magoch. Komentarz do niej
napisał o. Grzegorz Prus. Prezentowane obrazy ozdobiły wnętrze drugiego piętra klasztoru oo. Paulinów, ale ze względu
na klauzurę są niedostępne dla zwiedzających, dlatego tym bardziej warto się im dokładnie przyjrzeć.
...NA OŚMIU OBRAZACH
1. ROMAŃSKA ROTUNDA
NA „BIAŁEJ SKAŁCE”
OKOŁO X WIEKU
Na podstawie danych historycznych oraz wyników
badań archeologicznych wiadomo, że u początków chrześcijaństwa na ziemiach polskich, nad lewym brzegiem
Wisły, pośród licznych jej rozlewisk, na niewielkim wzniesieniu, istniał prawdopodobnie gród — osiedle, a w jego
obrębie ko ściół wzniesiony w miejscu związanym dawniej
66
ALMA MATER
z kultami pogańskimi. Nazwa tego wzniesienia – Skałka
– jest znana od XIII wieku. Pierwszy opis kościoła znajdujemy
w Żywocie św. Stanisława biskupa krakowskiego Jana Długosza: Jest niedaleko miasta Krakowa na nieco wystającej skale
kościół okrągły, z białego kamienia wymurowany, poświęcony
św. Michałowi i Aniołom z jeziorkiem. Czy pierwszy kościół
na Skałce to miejsce kultu chrześcijańskiego, jeszcze z czasów
działalności misyjnej św. Cyryla i Metodego? Na podstawie
skąpych przekazów źródłowych nie można wyciągać takiego
wniosku. Istnieje zwięzły zapis w tak zwanej Legendzie panońskiej, a na jego podstawie hipoteza o nawróceniu się księcia
w Wiślech w wyniku misji ewangelizacyjnej św. Metodego.
Czy pierwsza budowla sakralna na Skałce była związana z tymi
wydarzeniami? Nie wiemy.
Na obrazie, w centralnej części, przedstawiony został
najstarszy kościół na Skałce i jego otoczenie. Po prawej stronie
u góry wyobrażenie św. Michała Archanioła – patrona pierwszej skałecznej świątyni, na dole – ludzie czerpiący wodę
z pobliskiego jeziorka. Po lewej stronie na górze – wyobrażenie
św. Cyryla i Metodego, apostołów Słowian, na dole natomiast
prawdopodobny widok pierwszego kościoła na Skałce,
w kształcie romańskiej rotundy.
2. ŚMIERĆ ŚW. STANISŁAWA W ROKU 1079
Po siedmiu latach posługi biskupiej na stolicy krakowskiej,
11 kwietnia 1079 roku, męczeńską śmierć poniósł biskup Stanisław ze Szczepanowa. Wydarzenie to opisane zostało przez
Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Wincentego z Kielczy
i Jana Długosza. Tragiczna śmierć była konsekwencją konfliktu
między biskupem a królem Bolesławem Szczodrym (Śmiałym). Z polecenia króla biskup Stanisław, skazany na obcięcie
członków, został zabity na Skałce, w kościele św. Michała,
w czasie sprawowania mszy świętej. Jego ciało zostało poćwiartowane na zewnątrz kościoła i porzucone. Kulisy tego dramatu
nie są do końca znane. Stanisław, broniący zasad moralności
chrześcijańskiej, po wnikliwym procesie kanonizacyjnym
w 1253 roku został uznany za świętego męczennika.
W swojej centralnej części obraz przedstawia moment
ćwiartowania zwłok św. Stanisława na zewnątrz skałecznego
grodu, przy sadzawce. Widoczny jest król Bolesław Szczodry
oraz dworzanie, duchowieństwo i lud. Po lewej stronie widać
wizerunek św. Stanisława w szatach pontyfikalnych z pastorałem. Na dole herb Prus, związany z postacią Świętego oraz
daty narodzin i śmierci Męczennika 1030–1079. Z prawej
strony – wizeru nek króla Bolesława Szczodrego. Poniżej
herb Polski oraz daty narodzin i śmierci króla Bolesława
1042–1081.
3. KANONIZACJA ŚW. STANISŁAWA W ROKU 1253
8 września 1253 roku, w Asyżu, papież Innocenty IV ogłosił
Stanisława ze Szczepanowa świętym i wpisał jego imię do katalogu świętych. To wydarzenie kanonizacyjne zostało spisane
w stosownej bulli Olim a gentilium oculis, która nosi datę 17
września 1253 roku. W uroczystościach brała udział delegacja
z Polski na czele z dziekanem krakowskim Jakubem ze Skaryszewa. Uroczystości kanonizacyjne w Krakowie odbyły się 8 maja
1254 roku. Z tej okazji u grobu Męczennika odbył się zjazd ówczesnych elit kościelnych i politycznych Polski, w którym wzięli
udział: legat papieski Opizo z Mezzano, arcybiskup gnieźnieński
Pełka, biskup krakowski Prandota oraz pięciu innych biskupów,
a także kilku opatów i prepozytów. Obecnych było pięciu książąt
piastowskich: krakowski Bolesław Wstydliwy, wielkopolski Przemysł I, kujawski Kazimierz, mazowiecki Siemowit oraz opolski
Władysław. W tej „polskiej kanonizacji” uczestniczył również
prosty lud, czczący nowego świętego.
W centralnej części obraz przedstawia przybycie polskiej
delegacji z Rzymu do Krakowa, z bullą papieską Innocentego
IV. Delegację witają duchowni, książęta, rycerstwo i lud. Poniżej
zamieszczono pierwsze słowa pieśni Gaude Mater Polonia
autorstwa Wincentego z Kielczy, napisanej na kanonizację
św. Stanisława. Utwór ten po raz pierwszy wykonany został
właśnie podczas uroczystości kanonizacyjnych w Krakowie
w 1254 roku.
U góry widać wizerunki polskich świętych, czcicieli św.
Stanisława oraz związanych z zakonem paulinów. Są to od
lewej: św. Jacek, św. Kinga, bł. Salomea, św. Jadwiga królowa,
św. Kazimierz, bp Prandota, św. Albert. Po lewej stronie przedstawiono uroczystości kanonizacyjne w Asyżu pod przewodnictwem papieża Innocentego IV, po prawej stronie natomiast
uroczystości kanonizacyjne w Krakowie pod przewodnictwem
legata papieskiego Opizo z Mezzano.
4. BUDOWA KOŚCIOŁA GOTYCKIEGO W XIV WIEKU ORAZ
SPROWADZENIE PAULINÓW NA SKAŁKĘ W 1472 ROKU
ALMA MATER
67
W okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego (1333–
1370), na Skałce wzniesiono nowy kościół, w stylu gotyckim,
włączając w korpus świątyni pierwotną romańską rotundę,
co potwierdzają dawne przekazy ikonograficzne. W latach
1441–1505 przy kościele wybudowano kaplicę św. Stanisława.
W drugiej połowie XV wieku w pobliżu sadzawki św. Stanisława związanej z jego męczeństwem wzniesiono drewnianą
kaplicę św. Zofii. Przez kilka stuleci opiekę nad miejscem
męczeństwa św. Stanisława sprawowali duchowni diecezjalni.
W roku 1472 kanonik krakowski ks. Jan Długosz sprowadził
z Jasnej Góry na Skałkę zakonników paulińskich. Odbyło się to
przy aprobacie króla Kazimierza Jagiellończyka oraz biskupa
krakowskiego Jana Rzeszowskiego. 22 czerwca 1472 roku
paulini objęli kościół skałeczny. Pierwszy klasztor ufundował
paulinom Jan Długosz, natomiast pierwszym przeorem paulinów na Skałce był o. Jakub z Bogumiłowic.
Na obrazie, w jego środkowej części, widać prace budowlano-remontowe na Skałce po przybyciu paulinów. Po lewej
stronie wizerunek króla Kazimierza Jagiellończyka z herbami
Polski i Litwy oraz datami urodzin i śmierci króla 1427–1492.
Po prawej stronie wizerunek fundatora paulinów na Skałce
ks. Jana Długosza wraz z jego herbem Wieniawa oraz datami
jego urodzin i śmierci 1415–1480.
5. NOWOŻYTNE ZMIANY I BAROKOWA ŚWIĄTYNIA
W XVII–XVIII WIEKU
Kolejna epoka przyniosła na Skałce znaczące zmiany architektoniczne. Dotychczasowy klasztor został przebudowany. Prace
rozpoczęte przed rokiem 1636 i kontynuowane aż do 1723 roku
dały efekt w postaci, istniejącego do dziś, barokowego budynku
zbudowanego na planie czworoboku, z czterema wieżyczkami
na rogach i małym dziedzińcem pośrodku. Twórcą skałecznego
budynku klasztornego jest architekt Jan Zaor.
Dzięki fundacji biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika sadzawka św. Stanisława uzyskała wygląd, który mimo kilkakrotnych
jeszcze późniejszych remontów nie zmienił się znacząco do dziś.
Prace budowlane trwały w latach 1683–1701. Robotami kierował
kamieniarz z Pińczowa, Jacek Napora. Jednak najbardziej znaczące przedsięwzięcie epoki nowożytnej na Skałce to budowa
w latach 1733–1751 barokowej świątyni. Budowa realizowana
była początkowo według projektu Antoniego Gerharda Münzera
z Brzegu. Następnie pracami kierował mistrz murarski Mikołaj
Pucek, a budowę ukończono pod kierunkiem architekta Antoniego
Solariego z Warszawy.
W środkowej części obrazu uwieczniona została barokowa świątynia w trakcie prac budowlanych. Obok widać również klasztor
pauliński i sadzawkę św. Stanisława. Spośród wielu osób zasłu-
68
ALMA MATER
żonych dla rozbudowy i upiększenia Skałki w tym okresie warto
wspomnieć dwóch prowincjałów i przeorów skałecznych: o. Bruno
Chojnackiego i o. Anastazego Kiedrzyńskiego. Ich wyobrażenia
umieszczono w lewej części obrazu. W prawej części przedstawiono wyobrażenia dwóch głównych architektów barokowej świątyni
na Skałce: A. G. Münzera i A. Solariego.
6. KRYPTA ZASŁUŻONYCH W XIX–XXI WIEKU
Krypta pod kościołem skałecznym była pierwotnie miejscem
pochówku zmarłych zakonników paulińskich. Przebudowana
w latach 1876–1880 z inicjatywy profesora Józefa Łepkowskiego,
stała się nekropolią mieszczącą groby zasłużonych twórców kultury
polskiej. W roku 1880 dokonano powtórnego pogrzebu fundatora
paulinów na Skałce księdza Jana Długosza. W następnych latach
odbywały się na Skałce pogrzeby kolejnych wielkich twórców
narodowej kultury: Lucjana Siemieńskiego, Wincentego Pola,
Józefa Ignacego Kraszewskiego, Teofila Lenartowicza, Adama
Asnyka, Henryka Siemiradzkiego, Stanisława Wyspiańskiego,
Jacka Malczewskiego, Karola Szymanowskiego, Ludwika Solskiego, Tadeusza Banachiewicza oraz Czesława Miłosza. Wielce
zasłużonym dla Skałki paulinem przełomu wieków XIX i XX był
przeor skałeczny – o. Ambroży Fedorowicz. Dzięki jego determinacji, pod kierunkiem krakowskiego architekta Karola Knausa,
w latach 1888–1897 dokonano gruntownej renowacji zabudowań na
Skałce. Wzniesiono w tym czasie również okazałą bramę wjazdową
na dziedziniec klasztorny.
W centralnej część obrazu przedstawiono widok krypty skałecznej, zamkniętej prezbiterium wraz z witrażem przedstawiającym
wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Widoczne są kamienne sarkofagi spoczywających na Skałce. Na pierwszym planie
umieszczono wyobrażenie w formie popiersia ks. Jana Długosza, po
bokach natomiast podobizny pozostałych pochowanych w Krypcie
Zasłużonych wraz z datami ich śmierci.
7. OJCIEC ŚWIĘTY JAN PAWEŁ II NA SKAŁCE
ROK 1979
W roku 1979, pierwszy raz w dziejach Kościoła, do Polski
przybył namiestnik Chrystusa na ziemi. Pierwsza pielgrzymka
do ojczyzny Jana Pawła II odbyła się w związku z 900-leciem śmierci św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Ojciec
Święty w ramach tej pielgrzymki (8 czerwca 1979 r.) spotkał
się w kościele na Skałce z przedstawicielami świata nauki
i kultury, a następnie na placu przed klasztorem z około dwustu tysięczną rzeszą młodzieży. Pod koniec przemówienia
do młodych Ojciec Święty powiedział: Jesteście przyszłością
świata. Od was zależy jutrzejszy dzień. Wy macie przenieść
ku przyszłości to całe doświadczenie dziejów, któremu na imię
„Polska”. Jest to doświadczenie trudne. Chyba jedno z trudniejszych na świecie, w Europie, w Kościele. Tego trudu się nie
lękajcie. Lękajcie się tylko lekkomyślności i małoduszności.
Z tego trudnego doświadczenia, któremu na imię „Polska”,
można wydobyć lepszą przyszłość, ale tylko pod warunkiem
uczciwości, trzeźwości, wiary, wolności ducha, siły przekonań.
Bądźcie konsekwentni w swojej wierze! Bądźcie wierni Matce
Pięknej Miłości. Zaufajcie Jej, kształtując waszą własna miłość,
tworząc wasze młode rodziny. Niech Chrystus pozostanie dla
was drogą, prawdą i życiem. Spotkanie z Papieżem na Skałce
miało miejsce za przeoratu o. Stanisława Turka (1978–1984).
Obraz przedstawia papieskie spotkanie z młodzieżą. Jan
Paweł II na tle maryjnej dekoracji, w otoczeniu dostojników
kościelnych oraz zakonników paulińskich, siedzi na stopniach
podium. Wokół podium, na placu przed klasztorem skałecznym
widać licznie zgromadzoną młodzież uczestniczącą w spotkaniu
z Papieżem.
8. KOŚCIÓŁ NA SKAŁCE WYNIESIONY
DO GODNOŚCI BAZYLIKI MNIEJSZEJ W 2003 ROKU
W roku 2003 Kościół krakowski obchodził 750. rocznicę
kanonizacji św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Główne uroczystości jubileuszowe odbyły się w Krakowie na Skałce 11 maja
2003 roku, pod przewodnictwem legata papieskiego kardynała
Josepha Ratzingera (obecnie papieża Benedykta XVI). Ojciec
Święty Jan Paweł II z okazji Roku Stanisławowskiego – zainicjowanego przez przeora Skałki – 8 maja 2003 roku skierował
do archidiecezji krakowskiej i Kościoła w Polsce list Beatum
Stanislaum. Napisał tam między innymi: U początku naszych
dziejów Bóg, Ojciec ludów i narodów, ukazał nam przez tego
świętego Patrona, że ład moralny, poszanowanie Bożego Prawa oraz słusznych praw każdego człowieka, jest podstawowym
warunkiem bytu i rozwoju każdego społeczeństwa. 27 listopada
2003 roku Jan Paweł II nadał świątyni na Skałce tytuł Bazyliki
Mniejszej. Ponadto Papież – wcześniej następca św. Stanisława w sukcesji biskupów krakowskich – obdarował skałeczne
sanktuarium kilkoma cennymi pamiątkami, a zwłaszcza swoim
krzyżem pektoralnym. Powyższe wydarzenia jubileuszowe odbyły się za przeoratu o. Andrzeja Napiórkowskiego.
Na obrazie, w centralnej części, przedstawiono uroczystości 750-lecia kanonizacji św. Stanisława pod przewodnictwem
legata papieskiego kardynała Josepha Ratzingera. Uwiecznione
zostało wnętrze skałecznej świątyni, ołtarz św. Męczennika oraz
uczestnicy uroczystości: kardynał Josepha Ratzinger (ofiarujący
kielich papieski), ówczesny metropolita krakowski kardynał
Franciszek Macharski, generał zakonu paulinów o. Izydor
Matuszewski oraz ojcowie i bracia klerycy. Z lewej strony
przedstawiono watykańskie spotkanie Jana Pawła II i jego
osobistego sekretarza ks. abp. Stanisława Dziwisza z paulinami
(o. A. Napiórkowski, przeor, i o. A. Chrapkowski, podprzeor),
kiedy to Ojciec Święty wręczył im swój złoty krzyż pektoralny.
Z prawej strony natomiast zamieszczono łaciński tekst bulli
papieskiej, nadającej kościołowi skałecznemu tytuł Bazyliki
Mniejszej wraz z tłumaczeniem polskim oraz herby papieża Jana
Pawła II i zakonu paulinów.
o. Grzegorz Prus
15 maja 2007 roku o godz. 20.00
W bazylice oo. Paulinów na Skałce
przy ul. Skałecznej 15 odbędzie się
koncert pod patronatem
Fundacji Panteon Narodowy na Skałce.
W programie:
Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1809–1847)
Preludium i fuga c-moll op. 37 nr 1
Johann Sebastian Bach (1685–1750)
Chorał Aus tiefer Not schrei ich zu dir BWV 686
Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1809–1847)
Sonata A-dur op. 65 nr 3
Con moto maestoso
(na temat Aus tiefer Not schrei ich zu dir)
Andante tranquillo
Johann Sebastian Bach(1685–1750)
Chorał Vater unser im Himmelreich BWV 682
Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1809–1847)
Sonata d-moll op. 65 nr 6
Choral mit Variationen
(na temat Vater unser im Himmelreich)
Fuga. Sostenuto e legato
Finale. Andante
Johann Sebastian Bach (1685–1750)
Toccata i fuga d-moll BWV 538
Andrzej BIAŁKO
(organy)
8 czerwca 2007 roku o godz. 20.00 odbędzie się koncert adresowany do młodzieży licealnej i akademickiej
w 28. rocznicę pamiętnego spotkania Jana Pawła II
z krakowską młodzieżą, w czasie pierwszej pielgrzymki do Polski w 1979 roku. Patronat nad koncertem
objął kardynał Stanisław Dziwisz, uczestnik tamtego
historycznego wydarzenia. 8 czerwca jest jednocześnie świętem Fundacji.
ALMA MATER
69
DO KRZACZKA Z COLLEGIUM MAIUS
To Zielone w kącie ustawione
– Samo z siebie przestraszone
Trochę trześnia, trochę śliwka
Nadwiślańska quasi oliwka?
Drobnymi gałązkami oddycha szybko
Drży
– Skrzat drobnolistny
Skąd to przybyło?
Z pospolitej przyfrunęło Natury
W kątku przycupnięte
Skrzydełko zielone ze strachu zwinięte
– W solenności Collegium się skryło
Słyszała ta w seledynie na razie, istotka
Co ją tu spotka?
Zdążyły już szepnąć mury
Za murami tom opasły który
– Że zginie?
– Minie?
I bez tej nauki, zielone niebożę
Na uczonym tym dworze
Samo z siebie wie
Ale spójrzcie – w kwietniu w maju
– jaka siła to porywa!
Ponad sztukę styl i kamień
W niebo jaki kwietny zamęt
Mknie…
Triumfuje nad światem
Alleluja skrzydlate
– Zachwycenia dyjament
Oko gore, płonie dusza na ten widok:
– Moc Natury
Ave krzaczku któryś między mury stare
Napomnienie, znak Victorii swej ustawił
Na dni parę…
– Światu zachwycenie sprawił
Leszek Długosz
70
ALMA MATER