badania naukowe

BADANIA NAUKOWE
ACADEMIC RESEARCH
Vol. 18, No. 2, 2006
ISSN 1641-8557
www.wsu.kielce.pl
© 2006 WyŜsza Szkoła Umiejętności im. S. Staszica
Stanislaw StaszicUniversity of Arts and Sciences
Prawa autorskie zastrzeŜone • All rights reserved Drukowano w Polsce • Printed in Poland
PIOTR KOŁTUNOWSKI
UWAGI NA TEMAT METODOLOGII I WYNIKÓW BADAŃ
W RAMACH PROJEKTU „ARGUMENTACYJNE ZNACZENIE
ANALOGII HISTORYCZNYCH W PROPAGANDZIE
]NAZISTOWSKIEJ OKRESU II WOJNY ŚWIATOWEJ”
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł analizuje problem manipulacji argumentacyjnej w propagandzie wojennej
nazistów z wykorzystaniem analogii historycznych. Badaniem treści propagandowych objęto dwa
typy działań językowych – „wyjaśnianie” i „uzasadnianie” – mające wpływ na tworzenie
odpowiednich postaw Niemców w okresie II wojny światowej. Ujawniono tendencję manipulacji
fałszywymi analogiami historycznymi, która polegała na zestawianiu rzeczy nieporównywalnych,
tj. fałszywym porównywaniu w zakresie faktów, postaw i ich skuteczności dla osiągnięcia
zwycięstwa itp. Socjotechniczny zabieg argumentacji historycznej z wykorzystaniem wyjaśniania
i uzasadniania miał na celu tworzenie morale wojennego Niemców poprzez kreowanie
odpowiednich postaw i nastawień m.in.: bezwzględne oddanie kierownictwu hitlerowskiemu,
cierpliwość w ponoszeniu ofiar, wynikłych z wojny, zwalczanie apatii i rezygnacji w obliczu klęsk,
tworzenie dystansu wobec kryzysu i ofiar, bezkrytyczny optymizm. Uzasadnianie podjęcia wysiłku
wojennego dokonywane było poprzez uaktywnianie uczucia obawy, tworzenie postawy wytrwania,
cierpliwości, hołdowanie tzw. cnotom pruskim. Owe postawy miały do końca trzymać naród
niemiecki w gotowości bojowej.
Słowa kluczowe: wyjaśnianie, uzasadnianie, manipulacja, morale wojenne, analogie historyczne
94
Piotr Kołtunowski
REMARKS ON THE METHODS AND RESULTS OF THE PROJECT
“ARGUMENTATIVE ROLE OF HISTORICAL ANALOGY IN THE NAZI
PROPAGANDA DURING WORLD WAR II”
ABSTRACT
Basing on historical analogy, the paper analyzes the problem of argumentative manipulation in the
Nazi propaganda during World War II.. The present study of propaganda texts took into account
two types of linguistic manipulation: “explanation” and “justification”, both playing a crucial role
in forming the German postures during World War II. The analysis showed that the Nazi
propaganda made use of false historical analogies, i.e. it juxtaposed and compared
incommensurable facts, patterns of behaviour, feats leading to victory, etc. The aim of the
manipulative technique of false historical analogy, based on explanation and justification, was to
boost the Germans’ “combative” morale. This was expected to be achieved by way of shaping the
required postures: a complete submission to the Nazi leadership, the endurance vis-à-vis losses
inflicted, combating apathy and defeatism, creating a psychological “distance” with respect to the
crisis and losses. The justification of the war effort was done through spreading fear, creating the
“endurance” posture, appealing to the “Prussian virtues”, etc. The forging of these postures was
meant to keep the German nation in the spirit of constant “combative readiness”.
Keywords: explanation, justification, manipulation, “combative” morale, historical analogy
1. WSTĘP
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie metodologii i wyników badań nad
jedną z wielu propagandowych metod, stosowanych w działalności perswazyjnej nazistów w okresie II wojny światowej, a mianowicie nad fenomenem argumentacji z wykorzystaniem analogii historycznych, pomocnych w kształtowaniu niektórych intencjonalnych postaw społeczeństwa niemieckiego uwikłanego w wojnę.
2. CEL I ZAŁOśENIA METODOLOGICZNE PROJEKTU
Celowość badań nad sposobami argumentacji, przeprowadzanej przez propagandystów nazistowskich, wynika z faktu, iŜ nie były uwzględniane w dostatecznym stopniu
przez badaczy, koncentrujących swą uwagę albo na biografii Josepha Goebbelsa
(1897-1945)1, albo na ocenie działalności głównego propagandysty III Rzeszy2. Wiele
1
Np. C. Riess, Joseph Goebbels, Eine Biographie, Baden Baden 1950. Dokładne dane bibliograficzne o
Goebbelsie patrz: P. Kołtunowski, Metody kształtowania morale wojennego na podstawie tekstów przemówień ministra propagandy III Rzeszy Josepha Goebbelsa z okresu drugiej wojny światowej (19391945), Lublin 1995, s. 325-328.
Uwagi na temat metodologii i wyników badań w ramach…
95
jego przemówień i artykułów skomentowano, często w formie publicystycznej, z pominięciem dogłębnej analizy językowej badanych tekstów3. Pewien wyjątek stanowiło
opracowanie U. Nilla4, uwzględniające marginalnie sferę argumentacyjną tekstów
Goebbelsa.
Projekt „Argumentacyjne znaczenie analogii historycznych w propagandzie nazistowskiej okresu II wojny światowej” powstał więc z konieczności wypełnienia luki
badawczej, istniejącej w badaniach nad propagandą hitlerowską. Jego głównym celem
był opis jednego z wielu działań językowych propagandysty w dziele przekonywania
społeczeństwa niemieckiego do głoszonych tez i tworzenia odpowiednich postaw.
Wybór zasygnalizowanego aspektu badawczego wynikł równieŜ z waŜności zjawiska
argumentacji w tekstach propagandowych, bowiem szeroko rozumiane argumentowanie
ma duŜe znaczenie perswazyjne w kaŜdym działaniu werbunkowym. Jest ono czynnikiem
kształtującym intelektualny (poznawczy) komponent postawy, który powoduje, iŜ cała
postawa staje się postawą trwałą, trudną do zmiany lub modyfikacji. Decydującą rolę
w procesie argumentowania odgrywają konkluzje wyprowadzane z logicznego lub niekiedy pozornie logicznego dowodzenia. Owa logika argumentowania ma wywoływać u
odbiorcy komunikatów propagandowych wraŜenie prawdziwości stawianych tez, co
z kolei moŜe doprowadzić do tworzenia lub modyfikacji przekonań i postaw.
Badano dwa zasadnicze zabiegi propagandy nazistowskiej: „wyjaśnianie” i „uzasadnianie”, które wchodzą w skład szeroko pojmowanego pojęcia argumentowania, zawartego w planie komunikacyjnym zwanym „przekonywaniem”5. RozróŜnienie owych pojęć
było pomocne w opisie sposobów kreowania postaw odbiorców propagandy nazistowskiej wobec zaistniałych zjawisk oraz metod pobudzania do działania. „Wyjaśnianie”
i „uzasadnianie” dotyczą bowiem róŜnych kwestii. W pierwszym przypadku chodzi
o wytłumaczenie zjawiska, co do którego nie ma wątpliwości, Ŝe ono zaistniało, a zatem
chodzi o wskazanie jego przyczyn, czyli o wyjaśnienie, dlaczego coś się stało i co naleŜy
do jego istoty. w przypadku „uzasadniania” chodzi o przekonanie co do celowości podję-
2
Patrz np.: E. Bramstedt, Goebbels und die nationalsozialistische Propaganda 1925-1945, Frankfurt/Main
1971; C. Kessemeier, Der Leitartikler Goebbels in den NS Organen „Der Angriff” und „Das Reich“,
Münster 1967 i in.
3
Np.: J. Bohse, Elemente vom Pseudoklassenkampf in Goebbels Rede zum totalen Krieg, w: J. Goth u.a.,
Rhetorik, Ästethik, Ideologie, Stuttgart 1973; W. Hagemann, Publizistik im III. Reich, Hamburg 1948.
4
U. Nill, Die geniale Vereinfachung. Anti-Intellektualismus, Ideologie und Sprachgebrauch bei J. Goebbels, Frankfurt/Main 1991.
5
Patrz: E. Stock, Rede-Gespräch-Diskusssion, Leipzig 1977, s. 142.
96
Piotr Kołtunowski
cia w danej sytuacji odpowiednich działań. „Wyjaśnianie” dotyczy więc zjawisk, „uzasadnianie” – konieczności działania6.
Propagandyści hitlerowscy uŜywali argumentacji7 prostej i lapidarnej, stojącej
w sprzeczności z zasadami argumentacji znanej w logice i językoznawstwie8, manipulując
tezami, funkcjonującymi jako pewniki, co wynikało z natury owej „ludowej propagandy”
(volkstümliche Propaganda), adresowanej do mas i dostosowywanej do przeciętnego
poziomu intelektualnego odbiorców. Wskutek rezygnacji z zawiłego procesu dowodzenia
osiągano skracanie ciągu argumentacji, która stawała się na pozór prosta i przejrzysta,
a wnioski nasuwały się same. Istotną rolę odgrywało przy tym eksponowanie często nieprawdziwych wyobraŜeń o zjawiskach i faktach, które były podstawą wnioskowania.
W badaniach nad problemem argumentacji w dziele „wyjaśniania” i „uzasadniania” waŜne było ustalenie poglądów historiozoficznych czołowych propagandystów hitlerowskich, a w szczególności ministra propagandy III Rzeszy Josepha Goebbelsa, poniewaŜ ich zrozumienie stworzyło podstawę do uchwycenia istoty argumentacji, zawartej
w analizowanych tekstach. Cechą owej historiozofii były często nieprawdziwe wyobraŜenia o historii i naturze9, wynikające z tez darwinizmu społecznego. Historiozofia w ujęciu
nazistowskim przedstawiała bowiem wszelkie procesy historyczne jako wynik działania
wiecznych oraz niezmiennych praw natury, implikujących walkę o byt i zwycięstwo silniejszego nad słabszym. Wynikał z tego wniosek, iŜ bierność i pojednanie są sprzeczne
z naturą. Zatem, poniewaŜ naziści są aktywni i bezkompromisowi, a nawet skazani na
walkę10, to ich polityka jest właściwa, bowiem jest zgodna z naturą11. Historia miała być
więc funkcją natury, jawiąc się jako miara, według której była oceniana etycznie wszelka
działalność ludzka. Istotnym elementem tej konstrukcji myślowej była konstatacja, iŜ
rozwój wszelkich procesów i zjawisk historycznych, a w konsekwencji równieŜ współczesnych, zdeterminowany jest działaniem niezaleŜnych od człowieka praw natury, które
6
„Handlungen werden begründet, Ereignisse werden erklärt” (G. Öhlschläger, Linquistische Überlegungen
zu einer Theorie der Argumentation, Tübingen 1979, s 45). Patrz teŜ: P. Völzing, Begründen. Erklären.
Argumentieren, Heidelberg 1979, s. 83.
7
Pojęcie argumentacji rozumie się jako działanie myślowo-słowne, którego celem jest uzyskanie zgody
danej osoby (lub osób) na prezentowaną tej osobie lub osobom propozycję (T. Kwiatkowski, Zarys logiki
ogólnej, Lublin 1979, s. 438).
8
Patrz w tym kontekście model argumentacji zaproponowany przez Toulmina: S. Toulmin, The uses of
Argument, Cambridge 1969, s. 94 i n.
9
Patrz w tym kontekście: U. Nill, Die geniale Vereinfachung, Frankfurt/Main 1991. Por. takŜe wymienioną w opracowaniu literaturę: Hans-Dieter Müller, Der junge Goebbels. Zur ideologischen Entwicklung
eines politischen Propagandisten, Freiburg 1974, s. 74; J.W. Baird, The Mythical World of Nazi War
Propaganda 1939-1945, Minneapolis 1974.
10
Patrz: J. Goebbels, Die zweite Revolution. Briefe an Zeitgenossen, b.d.i m. w., s. 62.
11
J. Goebbels, Der Nazi-Sozi. Fragen und Antworten für den Nationalsozialisten, München 1931, s. 16 i
n. (dalej: Goebbels, Der Nazi-Sozi...)
Uwagi na temat metodologii i wyników badań w ramach…
97
nie mogły być poddawane w wątpliwość12. Biorąc pod uwagę tezę o autonomicznym,
a jednocześnie cyklicznym działaniu praw natury, wnioskowano, iŜ historia (jako jej
funkcja) toczy się równieŜ według zasad niezaleŜnych od człowieka, który musi się do
nich dostosować, bowiem w przeciwnym razie zginie. Ten determinizm społeczny
usprawiedliwiał nie tylko kaŜdą działalność, ale takŜe czyny nieludzkie, co miało niebagatelne znaczenie psychologiczne13. Tak pojmowana historia funkcjonowała jako ostateczna
instancja, oceniająca postępowanie jednostki i społeczeństwa. Jawiła się jako siła, która
osądza, a nawet zmusza do działania, bowiem kieruje się prawami natury.14
Analizie poddano wszystkie przemówienia wojenne Josepha Goebbelsa z lat
1939-1945 wydane przez Helmuta Heibera15. W badaniach uwzględniono te fragmenty,
które obok wzmianek historycznych zawierały treści waŜne ze względu na ich wartość
perswazyjną w dziele tworzenia odpowiednich postaw, rozumianych jako stała organizacja wiedzy, uczuć i motywów ukształtowanych pod wpływem działań werbunkowych,
powodujących odpowiednie ustosunkowanie się i działanie jednostki lub grup społecznych wobec zjawisk ideowych, politycznych, społecznych oraz innej rzeczywistości,
w której Ŝyje człowiek16. Przytoczone w artykule przykłady stanowią jedynie konieczną
egzemplifikację zauwaŜonych metod manipulacyjnych propagandystów hitlerowskich
w zakresie omawianej kwestii i nie oddają całości ich tendencji socjotechnicznych.
3. ZNACZENIE ARGUMENTACYJNEJ FUNKCJI ANALOGII
HISTORYCZNYCH U GOEBBELSA. WYNIKI BADAŃ
3.1. Ustalenia ogólne
Biorąc pod uwagę tezy historiozoficzne nazistów naleŜy podkreślić, iŜ celem
propagandy nazistowskiej w badanym zakresie była sugestia, zachęcająca jej odbiorców
12
Goebbels, Der Nazi-Sozi..., s. 22.
PoniewaŜ w naturze istnieje bezwzględna i krwawa walka o byt, skutkująca zwycięstwem silniejszego
nad słabszym, moŜna było dojść do wniosku, iŜ niszczenie jednostek słabych i „obcych” (Słowianie,
śydzi) jest z etycznego punktu widzenia nienaganne, bowiem zgodne z naturą. Mamy tu do czynienia z
tzw. psychicznym odciąŜeniem jednostki lub grupy społecznej (narodowej) w postaci usprawiedliwienia
konieczności popełnianych zbrodni ludobójstwa.
14
Co prawda, Goebbels zakładał obecność wymienionych wyŜej niezmiennych praw historii, niezaleŜnych od aktywności człowieka, jednakŜe niejednokrotnie wskazywał na historiotwórczą rolę narodu niemieckiego i Hitlera. NaleŜało to jednak rozumieć jako realizację i urzeczywistnianie owych odwiecznych i
niezmiennych praw natury. Propagandowe znaczenie owej sugestii polegało m.in. na tworzeniu poczucia
znaczenia Niemców i sugerowało ich dziejową misję w wojnie.
15
H. Heiber, Goebbels Reden, Band 2, München1972 (dalej cytowane są numery przemówień, data
wygłoszenia i strony cytowanego wydawnictwa).
16
L. Wojtasik, Psychologia propagandy politycznej, Warszawa 1975, s. 271-272.
13
98
Piotr Kołtunowski
do odczytywania tzw. naturalnych i bezdyskusyjnych maksym historycznych w celu
zrozumienia istoty współczesnych zjawisk i wydarzeń oraz oceny znanych postaci
historycznych i współczesnych. Konkretne przykłady, zaczerpnięte z historii, miały
dowodzić realizacji niezmiennych prawidłowości, przebiegających cyklicznie według
określonego schematu. Manipulacja propagandystów nazistowskich polegała w tym
przypadku na zaleceniu, iŜ to, co wydarzyło się w historii naleŜy odnieść do
współczesności, aby zrozumieć powody zaistniałego zjawiska i powstałej sytuacji,
zrozumieć ich istotę oraz przybrać wobec nich odpowiednią postawę. W badanych
fragmentach zauwaŜono taktykę propagandową, polegającą na stosowaniu manewru
manipulacyjnego w formie snucia analogii między przeszłością a współczesnością
i przyszłością, aby udowodnić, iŜ to, co zaistniało wcześniej, zaistnieje teraz lub
w niedalekiej przyszłości.
Z wnikliwej analizy tekstów Goebbelsa wynika, iŜ autor nawiązywał do
nielicznych, ogólnie znanych wydarzeń historycznych. Niewątpliwie chodziło o to, aby
nie przeciąŜać odbiorców własnej propagandy przywoływaniem nieznanych im faktów,
i aby wskutek tego przytaczane na tej podstawie argumenty nie utraciły swego znaczenia
perswazyjnego. JednakŜe powtarzanie tych samych wydarzeń dziejowych tworzyło bazę
do konstruowania odmiennych tez i wychodziło naprzeciw myślowej inercji odbiorców
propagandy; stały był zatem repertuar historyczny, natomiast zmienne były tezy
dowodzone na tej podstawie. Najwięcej miejsca w swoich przemówieniach Goebbels
poświęcił historii NSDAP, a szczególnie tzw. „czasowi walki” (Kampfzeit), zakładając, iŜ
indoktrynowanemu w duchu narodowosocjalistycznym społeczeństwu niemieckiemu
wydarzenia z tego okresu były znane. Pojawiały się teŜ paralele do wojny
trzydziestoletniej, i wojny światowej i czasów Fryderyka II, incydentalnie zaś do historii
Rzymu i Sparty.
3.2. Ustalenia szczegółowe
3.2.1. Analogie historyczne jako zabieg wyjaśniający
Analogie historyczne w funkcji wyjaśniania, przywoływane przez propagandę
nazistowską, słuŜyły wyjaśnianiu istoty zjawiska, w mniejszym stopniu przyczyn jego
powstania, co było zadaniem innego typu argumentacji z uŜyciem tzw. ostatecznej
presupozycji (Schlusspräposition)17, nie uwzględnionej w omawianym projekcie.
Badając problem argumentacji z wykorzystaniem analogii historycznych przy
17
Dokładnie o tym patrz: G. Ölschläger, Linquistische Überlegungen zu einer Theorie der Argumentation,
Tübingen 1979, s. 88 i n.
Uwagi na temat metodologii i wyników badań w ramach…
99
uwzględnieniu działania językowego, spełniającego funkcję „wyjaśniania”, zauwaŜono
w jego obrębie róŜne zabiegi perswazyjne, a mianowicie usprawiedliwianie,
pozytywne wartościowanie zjawisk negatywnych, relatywizowanie i pocieszanie.
Analogie historyczne, pełniące perswazyjną funkcję usprawiedliwiania, słuŜyły
do maskowania prawdziwej polityki kierownictwa hitlerowskiego. W celu zilustrowania
sposobu argumentowania Goebbelsa w tym zakresie przytoczmy przykład z czerwca
1944 r. DąŜeniem propagandysty było w tym przypadku usprawiedliwienie polityki rządu
Hitlera, który utajniał prawdziwe cele wojenne Rzeszy, chociaŜ istniało zapotrzebowanie
społeczne na ową informację. Minister propagandy starał się wyjaśnić istotę tego
zjawiska, usprawiedliwiając go nie wprost, lecz posługując się analogią do okresu walki
nazistów o władzę: jeśliby w „okresie walki” narodowi socjaliści powiedzieli śydom
i partiom burŜuazyjnym, co zamierzają z nimi zrobić, wzmocniliby ich opór, a zatem
naziści nie doszliby do władzy. Podobnie i teraz, gdyby Niemcy oficjalnie ujawniali
swoje cele, to fakt ten wzmocniłby siłę oporu wroga, a zwycięstwo nie byłoby moŜliwe18.
Takie argumentowanie, poparte uaktywnieniem uczucia obawy, było nie tylko
zrozumiałe, ale czyniło teŜ zbędną kaŜdą spekulację na temat celów i sposobów dalszego
prowadzenia wojny. Wynikał z tego jednoznaczny wniosek: celów nie podawano,
bowiem chodziło o zwycięstwo Niemiec. a więc kierownictwo czyni właściwie,
prowadząc ową politykę milczenia, bowiem „historia się powtarza”.
„Wyjaśnianie” słuŜyło teŜ pozytywnemu wartościowaniu zjawisk negatywnych
oraz negatywnemu – wartości pozytywnych, co miało niebagatelne znaczenie
w sterowaniu nastrojami społecznymi. Kwestię pozytywnego wartościowania zjawisk
negatywnych zilustrujmy na przykładzie interpretacji niepowodzeń militarnych
Wehrmachtu. Przykład, przywołany z okresu na krótko przed przejęciem władzy przez
NSDAP, przedstawiał klęskę wyborczą tej partii jako bodziec powodujący jej
wzmocnienie. PoniewaŜ wówczas partia wzmocniła się dzięki niepowodzeniom
wyborczym – twierdził Goebbels – tak i w czasie obecnej wojny – tym razem cały naród
nabierze sił wskutek przeŜywanych na froncie niepowodzeń i dzięki temu zwycięŜy19.
Niepowodzenie jest więc wartością pozytywną20, bowiem hartuje naród psychicznie i nie
świadczy o zniweczeniu szans niemieckich na ostateczne zwycięstwo.21 Gdy z jednej
strony pozytywnie oceniano klęski, tak z drugiej – zwycięstwa (ewidentny pozytyw)
określano negatywnie, szczególnie w odniesieniu do sukcesów wroga w okresie własnych
niepowodzeń militarnych na frontach: narodowi socjaliści zwycięŜyli nie wtedy, gdy w r.
1932 mieli wiele mandatów w Reichstagu, lecz wówczas, gdy ponieśli klęskę wyborczą.
18
26,4.6.44., s. 330-331.
15,17.11.42., s.143,157.
20
Patrz podobny przykład: 15,17.11.42., s. 126.
21
Patrz reinterpretację zjawiska kryzysu: 26, 4.6.44., s. 332.
19
100
Piotr Kołtunowski
a zatem i teraz, przeŜywając poraŜki, Niemcy odniosą ostatecznie zwycięstwo22. Alianci
cieszą się więc za wcześnie z własnych sukcesów militarnych. Powodzenie nie jest zatem
bezdyskusyjnym pozytywnym zjawiskiem.
Analizując kwestię „wyjaśniania” w funkcji perswazyjnej, zwanej
„relatywizowaniem”, zauwaŜono, iŜ fakty i zjawiska, niedogodne dla Niemców,
przedstawiane były jako wartości względne. Przykładem tego było m.in. stawianie
przewagi wojskowej nieprzyjaciela w opozycji do Kampfmoral („morale walki”).
Argumentację historyczną na poparcie owej tezy zaczerpnięto z tzw. „czasu walki”
i okresu rządów Fryderyka II: jeśli w r. 1919 mała liczba nazistów (w przeciwieństwie do
licznej grupy Spartakusa) zwycięŜyła w Berlinie wskutek przewagi jakościowej, to jest to
dowodem na moŜliwość zwycięstwa i teraz, bowiem Niemcy ową przewagę posiadają23.
Podobnie miało być teŜ w czasach wojen śląskich Fryderyka II, poniewaŜ „historia nie
operuje liczbami”24. Relatywizowanie przewagi liczebnej nieprzyjaciela widać teŜ na
przykładach pochodzących z historii Sparty, Aten, Rzymu i Prus. Kraje te przedstawiane
były jako militarnie słabsze, lecz moralnie silniejsze od wroga. Ich zwycięstwo zaleŜeć
miało od tego, iŜ posiadały one wyŜsze morale, czerpiąc siłę z wartościowej „idei
państwowej” (Staatsidee) oraz „wiary państwowej” (Staatsglaube). Dlatego teŜ Niemcy
zwycięŜą, gdyŜ mają ideologię narodowosocjalistyczną25. Taka argumentacja,
relatywizująca znaczenie siły militarnej wroga, roztaczała widoki na ostateczne
zwycięstwo nawet w obliczu druzgocącej przewagi militarnej nieprzyjaciela oraz
przekonywała do konieczności dochowania wierności idei narodowosocjalistycznej.
Relatywizacja dotyczyła teŜ istoty i znaczenia ofiar ponoszonych przez Niemców podczas
wojny (przykład wojen 30-letniej i 7-letniej), bowiem tak jak kiedyś, równieŜ i obecnie
bardziej liczą się skutki, a mniej ofiary ponoszone przez naród. Po ostatecznym
zwycięstwie bowiem wszystko to miało przeminąć26. Relatywizacji podlegały teŜ sukcesy
militarne wroga w celu ukazania jego braku perspektyw na zwycięstwo27.
22
„Wenn man mir sagt: Ja, wenn Sie nicht gesiegt haben, als – nachdem Sie an der Wolga standen, wie sollen
Sie jetzt siegen, nachdem Sie an Dnjepr stehen?” „...– so kann ich nur sagen: mein Herr, das ist dieselbe Frage,
die mir oft im Dezember 1932 vorgelegt wurde, – nämlich: Wenn Sie mit 230 Mandaten nach der Wahl vom
31. Juni nicht zur Macht gekommen sind, wie wollen Sie dann mit 196 Mandaten nach der Wahl vom 7.
November an die Macht kommen?” (23,5.11.43.)
23
26,4.6.44., s. 329; 29,3.10.44., s. 415-416.
24
29,3.10.44., s. 414-415.
25
29,3.10.44., s. 408;19,5.6.43., s. 238.
26
12, 15.3.42., s. 90. Dalsze przykłady patrz: 23, 5.11.43., s. 287.22, 5.11.43., s. 266.
27
Snując refleksję na temat historii NSDAP, wskazywano na istnienie kryzysów w partii, w czasie których
nieprzyjaciel sądził, Ŝe triumfuje nad nazistami. JednakŜe miała to być radość przedwczesna; o wrogu z czasem zapomniano, a narodowi socjaliści pozostali na placu. Wynikała z tego nadzieja na przyszłość: „- tak teŜ
będzie w teraźniejszości i w przyszłości”„- so wird das auch in der Gegenwart und so wird das in aller Zukunft
sein”(16, 30.1.43., s.159;19, 5.6.43, s. 230.)
Uwagi na temat metodologii i wyników badań w ramach…
101
Relatywizowanie łączyło się często z inną funkcją perswazyjną „wyjaśniania”,
a mianowicie z pocieszaniem. Ukazując niekorzystne zjawiska, np. ofiary ponoszone
w czasie wojny, Goebbels wyjaśniał, iŜ opłacą się one w przyszłości. Przykładem miała
być m.in. cięŜka wojna 7-letnia, która skończyła się zwycięstwem Prus28. Odczytując
zatem prawa historii, naród niemiecki powinien zrozumieć, iŜ jego obecne wyrzeczenia
i wysiłek nie pójdą na marne, lecz przyniosą namacalny zysk29. Przykład historii NSDAP
dodawał otuchy, wskazując, iŜ wszelkie trudności i ofiary są zjawiskami przemijającymi.
Jeśli obecnie moŜe się wydawać, twierdzono, Ŝe naziści odnieśli zwycięstwo lekko
i niezasłuŜenie, bez poniesienia większych ofiar – to nieprawda, było bowiem inaczej.
Dopiero po zwycięstwie wszelkie przeciwności znikły. Tak miało być i w przyszłości30,
a wysiłek narodu przejdzie do historii31.
3.2.2. Analogie historyczne w funkcji działań uzasadniających
W myśl zaproponowanej definicji „uzasadnianie”, oparte na analogiach
historycznych, funkcjonowało w propagandzie nazistowskiej jako pośrednia lub
bezpośrednia zachęta do podjęcia odpowiednich działań oraz przyjęcia postaw zgodnych
z intencją propagandysty. „Uzasadnianie” zawierało wiele środków perswazyjnych, do
których naleŜały: przestroga, zastraszanie, bezpośrednie i pośrednie imperatywy działania
i przyjęcia postaw, zachęta do naśladownictwa.
Przestroga zawierała w sobie silny ładunek emocjonalny w postaci obawy przed
następstwem zaniechania działania lub rezygnacji z przyjęcia postawy zgodnej
z oczekiwaniami propagandysty. Przestrogi uŜyto np. W analogii historycznej operującej
porównaniem do roku 1918 i aluzją do ówczesnej klęski Niemców pod koniec 1943 r.
Eksponując znaczenie „moralnej siły oporu” dla osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa,
Goebbels podsunął myśl o przyszłych skutkach braku owej „siły”. W r. 1918 Niemcy
ulegli, chociaŜ „sytuacja wroga była beznadziejna”, bowiem nie było w nich owego
„morale walki” (Kampfmoral). Aby współcześnie zwycięŜyć, naleŜy je wzmacniać
i pokazać wrogowi32. Społeczeństwu nie pozostawało więc nic innego jak ową siłę
moralną uzewnętrznić w konkretnych działaniach. Jeśli Niemcy nie wyciągną nauki
28
12,15.3.42., s. 87.
12, 15.3.42., s. 110. Patrz teŜ analogie do Kampfzeit (5,4.9.40., s. 48), relatywizacja cierpień ludności
cywilnej na terenach bombardowanych przez Aliantów (23,5.11.43., s. 300; 23,5.11. 43., s. 300-301).
30
12,15.3.42., s. 87.
31
Por. teŜ następującą argumentację: jeśli dojście do władzy narodowych socjalistów zapewniło Niemcom
poczucie bezpieczeństwa i dostatek, to w niedalekiej perspektywie teŜ tak będzie, poniewaŜ uciąŜliwości i
wysiłek narodu przejdą do historii jako „heroiczne osiągnięcie”(12,15.3.42. , s. 109-110).Patrz teŜ inne
analogie: 7,18.2.43., s.191; 12, 15.3.42., s. 191.
32
22,5.11.43., s. 267.
29
102
Piotr Kołtunowski
z historii i zaniechają wysiłku, poniosą klęskę podobnie jak w roku 1918. W obliczu takiej
perspektywy innej moŜliwości nie było. a zatem jedynym ratunkiem przed klęską jest
wzmoŜenie siły oporu i kontynuowanie walki33. Przestroga, zawarta w analogiach
zaczerpniętych np. Z Kampfzeit, funkcjonowała teŜ jako imperatyw kontynuowania
walki militarnej z ZSRR i innymi krajami34.
Inną tendencją propagandy było uzasadnianie konieczności przyjęcia
odpowiednich postaw, m.in. postawy wytrwania. Bodźcem ku temu była sugestia,
wyprowadzona z dziejów NSDAP, iŜ Niemcy mają w obecnej walce jedyną szansę na
powojenne zyski. Goebbels wykazywał tu jednak brak analogii ze współczesnością: jeśli
rządy demokratyczne przed dojściem Hitlera do władzy nie dawały Niemcom szansy na
zyski, to narodowy socjalizmu ją stwarzał. Jeśli w przeszłości Niemcy rzadko korzystali
z istniejących szans, bowiem inni „sprzątali im je sprzed nosa” (von der Nase
weggeschnappt), to obecnie miało być inaczej, bowiem „Rzeszą rządzi siła
i inteligencja”35. a zatem jeśli owe szanse istnieją, to celowe jest wytrwanie i dalsze
prowadzenie wojny. Inne analogie podobnego typu pochodziły z okresu wojny 7-letniej
(niewaŜne jest kiedy, lecz czy się zwycięŜy. Zwycięstwo oznacza bowiem wygraną36),
z historii NSDAP37. Nawiązując do niedalekiej przeszłości (okres zwycięstw niemieckich
w ZSRR i nad Anglią), Goebbels wskazywał na moŜliwość zaistnienia „cudu” jako
wydarzenia pozornie mało waŜnego, a jednocześnie decydującego o zwycięstwie38.
Oczekiwanie na cud sugerowało celowość trwania w wojnie i budowało nadzieję na
zwycięstwo.
Bezpośrednia zachęta do przybierania odpowiednich postaw wynikała z innej
cechy perswazyjnej „uzasadniania”, a mianowicie z funkcji naśladowniczej. Metoda
propagandowa była niezmiernie prosta. Goebbels eksponował wybrane postaci
historyczne i tendencyjnie przedstawiał ich cechy charakteru (heroizm, siła woli,
konsekwencja i zdecydowanie w działaniu, niepoddawanie się nastrojom zwątpienia
w obliczu niepowodzeń, bezkompromisowość i in.). Na pierwsze miejsce wysunął osobę
33
Patrz przykład historii NSDAP, który wskazywał, iŜ wielki cel osiąga się tylko kosztem ogromnego wysiłku: jeśli w okresie Kampfzeit był on konieczny do zwycięstwa, tak samo jest i teraz.12,15.3.42., s. 84,87.
34
Twierdzono, iŜ niewystarczające jest duchowe przeciwstawianie się bolszewizmowi, podobnie jak w okresie Kampfzeit, lecz walka zbrojna (17,18.2.43., s. 180).
35
10, 5.10.41., s. 78.
36
29,3.10.44., s. 413-414.
37
M.in. Z historii NSDAP: W Kampfzeit Niemcy znali tzw. „tajemnice dowodzenia” (Führungsgeheimnisse),
dlatego doszli do władzy. PoniewaŜ i teraz owe „tajemnice” posiadają – teŜ zwycięŜą. NaleŜy więc wytrwać
(12,15.3.42., s. 94.).
38
Jeśli Anglia moŜe mówić o cudzie w roku 1940, Sowieci – w roku 1941, podobnie jak i naziści w chwili
dojścia do władzy, tak samo Niemcy będą mogli mówić za kilka miesięcy o cudzie, gdy bez Ŝadnej przyczyny
zatrzymają front na Wschodzie (29,3.10.44., s. 420.).
Uwagi na temat metodologii i wyników badań w ramach…
103
Fryderyka II z okresu wojny 7-letniej jako wzór do naśladowania, aby uniknąć powstania
w społeczeństwie nastrojów zdenerwowania, obojętności i apatii. (Nawet Fryderyk II
przeŜywał „utratę nerwów” w czasie wojen śląskich, jednakŜe stan ten trwał u niego
jedynie dzień lub dwa. Potem stanął ponownie na polu bitwy, zebrał swoje dywizje
i zwycięŜył.39) Pod koniec 1943 r. naleŜało postępować tak jak król pruski40, wykazując
wolę i zdecydowanie, pozostawać niewzruszonym we wszystkich zrządzeniach losu
i próbować wywalczyć zwycięstwo, a te zabiegi sprawią, Ŝe będzie ono pewne41.
Operując motywami pruskimi, Goebbels wymieniał tzw. cnoty pruskie: postawę
twardości oraz mentalność (Gesinnung), polegającą na wzmacnianiu się odwagi
w obliczu zaistniałego nieszczęścia, występowaniu przeciwko pozornie niesprzyjającemu
losowi, ocenianiu niebezpieczeństwa w sposób obiektywny, co miało być przesłanką do
jego przezwycięŜenia. Zalecał Niemcom przyjęcie podobnej postawy, dzięki której miało
dojść do nowego pokoju tak jak kiedyś w Hohenfriedburgu42, co z kolei miało być
powodem klęski nieprzyjaciela43. Naród zatem stał przed próbą: jeśli jej podoła –
naśladując dawne Prusy – zwycięŜy. w ocenie Goebbelsa równieŜ postawa nieprzyjaciela
jawiła się jako przykład do naśladowania. W tym przypadku przywołana została
niedaleka przeszłość: chociaŜ późną jesienią 1941 r. Moskwie groziło oblęŜenie,
Leningrad był otoczony przez wojska Wehrmachtu, a cały świat twierdził, Ŝe ZSRR
przegrał, to – jak sugerował Goebbels – Rosjanie byli innego zdania, co spowodowało, iŜ
kraj ich wyszedł obronną ręką z dramatycznej sytuacji44. Nie pozostawało więc nic
innego, jak naśladowanie tej postawy i wiara w zwycięstwo.
Analogie historyczne słuŜyły równieŜ kreowaniu postawy wobec Adolfa Hitlera.
Goebbels często porównywał go z Fryderykiem II. W okresie pierwszych niepowodzeń
Wehrmachtu na froncie wschodnim próbował odmitologizować postać króla pruskiego
poprzez ukazanie, iŜ był on władcą, który nie był w stanie – podobnie jak Hitler na
początku 1942 r. – odnieść natychmiastowego zwycięstwa. a zatem Hitler, podobnie jak
Fryderyk II, nie pokonywał z łatwością wszelkich trudności, lecz był naraŜony na cięŜkie
próby w trudnej fazie wojny45. Wizerunek Fryderyka II miał być zbieŜny z postacią
Hitlera: tytan pracy, wódz napełniający serca Ŝołnierzy swoją wolą walki, ponoszący
cięŜar odpowiedzialności za naród, osoba o „spiŜowym sercu”, rezygnująca
39
23,5.11.43., s. 297.
23,5.11.43., s. 298:17,18.2.43., s. 200-201.
41
12,15.3.42., s.201.
42
30,28.2.45., s. 443.
43
TamŜe, s. 444.
44
Podobnie było z Anglią w r. 1940: zagroŜona przez armię niemiecką (U-Booty i Luftwaffe niszczyły potencjał gospodarczy Wielkiej Brytanii) przeŜywała podobny kryzys jak obecnie Niemcy, a jednak go przezwycięŜyła (30, 28. 2.45., s. 430).
45
13,19.4.42., s. 112-113.
40
104
Piotr Kołtunowski
z przyjemności46. Poprzez takie analogie Goebbels nie tylko ratował prestiŜ wodza
w obliczu pojawiających się pierwszych niepowodzeń militarnych, ale równieŜ, poprzez
zachętę do naśladowania wodza, inspirował do czynu47. Wspomnienie „Kampfzeit” takŜe
miało na celu tworzenie postawy zawierzenia Hitlerowi i równocześnie uzasadnianie jego
niezbędności dla narodu. Jeśli w okresie zdobywania władzy i w chwilach trudnych dla
partii osoba Hitlera była konieczna, tak samo miało być i teraz, a wiara w niego
decydowała o sukcesie narodowych socjalistów48. Tak więc i obecnie miała być ona
konieczna dla ostatecznego zwycięstwa Rzeszy49. Brak owej wiary oznaczał klęskę
Niemiec. Tak jak podczas „Kampfzeit” w czasie kryzysu partii po 9 listopada 1923 r.,
Hitler podołał wszelkim trudnościom50, tak i teraz – w czasie wojny – to uczyni. Jeśli
Hitler wierzy w zwycięstwo, tak samo ma postępować naród niemiecki i walczyć.
4. WNIOSKI
Omówione powyŜej wybrane przykłady wskazują na manipulacje propagandy
goebbelsowskiej fałszywymi analogiami, ignorującymi zasadę operowania
porównywalnymi faktami i związkami między nimi. Zestawiane były bowiem rzeczy
nieporównywalne: walka polityczna z militarną, cele wojskowe z politycznymi, a nawet
sytuacje ściśle wojskowe (np. połoŜenie militarne Fryderyka II w czasie wojen śląskich
z połoŜeniem Rzeszy w okresie niepowodzeń). Sytuacja polityczna na krótko przed
objęciem władzy przez narodowych socjalistów (nawet pomijając fałsz analogii połoŜenia
wojskowego do politycznego) była w swojej istocie nieporównywalna, bowiem
przedstawiała się o wiele korzystniej, niŜ połoŜenie militarne Rzeszy np. W połowie 1944
r. Fałszywe analogie między przeszłością a teraźniejszością i przyszłością szły w parze
z fałszywymi porównaniami w zakresie postaw i ich skuteczności dla osiągnięcia
zwycięstwa. Jeśliby naród przybrał nawet taką samą postawę jak król pruski, Hitler czy
nawet wróg, to wcale nie oznaczało, iŜ mógł w tej wojnie zwycięŜyć; nie pozwalały
bowiem na to realia militarne.
Rozpatrując socjotechniczne znaczenie analogii historycznych w argumentacji
z wykorzystaniem „wyjaśniania” i „uzasadniania” naleŜy stwierdzić, iŜ były one częścią
zabiegów propagandowych, mających na celu tworzenie morale wojennego Niemców
46
13,19.4.42., s.114, 117.
Z opisu cech osobowości Fryderyka II i Hitlera wynikał ponadto apel do narodu o przybranie odpowiedniej postawy w wojnie (niezłomność w nieszczęściu, bezkompromisowość, mocna wiara w zwycięstwo, wytrwałość, a równieŜ rezygnacja z przyjemności).
48
2,9.1.40., s. 11/12.
49
11,30.1.42., s. 81.
50
2,19.1.40., s. 11.
47
Uwagi na temat metodologii i wyników badań w ramach…
105
podczas II wojny światowej. Chodziło zatem o wyrobienie odpowiednich postaw
i nastawień zgodnych z intencją propagandystów. Do owych postaw naleŜało:
bezwzględne oddanie kierownictwu hitlerowskiemu (według zasady: „Nie naleŜy pytać,
lecz działać”), cierpliwość w ponoszeniu ofiar, wynikłych z wojny (teza: tak jak
w historii, tak i obecnie ofiary i wysiłek będą skutkować w ostatecznym zwycięstwie
i niebawem ulegną zapomnieniu). Celem propagandy było teŜ zwalczanie apatii
i rezygnacji w obliczu klęsk, tworzenie dystansu wobec kryzysu i ofiar (w historii
Niemiec były sytuacje trudne, a jednak Niemcy zwycięŜali). WaŜne było przekonywanie,
Ŝe ponoszenie trudów, istniejące kryzysy są wartością pozytywną, bowiem hartują naród,
a więc zwiększają jego siły bojowe. To inspirowało do wzmoŜonego wysiłku. W obliczu
przewagi sił materialnych nieprzyjaciela istotną rolę odgrywały sugestie większego
znaczenia tzw. sił duchowych, będących rzekomo w posiadaniu Niemców. Miało to
spowodować zniwelowanie uczucia beznadziejności, a zatem czyniło zasadnym wysiłek
społeczeństwa w celu kontynuowania walki. Niebagatelną rolę socjotechniczną we
wzmacnianiu sił bojowych Niemców odgrywały tezy kreujące bezgraniczny optymizm
i roztaczające przed narodem perspektywę przyszłego dobrobytu, o który jednak naleŜało
walczyć. Uzasadnianie podjęcia wysiłku wojennego dokonywane było poprzez
uaktywnianie uczucia obawy (np. perspektywa klęski podobnej do i wojny światowej),
tworzenie postawy wytrwania (tylko teraz Niemcy mają okazję do powetowania swych
strat poniesionych w historii, i ta okazja juŜ nigdy się nie powtórzy), cierpliwości (w
historii wojny trwały długo, dlatego teŜ i obecna moŜe się przeciągać), naśladowanie
postaw wielkich postaci historycznych (Fryderyk II) oraz Hitlera, hołdowanie tzw.
cnotom pruskim. Reasumując, opisane zabiegi stosowane były przede wszystkim
w okresie, gdy nie było juŜ nadziei na pozytywny dla Niemców wynik wojny. Miały one
do końca trzymać naród niemiecki w tzw. gotowości bojowej, w ten sposób kształtowały
sławetny „Kriegsmoral”.