WEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO

80
ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH,
SERIA G, T. 94, z. 2, 2008
W. ZIÊTARA
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO
ROLNICTWA
Wojciech Ziêtara
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw, SGGW w Warszawie
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara
S³owa kluczowe: rolnictwo, gospodarstwa rolnicze, czynniki produkcji, zatrudnieni w
rolnictwie, kierunki produkcji rolniczej
Key words: agriculture, farm business, production factors, employment in agriculture,
agricultural production orientation
S y n o p s i s. Przedstawiono wewnêtrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa w Polsce na
tle wybranych krajów Europy zachodniej. Dokonano oceny zasobów ziemi. Wskazano,
¿e w porównaniu do wybranych krajów powierzchnia u¿ytków rolnych w przeliczeniu na
jednego mieszkañca nale¿y do wy¿szych w Europie. Zasoby pracy s¹ równie¿ bardzo
wysokie, zbyt wysokie w stosunku do potrzeb. Tak¿e wyposa¿enie w si³ê poci¹gow¹ jest
wysokie. Aktualny poziom zasobów czynników produkcji to silne strony polskiego
rolnictwa. S³ab¹ stron¹ polskiego rolnictwa jest niska œrednia powierzchnia gospodarstw
rolnych, kilkakrotnie ni¿sza ni¿ w porównywanych krajach. Pozytywnym zjawiskiem
jest wzrost udzia³u ziemi w gospodarstwach o wiêkszej powierzchni, powy¿ej 20 ha
u¿ytków rolnych. Stwierdza siê terytorialne zró¿nicowanie produkcji zwierzêcej. Nastêpuje specjalizacja regionalna. Ponad 50% pog³owia krów i trzody chlewnej skupiona jest
odpowiednio w piêciu i trzech województwach.
WPROWADZENIE
Rolnictwo jest jednym z wa¿nych dzia³ów gospodarki narodowej, mimo ¿e jego udzia³ w
Produkcie Krajowym Brutto (PKB) wykazuje tendencjê spadkow¹. W 2006 roku udzia³
rolnictwa wraz z ³owiectwem w PKB w Polsce wynosi³ 3,7%, natomiast w 1990 roku udzia³
ten wynosi³ 7,2% [Rocznik Statystyczny RP za lata 1996-2007]. W krajach wysoko rozwiniêtych, takich jak Stany Zjednoczone, udzia³ rolnictwa w PKB wynosi poni¿ej 1%. Podobn¹
tendencjê spadkow¹ wykazuje udzia³ zatrudnionych w rolnictwie. W 2006 roku udzia³ zatrudnionych w rolnictwie w Polsce wynosi³ 15,8%, natomiast w 1990 r. – 26,8% [Rocznik
Statystyczny RP za lata 1996-2007]. W krajach wysoko rozwiniêtych Europy zachodniej
udzia³ ten zawarty jest w przedziale 1-5% [Ziêtara 2004]. Niezale¿nie od spadku udzia³u
rolnictwa w PKB i w zatrudnionych ogó³em rolnictwo stanowi pierwsze i niezast¹pione
ogniwo w ³añcuchu ¿ywnoœciowym kraju. Jego rola nie s³abnie, zmieniaj¹ siê jego funkcje.
Mimo formalnego wyodrêbnienia rolnictwo jest bardzo silnie powi¹zane z gospodark¹ narodow¹ kraju. Stanowi ono podsystem w systemie gospodarki narodowej. Rozwi¹zania
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
81
prawne i tendencje wystêpuj¹ce w gospodarce narodowej silne oddzia³uj¹ na
rolnictwo. Z tego wzglêdu analiza wewnêtrznych uwarunkowañ rozwoju polskiego rolnictwa jest bardzo trudna.
Mo¿liwa jest jedynie przy uwzglêdnieniu tendencji wystêpuj¹cych w ca³ej
gospodarce. Dobr¹ ilustracj¹ wp³ywu
tendencji wystêpuj¹cych w ca³ej gospo
darce narodowej na rolnictwo jest dy
namika cen kosztów czynników produkcji i cen produktów rolnych w Polsce w
latach 1995-2006, co przedstawia rysunek 1. Najwy¿sz¹ dynamikê wzrostu wykazuj¹ koszty pracy w dzia³ach pozarolRysunek 1. Zmiany cen czynników produkcji i
produktów rolniczych w Polsce w latach 1995-2006
niczych, których g³ównym sk³adnikiem
ród³o: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji
s¹ wynagrodzenia. WskaŸnik wzrostu
rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej (w latach 1996,
kosztów pracy w tym okresie wyniós³
2000, 2005, 2007), IERiG¯ – PIB, Warszawa.
382,2%, nieco ni¿szy by³ wskaŸnik wzrostu cen towarów nabywanych przez rolników, wynosi³ 222%. Natomiast zdecydowanie
ni¿szy by³ wskaŸnik wzrostu cen produktów rolnych sprzedawanych przez rolników, wynosi³ on w tym okresie tylko 154%. WskaŸnik no¿yc cen w ca³ym analizowanym okresie
wynosi³ 69%. Oznacza to, ¿e ceny produktów rolnych sprzedawanych przez rolników ros³y
o 30% wolniej od wzrostu cen towarów nabywanych przez rolników. Wystêpuj¹ce tendencje s¹ charakterystyczne dla wszystkich krajów o gospodarce rynkowej. Maj¹ one charakter ponadczasowych prawid³owoœci. Powoduj¹ one spadek jednostkowej op³acalnoœci produkcji rolniczej. Rolnicy chc¹c osi¹gn¹æ dochód z gospodarstwa przynajmniej na poziomie
parytetowym musz¹ zwiêkszaæ skalê produkcji. Cel ten mog¹ osi¹gn¹æ przez wzrost poziomu ekonomicznej wydajnoœci pracy, któr¹ wyra¿a wartoœæ produkcji w przeliczeniu na jednego zatrudnionego zgodnie z wzorem:
Ewp = P/Z
gdzie:
%
&HQ\SURGXNWyZUROQ\FKVSU]HGDZDQ\FK
&HQ\WRZDUyZ]DNXSRZDQ\FKSU]H]UROQLNyZ
:\QDJURG]HQLHZJRVSRGDUFHQDURGRZHM
:VND QLNQR \FFHQZRNUHVLH
:VND QLNQR \FFHQZGDQ\PURNX
Ewp Рekonomiczna wydajnoϾ pracy,
P РwartoϾ produkcji,
Z – liczba zatrudnionych.
Wzrost ekonomicznej wydajnoœci pracy rolnicy mog¹ osi¹gn¹æ przez:
wzrost wartoœci produkcji przy sta³ym zatrudnieniu,
zmniejszenie zatrudnienia przy dotychczasowym poziomie produkcji,
szybsze tempo wzrostu produkcji od tempa wzrostu zatrudnienia,
szybszy spadek zatrudnienia od spadku produkcji.
Wykorzystanie pierwszego sposobu by³oby bardzo wskazane, jednak napotyka barierê popytu. Potencja³ polskiego rolnictwa jest zdecydowanie wy¿szy, ani¿eli potrzeby rynku
wewnêtrznego. Szans¹ jest eksport produktów rolnych. Drugi sposób wi¹¿e siê ze spadkiem zatrudnienia w rolnictwie, którego tempo zale¿y od rozwoju gospodarki i mo¿liwoœci
stworzenia miejsc pracy dla ludnoœci rolniczej w innych dzia³ach gospodarki. Sposoby
trzeci i czwarty s¹ kombinacj¹ dwóch pierwszych sposobów.
–
–
–
–
82
W. ZIÊTARA
W tym miejscu nale¿y postawiæ istotne pytanie: jakie s¹ wewnêtrzne uwarunkowania
rozwoju polskiego rolnictwa. Podstawowym celem artyku³u jest próba udzielenia odpowiedzi na tak postawione pytanie. Przez rozwój rolnictwa nale¿y rozumieæ iloœciowe i jakoœciowe zmiany zachodz¹ce w tym dziale gospodarki narodowej. Wewnêtrzne uwarunkowania
rolnictwa nierozerwalnie zwi¹zane s¹ z zasobami czynników produkcji – ziemi¹, prac¹ i kapita³em, struktur¹ obszarow¹ gospodarstw i warunkami naturalnymi, które determinuj¹ wybór
kierunków produkcji rolniczej. W artykule dokonano oceny wewnêtrznego potencja³u produkcyjnego polskiego rolnictwa, na tle wybranych krajów Europy zachodniej, kierunków
zmian w strukturze obszarowej gospodarstw i dominuj¹cych kierunków produkcji.
CZYNNIKI PRODUKCJI
ZMIANY W POWIERZCHNI U¯YTKÓW ROLNYCH I STRUKTURZE GOSPODARSTW
W POLSCE I W WYBRANYCH KRAJACH EUROPY ZACHODNIEJ
Oceny podstawowego zasobu polskiego rolnictwa, jakim jest ziemia dokonano przez
odniesienie powierzchni u¿ytków rolnych w Polsce do wybranych krajów Europy zachodniej.
Dokonano celowego wyboru krajów. Wybrano kraje: Niemcy i Wielk¹ Brytaniê o podobnej
powierzchni u¿ytków rolnych, Francjê dysponuj¹c¹ najwiêksz¹ powierzchni¹ i Daniê, jako
kraj o mniejszej powierzchni UR, ale o wysokim poziomie intensywnoœci produkcji. Odpowiednie liczby podano w tabeli 1. Dotycz¹ one zmian w powierzchni UR ogó³em i w przeliczeniu na 1 mieszkañca w latach 1990-2006. We wszystkich krajach wyst¹pi³ spadek powierzchni
UR w tym okresie, œrednio o 5%. W Polsce spadek powierzchni by³ zdecydowanie wy¿szy i
wynosi³ 15%. Wynika³ on z wy³¹czenia z rolniczego u¿ytkowania gruntów o niskiej jakoœci.
Pod wzglêdem powierzchni UR na 1 mieszkañca w 1990 r. Polska dysponowa³a podobnym potencja³em, jak Dania i Francja, oko³o 0,5 ha/mieszkañca, natomiast zdecydowanie
wy¿szym ni¿ Wielka Brytania i Niemcy, w których te wskaŸniki wynosi³y odpowiednio 0,31
i 0,23 ha. Sta³¹ tendencj¹ wystêpuj¹c¹ we wszystkich krajach jest spadek powierzchni na 1
Tabela 1. Powierzchnia u¿ytków rolnych w tys. ha i w ha w przeliczeniu na 1 mieszkañca w wybranych krajach
Unii Europejskiej i w Polsce w latach 1990- 2006
Lata
Dania
UR
Francja
%
Niemcy
Wlk. Brytania
Polska
UR
%
UR
%
UR
%
UR
%
30600
3 0 10 0
29430
29600
.
10 0 , 0
98,4
96,2
96,7
.
18000
17 0 0 0
17000
17000
16951
100,0
94,4
94,4
94,4
94,2
17800
17 4 0 0
17200
17000
.
100,0
97,8
96,6
95,5
.
18757,0
18622,8
17812,3
15906,0
15957,3
100,0
99,3
95,0
84,8
85,1
100,0
91,3
91,3
91,3
91,3
0,31
0,30
0,29
0,28
.
100,0
96,8
93,5
90,3
.
0,49
0,48
0,47
0,42
0,42
100,0
98,0
95,9
85,7
85,7
Powierzchnia u¿ytków rolnych [tys. ha]
1990
1995
2000
2005
2006
2800,0
2700,0
2647,5
2600,0
2710,5
100,0
96,4
94,6
92,9
96,8
Powierzchnia u¿ytków rolnych w ha w przeliczeniu na 1 mieszkañca
1990
1995
2000
2005
2006
0,54
0,52
0,50
0,48
0,50
100,0
96,3
92,6
88,9
92,6
0,54
0,52
0,49
0,49
.
10 0 , 0
96,3
90,7
90,7
.
0,23
0,21
0,21
0,21
0,21
ród³o: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. GUS. Warszawa 2006.
Rocznik Statystyczny RP. GUS 1996- 2007, Warszawa.
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
83
Tabela 2. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce w 2003 i
2005 roku (liczba gospodarstw w tys.)
K raj
Lata
O gó³em
<5 ha
5- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
Œrednia
powierzchnia
gospodarstwa [ha]
2003
49
100
2
4,1
17
34,7
13
26,5
17
34,7
55,1
x
2005
49
100
2
4,1
19
38,8
12
24,4
16
32,7
54,2
x
2003
614
100
170
27,7
121
19 , 7
121
19,7
202
32,9
48,4
x
2005
567
100
148
26,1
110
19,4
109
19,2
200
35,3
52,2
x
2003
412
100
97
23,5
137
33,3
94
22,8
84
20,4
4 1, 3
x
2005
390
100
88
22,6
129
33,1
88
22,6
85
2 1, 8
43,6
x
2003
281
100
10 4
37,0
57
20,3
45
16,0
75
26,7
60,5
x
2005
287
100
107
37,3
59
20,5
47
16,4
74
25,8
59,2
x
2003
2172
100
1445
66,5
6 19
28,5
90
4,2
18
0,8
7,5
x
2005
2476
100
1751
70,7
608
24,6
97
3,9
21
0,8
6,4
x
Dania
Francja
Niemcy
Wielka
Brytania
Liczba gospoarstw w grupie obszarowej [tys.]
Polska
ród³o: opracowanie w³asne.
mieszkañca. W badanych krajach spadek w tym okresie zawarty by³ w przedziale 8-10%,
natomiast w Polsce wynosi³ oko³o 14%. Mo¿na przyj¹æ za uzasadnione stwierdzenie, ¿e pod
wzglêdem zasobów ziemi polskie rolnictwo dysponuje wysokim potencja³em.
Oprócz powierzchni UR bardzo wa¿n¹ rolê odgrywa struktura obszarowa gospodarstw.
Odpowiednie liczby podano w tabeli 2, której syntetycznym miernikiem jest œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego. W Polsce w 2005 r. ta powierzchnia wynosi³a zaledwie 6,4 ha UR,
przy uwzglêdnieniu tak¿e gospodarstw o powierzchni do 1 ha. W porównywanych krajach
œrednia powierzchnia gospodarstwa by³a od 6 (Francja, Niemcy) do 9 razy wiêksza (Dania,
Wielka Brytania). W Polsce w latach 2003 i 2005 nast¹pi³o obni¿enie œredniej powierzchni gospodarstw, które by³o skutkiem zwiêkszenia liczby gospodarstw, spowodowanej wprowadzeniem dop³at bezpoœrednich i innych p³atnoœci po wejœciu Polski do Unii Europejskiej. Innymi
wskaŸnikami charakteryzuj¹cymi strukturê obszarow¹ gospodarstw s¹: udzia³ gospodarstw o
powierzchni do 5 ha UR i gospodarstw o powierzchni powy¿ej 50 ha UR. W Polsce w 2005 r.
udzia³ gospodarstw o powierzchni do 5 ha UR wynosi³ 70,7%, natomiast w Danii 4%. W Niemczech i Francji zawarty jest w przedziale 23-28%, natomiast w Wielkiej Brytanii wynosi 37%.
Mimo znacznego udzia³u gospodarstw ma³ych, w Wielkiej Brytanii ponad 65% ziemi uprawnej
znajduje siê w u¿ytkowaniu gospodarstw o powierzchni powy¿ej 100 ha UR [Steffen 2004]. Z
tego powodu œrednia powierzchnia gospodarstw w tym kraju jest wysoka i wynosi oko³o 60 ha.
Udzia³ gospodarstw o powierzchni powy¿ej 50 ha UR w Polsce jest wyj¹tkowo niski i wynosi
0,8%, natomiast analogiczny wskaŸnik w badanych krajach zawarty jest w przedziale od 21%
(Niemcy) do 35% (Dania i Francja). Pod tym wzglêdem struktura polskich gospodarstw jest
bardzo niekorzystna. Podobn¹ ocenê formu³uje Duczkowska-Ma³ysz [2008].
84
W. ZIÊTARA
Wysoce niekorzystny obraz struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce na
tle innych krajów europejskich o wy¿szym poziomie rolnictwa ³agodzi analiza liczb podanych w tabeli 3, gdzie podano strukturê gospodarstw i tendencje zmian przy uwzglêdnieniu
gospodarstw o powierzchni powy¿ej 1 ha UR.
Tabela 3. Liczba i powierzchnia u¿ytków rolnych gospodarstw indywidualnych o powierzchni powy¿ej 1 ha UR
w latach 2002- 2007
Lata
Razem
Grupy obszarowe
1- 5 ha
5- 10 ha
10- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
Liczba gospodarstw rolnych [tys.]
2002
1 951,7
10 0 , 0
1 146,3
58,7
426,5
21,9
266,3
13,6
95,5
4,9
17,1
0,9
2005
1 782,3
100,0
1 031,9
57,9
388,2
21,8
244,7
13,7
98,7
5,5
18,8
1,1
2007
1 804,1
10 0 , 0
1 036,5
57,4
399,9
22,2
243,9
13,5
102,3
5,7
21,5
1,2
Powierzchnia u¿ytków rolnych [ tys. ha]
2002
14 4 6 2 , 0
10 0
2 763,0
19,1
3 029,1
20,9
3 651,6
25,3
2 708,4
18,7
2 309,9
16,0
2005
13 6 2 7 , 1
10 0
2 532,5
18,6
2 760,2
20,2
3 360,0
24,7
2 842,5
20,9
2 131,9
15,6
2007
14 087,4
100
2 603,3
18,5
2 836,2
20,1
3 353,0
23,8
2 955,5
21,0
2 339,4
16,6
ród³o: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych PSR 2002, Rocznik Statystyczny rolnictwa i
obszarów wiejskich 2006, Rocznik Statystyczny RP 1996- 2007.
Z analizy liczb podanych w tabeli 3 wynikaj¹ pozytywne tendencje. W latach 2002-2007
zwiêkszy³ siê udzia³ gospodarstw o powierzchni 20-50 ha i powy¿ej 50 ha UR, odpowiednio o
0,8 i 4,4%, przy jednoczesnym niewielkim spadku liczby i udzia³u gospodarstw z przedzia³u 15 ha. Podkreœliæ nale¿y spadek liczby gospodarstw w tym okresie o prawie 8%. Korzystnej
zmianie uleg³a równie¿ struktura u¿ytkowania ziemi przez poszczególne grupy gospodarstw.
W tych latach wyst¹pi³ spadek udzia³u ziemi w gospodarstwach z przedzia³u 1-20 ha o 2,9%,
przy jednoczesnym wzroœcie udzia³u ziemi w gospodarstwach powy¿ej 20 ha równie¿ o 2,9%.
Procesy te nale¿y oceniæ pozytywnie, mimo ¿e tempo tych zmian jest niskie. Podobne procesy
zachodzi³y w rolnictwie niemieckim [Reisch 2004]. Analizuj¹c strukturê obszarow¹ gospodarstw w Polsce, nale¿y podkreœliæ bardzo niski stopieñ integracji poziomej i pionowej rolników. Proces tworzenia grup producenckich wœród rolników przebiega bardzo wolno.
ZASOBY PRACY W ROLNICTWIE W WYBRANYCH KRAJACH I W POLSCE
W tabeli 4 podano liczby charakteryzuj¹ce zasoby pracy w rolnictwie w badanych
krajach w latach 1996-2006. Wystêpuje zasadnicza ró¿nica miêdzy badanymi krajami a
Polsk¹, nie tylko pod wzglêdem liczby pracuj¹cych w rolnictwie. W 1996 r. w rolnictwie
polskim zatrudnionych by³o 3310 tys. osób, zdecydowanie wiêcej ni¿ w pozosta³ych krajach, w których ³¹cznie by³o zatrudnionych 2739 tys. osób. Cech¹ charakterystyczn¹ we
wszystkich krajach by³ spadek liczby osób zatrudnionych w rolnictwie, zawarty w przedziale od 9 (Francja) do 31% (Polska). Wysoki spadek liczby zatrudnionych w Polsce w tym
85
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
Tabela 4. Pracuj¹cy w rolnictwie w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 1996- 2006
Wyszczególnienie
Dania
Francja Niemcy
Wlk.
Brytania
Polska
1996
Zatrudnienie [tys.]
Udzia³ pracuj¹cych w rolnictwie do zatrudnionych ogó³em [%]
Liczba zatrudnionych na 100 ha UR
103
3,9
3,7
1048
.
3,5
1076
3,0
6,3
512
2,0
2,9
3310
22,1
17,7
89,9
.
3,3
971
.
3,2
942
2,6
5,5
391
1,4
2,3
2720
19,1
15,3
84,6
3,1
3,3
994
4,0
3,3
832
2,3
4,9
356
1,3
2,1
2484
18,0
15,6
79,4
2,8
2,9
953
3,8
.
843
2,3
4,9
384
1,4
.
2300
15,8
14,4
2001
Zatrudnienie [tys.]
Udzia³ pracuj¹cych w rolnictwie do zatrudnionych ogó³em [%]
Liczba zatrudnionych na 100 ha UR
2004
Zatrudnienie [tys.]
Udzia³ pracuj¹cych w rolnictwie do zatrudnionych ogó³em [%]
Liczba zatrudnionych na 100 ha UR
2006
Zatrudnienie [tys.]
Udzia³ pracuj¹cych w rolnictwie do zatrudnionych ogó³em [%]
Liczba zatrudnionych na 100 ha UR
ród³o: Rocznik Statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2006, Rocznik Statystyczny RP 1996-2007.
okresie by³ rezultatem zmiany metodologii liczenia zatrudnionych w rolnictwie podczas
Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r. W poprzednich latach liczono zasoby pracy okreœlone liczb¹ zawodowo czynnych w rolnictwie, natomiast w 2002 r. i nastêpnych liczono
tzw. pe³nozatrudnionych z uwzglêdnieniem czasu pracy w gospodarstwie [Systematyka i
charakterystyka gospodarstw rolnych PSR 2002]. W pozosta³ych krajach: Danii, Niemczech i Wielkiej Brytanii spadek liczby zatrudnionych w rolnictwie zawarty by³ w przedziale
22-25%. Wyst¹pi³y równie¿ istotne ró¿nice miêdzy porównywanymi krajami a Polsk¹ w
udziale zatrudnionych w rolnictwie w zatrudnionych ogó³em. W porównywanych krajach
udzia³ ten zawarty by³ w przedziale od 1,4 (Wielka Brytania) do 4% (Francja). W Polsce ten
wskaŸnik w 1996 r. wynosi³ 22,1%, natomiast w 2006 r. 15,8%. Bardzo istotne ró¿nice wystêpuj¹ tak¿e w zasobach pracy w przeliczeniu na 100 ha UR. W porównywanych krajach w
2004 r. obsada si³y roboczej zawarta by³a w przedziale od 2 (Wielka Brytania) do 5 (Niemcy)
osób na 100 ha UR. W Polsce ten wskaŸnik wynosi³ 15,6. Obejmuje on wszystkie gospodarstwa rolne. Oceniæ go nale¿y jako bardzo wysoki, szczególnie na tle pozosta³ych krajów.
Jest to olbrzymi atut polskiego rolnictwa, jednak nie w pe³ni wykorzystany. O tym informuj¹
liczby podane w tabeli 5, które odnosz¹ siê do gospodarstw o powierzchni powy¿ej 1 ha UR
z podzia³em na grupy obszarowe. Z liczb podanych w tabeli 5 wynika olbrzymie zró¿nicowanie zasobów si³y roboczej w gospodarstwach o ró¿nej powierzchni. Oko³o 66% zatrudnionych w gospodarstwach indywidualnych zwi¹zanych jest z gospodarstwami 1-5 i 5-10 ha
UR. W przeliczeniu na 100 ha UR odpowiednie wskaŸniki wynosz¹ 31 i 29 osób. Obsada si³y
roboczej w gospodarstwach o powierzchni 10-20 ha UR jest zbli¿ona do œredniej i wynosi
oko³o 13 osób na 10 ha UR. Dopiero obsada si³y roboczej w gospodarstwach o powierzchni
powy¿ej 50 ha UR kszta³tuje siê na poziomie obsady si³y roboczej w porównywanych
krajach Europy zachodniej. W gospodarstwach indywidualnych w Polsce dominuje w³asna si³a robocza. W gospodarstwach do 20 ha UR jej udzia³ zawarty jest w przedziale 95-
86
W. ZIÊTARA
Tabela 5. Pracuj¹cy w gospodarstwach indywidualnych wed³ug grup obszarowych u¿ytków rolnych w latach
2005- 2007
Lata
Pracuj¹cy
Razem
Liczba pe³nozatrudnionych w tys. w grupie obszarowej
1- 5 ha
5- 10 ha
10- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
2005
ogó³em
na 100 ha UR
% rodzinnej si³y rob.
2 027,1
14,9
95,3
783,4
30,9
97,5
551,8
20,0
96,4
433,3
12,9
95,3
207,2
7,3
91,4
5 1, 4
2,4
67,1
2007
ogó³em
na 100 ha UR
% rodzinnej si³y rob.
2 047,8
14,5
95,1
796,8
30,6
97,5
556,9
20,2
96,0
426,2
12 , 7
94,8
209,3
7,4
92,0
58,6
2,7
67,4
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 i w 2007 r.
97%, natomiast w gospodarstwach powy¿ej 50 ha UR udzia³ rodzinnej si³y roboczej wynosi
oko³o 67%.
W gospodarstwach osób prawnych i jednostkach organizacyjnych bez osobowoœci
prawnej w latach 2005-2007 wyst¹pi³o zwiêkszenie zatrudnienia, które w 2007 r. wynosi³o
oko³o 60 tys. osób (tab. 6). W tej grupie dominuj¹ gospodarstwa o powierzchni powy¿ej 50
ha UR oparte na najemnej sile roboczej. Charakterystyczn¹ cech¹ jest wyraŸny spadek
udzia³u sta³ej najemnej si³y roboczej, który w 2007 r. wynosi³ oko³o 60% i by³ ni¿szy w
gospodarstwach o wiêkszej powierzchni. Ten fakt nale¿y wi¹zaæ z rosn¹cymi kosztami sta³ej
pracy najemnej. Z tego powodu w wiêkszym zakresie w tych gospodarstwach korzysta siê
Tabela 6. Pracuj¹cy w gospodarstwach osób prawnych i jednostkach organizacyjnych bez osobowoœci prawnej w
latach 2005- 2007
Lata
Pracuj¹cy
Liczba pe³nozatrudnionych [tys.]
razem
1- 50 ha
50- 100 ha
>100 ha
2005
O gó³em
% sta³ej najemnej si³y roboczej
43,8
94,7
5,7
98,2
2,8
92,9
35,3
94,3
2007
O gó³em
% sta³ej najemnej si³y roboczej
52,3
59,5
4,4
70,5
2,0
60,0
45,9
58,4
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 i w 2007 r.
0-1
1-2
2-3
3-5
5-10 10-15 15-20
20-30
30-50 50-100 100 i wiêcej
Rysunek 2. Struktura nak³adów pracy ogó³em (w AWU) wed³ug kategorii pracuj¹cych i powierzchni
u¿ytków rolnych gospodarstwa w 2007 roku
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r. GUS 2008.
87
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
Tabela 7. Struktura wykszta³cenia pracuj¹cych w rolnictwie wed³ug grup obszarowych w Polsce w 2007 roku
Wykszta³cenie
Wy¿sze
Œrednie
Zasadnicze
Podstawowe pe³ne i niepe³ne
Udzia³ [%]
ogó³em
1- 5 ha
5- 10 ha
10- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
6,6
29,3
39,2
24,9
6,9
29,5
36,7
26,9
5,4
27,3
41,6
25,7
5,7
28,3
44,7
21,3
6,6
34,7
42,6
16,1
20,9
41,5
31,0
6,6
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.
Rysunek 3. Œredni wiek pracuj¹cych w indywidualnych
gospodarstwach rolnych, w tym u¿ytkowników, wed³ug
p³ci i powierzchni u¿ytków rolnych w 2007 roku
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.
65 lat i wiêcej
Rysunek. 4. Struktura pracuj¹cych w indywidualnych
gospodarstwach rolnych wg wieku i powierzchni u¿ytków
rolnych w 2007 r.
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.
z us³ug pracy sezonowej, tak¿e stosuje siê formê „samozatrudnienia”.
Dobr¹ ilustracj¹ struktury zatrudnienia w rolnictwie wed³ug grup gospodarstw jest rysunek 2.
O potencjale pracy w rolnictwie
decyduje nie tylko liczba zatrudnionych w rolnictwie, lecz tak¿e ich jakoœæ, której wyró¿nikiem jest wykszta³cenie i wiek pracuj¹cych w rolnictwie. Liczby charakteryzuj¹ce wykszta³cenie pracuj¹cych w rolnictwie
podano w tabeli 7, natomiast dane
charakteryzuj¹ce wiek na rysunkach
3 i 4. W 2007 r. œredni udzia³ osób
pracuj¹cych z wykszta³ceniem wy¿szym wynosi³ 6,6%. Zdecydowanie
wy¿szy by³ w grupie gospodarstw o
powierzchni powy¿ej 50 ha UR. Oko³o 30% wynosi³ udzia³ pracuj¹cych z
wykszta³ceniem œrednim. W tym
przypadku ten wskaŸnik by³ wy¿szy
w gospodarstwach o powierzchni
powy¿ej 50 ha UR, gdzie wynosi³
41,5%. Udzia³ pracuj¹cych z wykszta³ceniem zasadniczym wynosi³
39,2%, obni¿a³ siê w miarê wzrostu
powierzchni UR. W gospodarstwach
najwiêkszych wynosi³ 31%. Udzia³
osób z wykszta³ceniem podstawowym pe³nym i niepe³nym wynosi³
oko³o 25%. Obni¿a³ siê tak¿e w miarê
wzrostu powierzchni. W ostatniej
grupie wynosi³ 6,6%. Ogólnie oceniaj¹c poziom wykszta³cenia nale¿y
stwierdziæ, ¿e jest on niewystarcza-
88
W. ZIÊTARA
j¹cy w stosunku do potrzeb. Za po¿¹dany nale¿a³oby uznaæ poziom wykszta³cenia pracuj¹cych w gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 50 ha UR.
Œredni wiek zatrudnionych w rolnictwie w 2007 r. wynosi³ oko³o 45 lat. Wystêpuje
istotna zale¿noœæ miêdzy powierzchni¹ gospodarstw a wiekiem pracuj¹cych. W grupie
gospodarstw do 1 ha UR œredni wiek u¿ytkowników gospodarstw – mê¿czyzn wynosi³
oko³o 55 lat, natomiast kobiet 59 lat. W gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 50 ha UR
œredni wiek wynosi³ oko³o 45 lat. Tê tendencjê nale¿y uznaæ za po¿¹dan¹. Jest ona wypadkow¹ wzrostu udzia³u pracuj¹cych do 24 lat, 25-34, 35-44 i 45-54 lat i spadku udzia³u w wieku
55-64 i 65 i wiêcej lat. Te tendencje nale¿y uznaæ równie¿ za po¿¹dane.
ZASOBY SI£Y POCI¥GOWEJ W ROLNICTWIE POLSKIM
W œrodkach produkcji oprócz budynków i budowli, maszyn i urz¹dzeñ szczególn¹ rolê
odgrywaj¹ zasoby si³y poci¹gowej. W polskim rolnictwie dominuje mechaniczna si³a poci¹gowa. Jej udzia³ w 2005 r. wynosi³ 98% [Rocznik Statystyczny RP za lata 1996-2007]. Z liczb
podanych w tabeli 8 wynika, ¿e w 2007 r. w gospodarstwach powy¿ej 1 ha UR znajdowa³o siê
1487,8 tys. ci¹gników o ró¿nej mocy. Dominowa³y ci¹gniki o mocy z przedzia³u 15-60 kW,
których udzia³ wynosi³ oko³o 85%. Udzia³ ci¹gników o mocy 60-100 kW wynosi³ 8,8% natomiast udzia³ ci¹gników o mocy powy¿ej 100 kW wynosi³ zaledwie 2,5%. Ponad 80% ci¹gników
tej klasy znajdowa³o siê w gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 20 ha UR. Ci¹gniki o mocy
poni¿ej 25 kW wystêpowa³y g³ównie w gospodarstwach do 10 ha UR. Pod wzglêdem iloœciowym zasoby si³y poci¹gowej w polskim rolnictwie oceniæ nale¿y jako wysokie. Œrednio na 1 ha
UR przypada 4,4 kW mocy ci¹gników. Obserwuje siê istotne zró¿nicowanie mocy ci¹gników
w zale¿noœci od powierzchni gospodarstw, maleje w miarê wzrostu powierzchni gospodarstwa. W gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 50 ha UR na 1 ha UR przypada 2,3 kW. Ten
poziom mo¿na uznaæ za racjonalny. W gospodarstwach o mniejszej powierzchni wystêpuje
zdecydowany nadmiar si³y poci¹gowej. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e ci¹gniki w rolnictwie s¹
mocno wyeksploatowane. Œwiadcz¹ o tym bardzo niskie nak³ady inwestycyjne na œrodki
transportowe w stosunku do ich wartoœci brutto. W 2005 r. wartoœæ tego wskaŸnika wynosi³a zaledwie 2,8% [Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2006].
Tabela 8. Liczba ci¹gników w gospodarstwach powy¿ej 1 ha w zale¿noœci od powierzchni gospodarstw i mocy
ci¹gników oraz zasoby mechanicznej si³y poci¹gowej w Polsce w 2007 roku
Grupa mocy
ci¹gników
O gó³em
Do 15 kW
15- 25 kW
25- 40 kW
4 0 - 6 0 kW
60- 100 kW
> 10 0 kW
Liczba ci¹gników
[tys. szt.]
1 487,8
48,5
370,3
465,2
434,2
132,0
37,6
Udzia³ ci¹gników w gospodarstwach wg grup obszarowych [%]
ogó³em
1- 5 ha
5- 10 ha
10- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
100,0
3,3
24,9
3 1, 3
29,2
8,8
2,5
30,1
72,6
42,4
32,5
21,4
7,5
3,5
25,6
16,3
29,7
28,7
26,1
11,5
3,5
23,6
7,4
18 , 9
24,2
29,2
26,1
10,0
14,9
2,9
7,7
11,8
18,0
36,0
29,8
5,8
0,8
1,3
2,8
5,3
18 , 9
53,2
64 831
100,0
4,4
17 895
27,6
6,9
13 719
21,2
4,8
14 7 9 2
22,8
4,4
11 741
18 , 1
4,0
6 684
10,3
2,3
Zasoby mechanicznej si³y poci¹gowej
kW [tys.]
Udzia³ [%]
kW/ha UR
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.
89
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
KIERUNKI PRODUKCJI W ROLNICTWIE POLSKIM I ZRÓ¯NICOWANIE REGIONALNE
Struktura produkcji w gospodarstwach i przedsiêbiorstwach rolniczych w Polsce jest
zró¿nicowana. W zdecydowanej wiêkszoœci prowadz¹ one produkcjê roœlinn¹ i zwierzêc¹.
Jedynie czêœæ przedsiêbiorstw tzw. wielkoobszarowych o powierzchni powy¿ej 100 ha UR
prowadzi wy³¹cznie produkcjê roœlinn¹. Œrednio w kraju w strukturze towarowej produkcji
rolniczej dominuje produkcja zwierzêca. Jej udzia³ w ostatnich kilku latach wynosi³ ponad
60% (tab. 9). W 2006 r. ten udzia³ by³ nieco ni¿szy i wynosi³ 58,1%. Dominuj¹cymi kierunkami w produkcji zwierzêcej s¹ produkcja mleka i ¿ywca wieprzowego. Udzia³ mleka w towarowej produkcji zwierzêcej wynosi³ w tych latach oko³o 30%, wykazuj¹c tendencjê rosn¹c¹.
Udzia³ produkcji mleka ³¹cznie z produkcj¹ ¿ywca wo³owego wynosi³ ponad 40%. Drugim
kierunkiem pod wzglêdem udzia³u jest produkcja ¿ywca wieprzowego. Jego udzia³ zawarty
by³ w przedziale 40-32% wykazuj¹c tendencjê malej¹c¹. Doœæ istotny jest tak¿e udzia³ ¿ywca
drobiowego i jaj. Ich ³¹czny udzia³ w 2006 r. przekracza³ 23%, wykazuj¹c tendencjê rosn¹c¹.
Bior¹c pod uwagê dominuj¹cy udzia³ w towarowej produkcji rolniczej mleka i ¿ywca wieprzowego na te kierunki produkcji zwrócono uwagê w dalszej czêœci artyku³u.
Tabela 9. Struktura towarowej produkcji zwierzêcej w latach 2001- 2006 dla cen bie¿¹cych
Wyszczególnienie
Udzia³ produkcji zwierzêcej w
produkcji towarowej
Produkcja zwierzêca
w tym: ¿ywiec wo³owy
mleko
Razem byd³o
¯ywiec trzodowy
¯ywiec drobiowy
Jaja kurze
Udzia³ w roku [%]
2001
2002
2003
2004
2005
2006
63,2
61,2
60,0
56,1
61,2
58,1
100,0
8,1
29,7
37,8
39,7
13,8
6,7
100,0
7,7
29,7
37,4
38,0
14,9
7,7
100,0
7,7
29,9
37,6
35,9
16,1
8,3
100,0
8,5
30,4
38,9
35,1
16,1
7,9
100,0
9,7
32,2
41,9
31,7
17,0
7,6
100,0
11,5
31,2
42,7
32,2
15,2
8,2
ród³o: Rolniczy Rocznik Statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2006 r.
W tabeli 10 podano liczby charakteryzuj¹ce strukturê gospodarstw utrzymuj¹cych
krowy mleczne i strukturê pog³owia krów wed³ug stopnia koncentracji i wielkoœci gospodarstw. W 2007 r. by³o 656,5 tys. gospodarstw utrzymuj¹cych krowy mleczne, w tym 441
tys. (67%) gospodarstw utrzymywa³o 1-2 krowy, 139 tys. gospodarstw (21%) – stada 3-9
krów, natomiast tylko 76,5 tys. gospodarstw (11,6%) – stada powy¿ej 10 krów. Stada z
przedzia³u 1-2 krów utrzymywane by³y g³ównie w gospodarstwach o powierzchni do 5 ha.
Stada powy¿ej 10 krów wystêpowa³y g³ównie w gospodarstwach powy¿ej 10 ha. W 2007 r.
³¹czna liczba krów wynosi³a 2824,6 tys., z których 20% wystêpowa³o w stadach 1-2 krów,
24% w stadach 3-9 krów, natomiast ponad 56% krów w stadach powy¿ej 10 szt., które
wystêpowa³y w gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 10 ha UR.
Wystêpuje równie¿ du¿e zró¿nicowanie terytorialne chowu krów mlecznych. Na rysunku 5 przedstawiono rozk³ad terytorialny chowu byd³a mlecznego. W 2007 r. 36% krów
znajdowa³o siê w dwóch województwach (mazowieckim i podlaskim), natomiast w piêciu
województwach (dodatkowo wielkopolskim, ³ódzkim i lubelskim) znajdowa³o siê 63% pog³owia krów. Oznacza to, ¿e chów krów mlecznych zlokalizowany jest w Polsce Centralnej i
Pó³nocno-Wschodniej. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e ta tendencja utrzyma siê w przysz³oœci.
90
W. ZIÊTARA
Tabela 10. Struktura gospodarstw utrzymuj¹cych krowy oraz pog³owie krów w gospodarstwach wed³ug skali
chowu i powierzchni gospodarstw w Polsce w 2007 roku
Skala chowu
Procentowy udzia³ w grupach obszarowych
ogó³em
Udzia³ gospodarstw
O gó³em
1- 2 sztuki
3- 9 sztuk
>10 sztuk
tys.
656,5
441,0
139,0
76,5
0- 5 ha
5- 10 ha
10- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
100,0
67,2
21,2
11,6
36,6
51,0
10,8
0,3
29,2
31,3
35,4
5,3
22,9
14,1
41,8
39,6
9,9
3,2
11,1
46,3
1,4
0,4
0,9
8,5
10 0 , 0
20,1
23,7
56,2
11,6
47,4
8,4
0,2
16,2
33,1
32,5
3,3
29,5
15,5
45,5
27,7
28,9
3,5
12,7
44,7
13,8
0,5
0,9
24,1
%
Udzia³ pog³owia
O gó³em
1- 2 sztuki
3- 9 sztuk
>10 sztuk
2 824,6
568,5
670,0
1 586,1
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.
Rysunek 5. Pog³owie krów wed³ug województw
[tys. szt.]
ród³o: opracowanie w³asne.
Rysunek 6. Obsada krów wed³ug województw
[sztuk na 100 ha UR]
ród³o: opracowanie w³asne.
Wiêksze ró¿nice stwierdza siê w obsadzie krów mlecznych w przeliczeniu na 100 ha UR.
Najwiêksza obsada wystêpuje w woj. podlaskim – 39 szt. krów/100 ha UR. W kolejnym
województwie pod wzglêdem obsady – mazowieckim, obsada wynosi 26 krów i w ³ódzkim –
21 krów. Podobna obsada wystêpuje w województwie ma³opolskim. W pozosta³ych województwach obsada krów jest zdecydowanie ni¿sza. Najni¿sza wystêpuje w województwach
zachodnich: zachodniopomorskim, lubuskim i dolnoœl¹skim (poni¿ej 7 krów/100 ha). Mo¿na
przypuszczaæ, ¿e podobny stan utrzyma siê w najbli¿szej przysz³oœci.
W tabeli 11 podano liczby charakteryzuj¹ce strukturê gospodarstw utrzymuj¹cych
trzodê chlewn¹ i strukturê pog³owia trzody chlewnej w gospodarstwach wg skali chowu i
powierzchni gospodarstw w Polsce w 2007 r. W tym roku wystêpowa³o 664 tys. gospodarstw utrzymuj¹cych trzodê chlewn¹. Z tego 26% utrzymywa³o do 2 sztuk trzody chlewnej. Zdecydowana wiêkszoœæ gospodarstw – 63%, utrzymywa³a stada w przedziale 3-49
sztuk. Tylko 4,8% gospodarstw (31,8 tys.) utrzymywa³o stada 50 sztuk i wiêksze. By³y to
gospodarstwa o powierzchni 10 ha i wiêksze. W 2007 r. stan pog³owia trzody chlewnej
91
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
Tabela 11. Struktura gospodarstw utrzymuj¹cych trzodê chlewn¹ oraz pog³owie trzody chlewnej w
gospodarstwach wed³ug skali chowu i powierzchni gospodarstw w Polsce w 2007 roku
Skala chowu
O gó³em
Procenntowy udzia³ w grupach obszarowych
Gospodarstwa [szt.]
O gó³em
1- 2
3- 9
10 - 4 9
50- 99
10 0 - 19 9
> 200
Pog³owie
0- 5 ha
5- 10 ha
10- 20 ha
20- 50 ha
>50 ha
37,5
72,1
44,0
18,5
2,6
0,8
0,8
30,0
18,7
35,5
39,4
19,1
7,0
2,6
22,3
6,8
16,2
32,2
48,9
38,6
18,9
8,8
2,2
3,9
9,1
26,1
45,2
47,3
1,4
0,2
0,4
0,8
3,3
8,4
30,4
100,0
8,1
16 , 8
27,9
24,2
23,0
1,5
5,2
27,2
15,9
15,2
35,0
71,5
40,8
14,8
2,3
0,8
1,2
18,9
37,2
37,2
18,1
6,6
1,5
7,0
17,6
36,1
48,9
37,4
10,3
2,3
4,0
10,9
27,2
46,4
27,6
0,3
0,4
1,0
3,5
8,8
59,4
[tys.]
664,0
172,4
182,6
234,0
43,2
21,0
10,8
%
100,0
26,0
27,5
35,2
6,5
3,2
1,6
O gó³em
18 512,3
1- 2
3- 9
10 - 4 9
50- 99
100- 199
> 200
274,6
964,0
5042,4
2941,9
2814,4
6475,0
ród³o: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.
wynosi³ 18 512,3 tys., z tego znaczna czêœæ (27,2%) utrzymywana by³a w stadach 10-49
sztuk. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, ¿e 35% pog³owia znajdowa³o siê w stadach powy¿ej 200 sztuk z których oko³o 60% wystêpowa³o w gospodarstwach o powierzchni powy¿ej
50 ha. Mo¿na przyj¹æ za pozytywny fakt, ¿e gospodarstwami decyduj¹cymi o efektach w
produkcji ¿ywca wieprzowego s¹ gospodarstwa o powierzchni powy¿ej 10 ha.
Na rysunku 7 i 8 przedstawiono terytorialne zró¿nicowanie pog³owia trzody chlewnej.
Wiod¹cymi województwami s¹ województwa: wielkopolskie i kujawsko-pomorskie, w których znajduje siê oko³o 41% pog³owia trzody chlewnej. Kolejnym znacz¹cym producentem
¿ywca wieprzowego jest województwo mazowieckie, w którym znajduje siê 10,3% pog³owia
trzody chlewnej. Mo¿na stwierdziæ, ¿e ponad 50% pog³owia trzody chlewnej zlokalizowane
jest w trzech województwach.
Rysunek 7. Pog³owie trzody chlewnej wed³ug
województw [tys. szt.]
ród³o: opracowanie w³asne.
Rysunek 8. Obsada trzody chlewnej wed³ug
województw [sztuk na 100 ha UR]
ród³o: opracowanie w³asne.
92
W. ZIÊTARA
Zdecydowanie wiêksze ró¿nice wystêpuj¹ w obsadzie trzody chlewnej w przeliczeniu
na 100 ha UR. Zdecydowanym liderem jest województwo wielkopolskie, gdzie na 100 ha UR
przypada 295 szt. a w kolejnym województwie kujawsko-pomorskim oko³o 210 szt. Najni¿sza obsada trzody chlewnej (50 szt. i mniej) wystêpuje w województwach: zachodniopomorskim, lubuskim i dolnoœl¹skim.
Analizuj¹c wewnêtrzne uwarunkowania i mo¿liwoœci produkcyjne polskich gospodarstw
nale¿y zwróciæ uwagê na poziom intensywnoœci produkcji mierzony zu¿yciem nawozów
mineralnych w kg NPK/ha. Odpowiednie liczby podano w tabeli 12. W roku 1995/1996
poziom nawo¿enia w Danii, Francji i Niemczech wynosi³ oko³o 160 kg NPK/ha i by³ dwukrotnie wy¿szy ani¿eli w Polsce. Nieco ni¿szy by³ w Wielkiej Brytanii, gdzie wynosi³ 126 kg NPK/
ha. W roku 2002-2003 w analizowanych krajach œredni poziom nawo¿enia zdecydowanie
obni¿y³ siê i wynosi³ 126 kg/ha UR i by³ oko³o 30% wy¿szy ani¿eli w Polsce. Spoœród
analizowanych krajów najwy¿szy poziom nawo¿enia wystêpowa³ w Niemczech i wynosi³
153 kg NPK/ha. Analizie poddano równie¿ poziom plonów g³ównych ziemiop³odów, zbó¿ i
buraków cukrowych. W 1995 r. œrednie plony zbó¿ w analizowanych krajach przekracza³y 60
dt/ha i by³y ponad dwukrotnie wy¿sze ani¿eli w Polsce, gdzie œredni plon zbó¿ w 1995 r.
wynosi³ zaledwie 30,2 dt/ha. W kolejnych latach 2000-2005 poziom plonów w analizowanych krajach nie uleg³ zasadniczej zmianie przy niewielkim wzroœcie plonu zbó¿ w Polsce.
Jednak podobne ró¿nice zosta³y utrzymane. Plony buraków w analizowanych krajach równie¿ s¹ wy¿sze. Jednak ró¿nica nie jest tak drastyczna. W 2005 r. œredni plon buraków
cukrowych w analizowanych krajach by³ o oko³o 1/3 wy¿szy ani¿eli w Polsce. Istotne ró¿nice wystêpuj¹ w wydajnoœci mlecznej krów. W 1995 r. œrednia wydajnoœæ mleczna krów w
analizowanych krajach wynosi³a oko³o 6 tys. litrów mleka, natomiast w Polsce zaledwie
3231 i by³a prawie o po³owê ni¿sza. Mimo wzrostu wydajnoœci mlecznej krów w Polsce do
4271 l, ró¿nica w stosunku do analizowanych krajów nie uleg³a zmianie. Oznacza to, ¿e pod
tym wzglêdem producenci mleka w Polsce maj¹ jeszcze doœæ dalek¹ drogê.
Tabela 12. Zu¿ycie nawozów mineralnych i wydajnoœci jednostkowe wybranych dzia³alnoœci produkcyjnych
Wyszczególnienie
Lata
K raje
Dania
Francja
Niemcy
Wielka
Brytania
Polska
1995/1996
160,7
163,5
162,7
126,1
84,5
2002/2003
111,3
134,3
152,9
10 6 , 1
93,6
Plony zbó¿ [dt/ha]
1995
2000
2005
62,1
62,0
62,0
64,6
72,4
69,8
61,1
64,5
67,3
68,7
71,6
72,0
30,2
25,3
32,3
Plony buraków
cukrowych [dt/ha]
1995
2000
2005
462
565
576
668
759
573
497
617
602
430
525
574
346
394
4 16
WydajnoϾ
mleczna krów
[l]
1995
2000
2005
6657
7421
8156
5517
5948
6548
5424
6122
6439
5703
6 15 5
6975
3231
3778
4271
Zu¿ycie
[kg NPK /ha UR]
ród³o: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2006 r.
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO ROLNICTWA
93
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Przeprowadzona analiza wewnêtrznych uwarunkowañ rozwoju polskiego rolnictwa
upowa¿nia do sformu³owania nastêpuj¹cych stwierdzeñ i wniosków:
1. Ci¹g³y wzrost kosztów pracy w dzia³ach pozarolniczych i wy¿sze tempo wzrostu cen
œrodków produkcji nabywanych przez rolników od cen produktów rolnych prowadzi
do spadku jednostkowej op³acalnoœci produkcji rolniczej.
2. Te procesy wymuszaj¹ wzrost wydajnoœci pracy w rolnictwie, który nie zale¿y wy³¹cznie od dzia³añ podejmowanych przez rolników, lecz uwarunkowany jest mo¿liwoœci¹
odp³ywu nadwy¿ki si³y roboczej z rolnictwa do dzia³ów pozarolniczych.
3. Polskie rolnictwo w porównaniu do innych krajów europejskich dysponuje znacznymi
zasobami ziemi, si³y roboczej i poci¹gowej.
4. Œrednia powierzchnia gospodarstw rolnych w Polsce jest bardzo niska w porównaniu
do badanych krajów europejskich. Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost udzia³u ziemi w
gospodarstwach powy¿ej 20 ha UR. W 2007 r. gospodarstwa te u¿ytkowa³y 39% powierzchni UR.
5. Powa¿nym atutem polskiego rolnictwa s¹ bardzo wysokie zasoby si³y roboczej, jednak
nie s¹ one w³aœciwie wykorzystane, co powoduje niski poziom wydajnoœci pracy w
rolnictwie. Niski jest równie¿ poziom wykszta³cenia rolników. Jedynie rolnicy prowadz¹cy gospodarstwa o powierzchni powy¿ej 50 ha UR posiadaj¹ odpowiedni poziom
wykszta³cenia. Tak¿e w tych gospodarstwach wiek rolników jest najni¿szy w stosunku
do pozosta³ych grup.
6. Wyposa¿enie polskich gospodarstw w si³ê poci¹gow¹ pod wzglêdem iloœciowym mo¿na uznaæ za wysokie, jednak jej jakoœæ ze wzglêdu na wiek ci¹gników jest niska.
7. W strukturze produkcji towarowej dominuje produkcja zwierzêca, a wœród niej produkcja mleka i ¿ywca wieprzowego.
8. Stwierdza siê du¿e zró¿nicowanie terytorialne chowu krów mlecznych i trzody chlewnej. W piêciu województwach centralnych i wschodnich utrzymuje siê ponad 50%
pog³owia krów. Natomiast ponad 50% pog³owia trzody chlewnej utrzymuje siê w trzech
województwach.
9. Poziom intensywnoœci produkcji roœlinnej w Polsce jest zdecydowanie ni¿szy ni¿ w
porównywanych krajach, jednak ró¿nica w poziomie plonów jest zdecydowanie wy¿sza ni¿ w poziomie nawo¿enia. Œwiadczy to o ni¿szej sprawnoœci polskiego rolnictwa.
LITERATURA
Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej za lata 1996, 2000, 2005,
2007. 2008: IERiG¯ – PIB, Warszawa.
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r. 2006: G³ówny Urz¹d Statystyczny. Warszawa.
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r. 2008: G³ówny Urz¹d Statystyczny. Warszawa.
Duczkowska-Ma³ysz K. 2008: Zmieniaj¹ca siê rola rolnictwa w spo³ecznym i ekonomicznym funkcjonowaniu
obszarów wiejskich (procesy dostosowawcze polskiego rolnictwa do nowych wyzwañ). [W:] Wyzwania
przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020. IRWiR, Warszawa.
Reisch E. 2004: Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Niemczech. Postêpy Nauk Rolniczych PAN, nr 3
Warszawa.
Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. 2006: GUS. Warszawa.
Roczniki statystyczne RP GUS za lata 1996-2007. 2007. Warszawa.
Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. Powszechny Spis Rolny 2002. 2003: Warszawa.
94
W. ZIÊTARA
Steffen G. 2004: Przedsiêbiorstwa rolnicze w Europie Zachodniej. Postêpy Nauk Rolniczych PAN, nr 3 Warszawa.
Wilkin J. 2008: Wielofunkcyjnoœæ rolnictwa i obszarów wiejskich. [W:] Wyzwania przed obszarami wiejskimi i
rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020. IRWiR, Warszawa.
Ziêtara W. 2004: Specyficzne przyrodnicze, organizacyjne i ekonomiczne cechy rolnictwa. Postêpy Nauk
Rolniczych PAN, Nr 3. Warszawa.
Wojciech Ziêtara
INTERNAL CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF POLISH AGRICULTURE
Summary
In the paper endogenous conditions for the development of agricultural sector in Poland in comparison with selected EU countries are discussed. It is indicated, that comparing to other countries area of
agricultural land per capita is one of the highest in Europe. Large labour resources exceed the needs.
Agriculture is well equipped with tractors. The present level of production factors can be considered as a
strength of the sector. The weak point is a low, on average, farm size, several times lower than in the
countries compared in the analysis. Increasing share of larger farms (above 20 ha) in the land use is a
positive feature. Regional specialization and concentration in livestock production (over 50% of the
total heard of cows and pigs is concentrated in five and three regions respectively) is stated.
Adres do korespondencji:
prof. dr. hab. Wojciech Ziêtara
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw
Wydzia³ Nauk Ekonomicznych SGGW
ul. Nowoursynowska 166
02-787 Warszawa
e-mail: [email protected]