Ewa PANEK, Ewa SALAMON Przekształcenia środowiska

WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
Mat. Symp. str. 271 – 283
Ewa PANEK, Ewa SALAMON
Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN, Kraków
Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca w rejonie
Tarnowa w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego
Streszczenie
Celem pracy jest prezentacja zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym w wyniku
eksploatacji złóż kruszywa naturalnego w dolinie Dunajca w rejonie Tarnowa. Szczegółowo
omówione zostały przekształcenia powierzchni terenu i krajobrazu oraz zmiany w strukturze
użytkowania powierzchni, które przedstawiono na tle uwarunkowań przyrodniczych obszaru.
Przekształcenia te mają charakter bezpośredni i pośredni, nieodwracalny, długotrwały lub
okresowy. Ich głównym efektem jest powstawanie rozległych basenów wodnych, które łącznie
z przyległymi obszarami leśnymi stanowią warunki dla rozwoju turystyki i rekreacji.
1. Wstęp
Cechą charakterystyczną doliny Dunajca w rejonie Tarnowa jest występowanie na
znacznym obszarze kruszywa naturalnego dobrej jakości. Jest one przedmiotem intensywnej
eksploatacji na potrzeby ponad lokalnego budownictwa czy drogownictwa w Małopolsce.
Złoża kruszywa naturalnego na tym obszarze stanowią perspektywiczną bazę surowcową. Ich
eksploatacja prowadzi do daleko idących przeobrażenia krajobrazu i szaty roślinnej, spowodowanych powstawaniem poeksploatacyjnych basenów wodnych, zagospodarowywanych na cele
rekreacyjne, stawy hodowlane itp.
Przekształcenia te mają charakter bezpośredni i pośredni oraz nieodwracalny, długotrwały
lub okresowy. Przekształcenia bezpośrednie nieodwracalne obejmują zmiany morfologii terenu
oraz niektóre aspekty zmiany struktury użytkowania powierzchni terenu. Nieodwracalne
zmiany w strukturze użytkowania terenu, zachodzące w wyniku eksploatacji kruszywa
naturalnego, najczęściej polegają na trwałym ubytku powierzchni zajętych przez użytki rolne
względnie lasy. Następuje wzrost powierzchni wykorzystanej pozarolniczo, tj. przekwalifikowanie użytków rolnych i leśnych na obszary górnicze. Jedynie niektóre tereny górnicze, po
zakończeniu eksploatacji, mogą pełnić swoje pierwotne funkcje (użytki zielone względnie
lasy), po przeprowadzeniu odpowiednich zabiegów rekultywacyjnych. W większości przypadków wyrobiska poeksploatacyjne przekształcone są w baseny wodne.
Zharmonizowanie eksploatacji złóż kruszywa naturalnego z koniecznością ochrony
środowiska przyrodniczego powinno być jednym z podstawowych zadań planowania przestrzennego na obszarze doliny Dunajca w rejonie Tarnowa. Celem pracy jest przedstawienie
wybranych aspektów zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym w wyniku eksploatacji
udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego.
___________________________________________________________________________
271
E. PANEK, E. SALAMON – Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca...
___________________________________________________________________________
2. Charakterystyka obszaru
2.1. Położenie geograficzne
Rozpatrywany obszar stanowi fragment doliny Dunajca w dolnym biegu rzeki, na odcinku
pomiędzy Wojniczem a Żabnem w obrębie gmin: Wierzchosławice, Radłów i Żabno powiatu
tarnowskiego. Według fizyczno-gegraficznego podziału Polski (Kondracki 1998), dolny bieg
rzeki znajduje się w obrębie mezoregionu Niziny Nadwiślańskiej, we wschodniej części
makroregionu Kotliny Sandomierskiej. Od wschodu sąsiaduje z Płaskowyżem Tarnowskim
a od zachodu z Równina Radłowską, należącą do Pogórza Bocheńskiego.
Dunajec, który w swoim górnym i środkowym biegu jest typowo górską rzeką, w granicach
rozpatrywanego obszaru ma charakter nizinny. Rzeka stanowi naturalną granicę większości
gmin powiatów tatrzańskiego, sądeckiego i tarnowskiego. Obszar doliny Dunajca w rejonie
Tarnowa, jest mało zróżnicowany morfologicznie, równinny, lekko nachylony w kierunku
północnym.
2.2. Klimat
Rejon Tarnowa posiada umiarkowanie ciepły klimat podgórskich nizin i uchodzi za
najcieplejszy w Polsce. Średnia roczna temperatura wynosi tu 8,8 ° C, a średnia roczna suma
opadów wynosi 700 – 740 mm (Dynowska, Maciejewski 1991). Prędkości wiatrów o przeważających kierunkach zachodnich i północno-zachodnich wahają się w granicach 2,5 – 3,4 m/s.
Cechą klimatu den dolinnych jest występowanie inwersji termicznej i mgieł związanych ze
słabą wentylacją obszaru, dużymi dobowymi wahaniami temperatury i zwiększoną wilgotnością
powietrza. Bardziej korzystne warunki klimatyczne panują na wyżej położonym nadzalewowym tarasie plejstoceńskim Równiny Radłowskiej.
2.3. Warunki wodne
Omawiany obszar znajduje się w dorzeczu (zlewni) Dunajca. Maksymalna rozpiętość
wahań stanu wody w dolnym biegu rzeki wynosi 10,5 m. Średni przepływ Dunajca mierzony
w miejscowości Biskupice Radłowskie koło Żabna wynosi 84 m3/s. Dunajec stwarza
zagrożenie powodziowe. Charakteryzuje się dużymi wahaniami stanu wody przekraczającymi
nawet 10 m w okresach katastrofalnych wezbrań. Jest on obwałowany wałami przeciwpowodziowymi. Podczas wiosennych i letnich wezbrań międzywale bywa znacznie podtapiane lub
zalewane (Dynowska, Maciejewski 1991).
Sieć drobnych cieków wodnych na tym terenie jest nieregularna i chaotyczna. Płytkie
występowanie utworów nieprzepuszczalnych jest powodem znacznego zagęszczenia sieci
cieków i licznych rowów melioracyjnych.
Nieliczne naturalne zbiorniki wodne występują w starorzeczach Dunajca, które znajdują się
w stadium zaniku. Przybywa ilość sztucznych zbiorników wodnych, powstających w wyniku
eksploatacji kruszywa naturalnego sięgającej poniżej zwierciadła wód gruntowych.
Użytecznym poziomem zaopatrującym w wodę pitną jest lokalny czwartorzędowy zbiornik
wód podziemnych o charakterze porowym wśród piaszczysto-żwirowych osadów tarasów
Dunajca. Zasilany jest on wodami opadowymi. Zwierciadło wód jest zwykle swobodne,
występuje na głębokości do około 4 m poniżej powierzchni terenu. Współczynnik przepuszczalności wynosi od 20 – 150 m/dobę.
___________________________________________________________________________
272
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
2.4. Gleby oraz struktura użytkowania ziemi
Gleby w dolinie Dunajca rozwinęły się głównie na osadach aluwialnych i fluwioglacjanlych.
Są to gleby piaszczysto-gliniaste (bielicowe) oraz żyzne mady gliniasto-pylaste rzecznych
tarasów rędzinnych Dunajca, o miąższości do około 0,5 m. O jakości gleb i ich rolniczym
wykorzystaniu decyduje waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wyrażona wskaźnikiem bonitacji (tabela 2.1.).
Tabela 2.1.
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej wg Oceny stanu ... (1999)
Table 2.1.
Valorization of farmlands by Ocena stanu ....(1999)
Gmina
Radłów
Wierzchosławice
Żabno
Jakość i przydatność
rolnicza
65,1
67,7
67,3
Wskaźnik bonitacji
Agroklimat
Rzeźba
terenu
13,0
4,2
13,0
4,2
13,0
4,4
Warunki
wodne
4,0
2,9
4,1
Ogólny wskaźnik
Rolniczej
przestrzeni produkcyjnej
86,3
87,8
88,6
Pod względem przydatności rolniczej są to gleby wysokich klas bonitacyjnych,
w większości należące do gleb chronionych (klasy I – IVa). Według danych dla powiatu
tarnowskiego (Ocena stanu zanieczyszczenia... 1999), udział gleb wysokiej jakości,
reprezentowanych przez I – III klasy bonitacyjne wynosi 34,8%, natomiast 50,4% powierzchni
użytków rolnych zajmują gleby klas IVa i IVb. Gleby o zbliżonych właściwościach rolniczych
i podobnym sposobie użytkowania stanowią kompleksy rolniczej powierzchni produkcyjnej.
Grunty orne doliny Dunajca obejmują kompleks pszenny bardzo dobry i dobry oraz kompleks
zbożowo-pastewny mocny.
Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej stanowi wypadkową właściwości gleb,
agroklimatu, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Warunki agroklimatyczne w rejonie Tarnowa
są sprzyjające rolnictwu (tabela 2.1.). Cechują się długim okresem wegetacyjnym (wyrażonym
liczbą dni o temperaturze przekraczającej 5° C). Waha się on od 220 do 230 dni. Obszar ten
charakteryzuje się wysokim rocznym usłonecznieniem, którego przeciętna wartość przekracza
4,2 godz/dzień (Warunki przyrodnicze ... 1987). Agroklimat, rzeźba terenu oraz warunki
wodne sprzyjają uzyskaniu plonów wysokiej jakości.
W punktowej waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Instytutu Upraw Nawożenia
i Gleboznawstwa w Puławach gminy położone w dolnym biegu Dunajca uzyskały wysokie
wartości. W gminach Radłów, Wierzchosławice i Żabno, wyliczony wskaźnik jakości wynosi
odpowiednio: 86,3; 87,8 oraz 88,6 punktów w 100-punktowej skali (Ocena stanu ... 1999).
Struktura użytkowania powierzchni ziemi w gminach przedstawiona została w tabelach 2.2. i 2.3.
Tabela 2.2.
Struktura użytkowania powierzchni ziemi w gminach wg Powszechnego spisu rolnego (1997)
Table 2.2.
Land utilization structure in the communes by Powszechny spis rolny (1997)
Gmina
Żabno
Radłów
Wierzchosławice
Polska
Powierzchnia (ha)
10670
8683
7453
31268502
Użytki rolne (%)
70,6
69,2
50,1
59,0
Lasy (%)
3,2
16,3
35,6
28,7
Pozostałe grunty (%)
26,2
14,5
14,3
12,4
___________________________________________________________________________
273
E. PANEK, E. SALAMON – Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca...
___________________________________________________________________________
Struktura użytków rolnych wg Powszechnego spisu rolnego (1997)
Tabela 2.3.
Table 2.3.
Farmland structure by Powszechny spis rolny (1997)
Gmina
Grunty orne (%)
Żabno
Radłów
Wierzchosławice
Polska
81,1
70,3
76,9
76,7
Łąki
12,0
23,1
16,6
Użytki rolne (%)
Użytki zielone (%)
Pastwiska
5,8
6,3
5,5
Razem
17,8
29,4
21,8
21,9
Użytki rolne (tabela 2.2.) zajmują powierzchnię od 50% w gminie Wierzchosławice do 70%
w gminach Radłów i Żabno. Wśród użytków rolnych udział gruntów ornych (tabela 2.3.)
w gminach Radłów i Wierzchosławice przekracza 70%, a w gminie Żabno 80%. Grunty orne
rozciągają się wzdłuż doliny Dunajca na tarasie rędzinnym. Uprawia się na nich głównie
pszenicę, żyto, ziemniaki oraz warzywa. Na obszarach starorzeczy brak jest pól uprawnych;
zajmują je użytki zielone.
Użytki zielone (tabela 2.3.) zajmują od 17,8% w gminie Żabno do 29,4% w gminie Radłów.
Wśród podlegających ochronie prawnej użytków zielonych wyróżnia się łąki na podłożu
organicznym, występujące najliczniej w starorzeczach oraz na terenach śródleśnych (Warunki
przyrodnicze .... 1987). Starorzecza w postaci meandrów tworzą najczęściej suche formy.
Porośnięte są głównie roślinnością trawiastą, stanowiącą trwałe użytki zielone, nie objęte
ochroną, a zaliczane do klasy bonitacyjnej 3z, oraz krzewami. Na północ od Radłowa
starorzecza sporadycznie wypełnione są wodą. Na wschód od koryta Dunajca ślady meandrów
są rzadkie, spotyka się je w okolicy Żabna, Niedomic.
Stopień lesistości gmin położonych w dolinie Dunajca (tabela 2.2.) jest bardzo
zróżnicowany i waha się od 3,2% w gminie Żabno do 35,6% w gminie Wierzchosławice.
Największy kompleks leśny stanowią Lasy Radłowskie. Są to lasy o charakterze ochronnym,
położone na tarasie nadzalewowym na zachód od doliny Dunajca, głównie w gminach
Wierzchosławice i Radłów. Lasy Radłowskie kształtują stosunki klimatyczne regionu.
Dominują tu siedliska boru mieszanego wilgotnego i boru mieszanego świeżego. Dominującym
gatunkiem jest sosna zwyczajna (Pinus silvestris), a udział dębu szypułkowego (Quercus robur)
jest nieznaczny. Na terenach podmokłych występuje czarną olsza (Alnus glutinosa). Pozostałe
obszary leśne są rozproszone i zajmują niewielkie powierzchnie. Wzdłuż koryta Dunajca
występują lokalnie lasy łęgowe, w których dominuje olsza szara (Alnus incana) i czarna.
Obszar zajęty przez zabudowę mieszkaniową i przemysłową, drogi, wody powierzchniowe
i nieużytki stanowi 14 – 26% w poszczególnych gminach (tabela 2.2.).
2.4. Walory przyrodnicze
Świat roślinny i zwierzęcy doliny Dunajca w rejonie Tarnowa jest stosunkowo urozmaicony. Florę szeroko reprezentuje roślinność wodna, bagienna oraz zespoły roślin
torfowiskowych i łąkowych. Faunę stanowią głównie owady, płazy i gady.
Dolina Dunajca, według klasyfikacji sieci ekologicznej ECONET-PL (Liro i in. 1995),
stanowi korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym. Umożliwia on migrację
gatunków pomiędzy obszarami węzłowymi, co sprzyja odtworzeniu naturalnych układów
przyrodniczych. Teren korytarza jak i innych elementów krajowej sieci ekologicznej ECONETPL wymaga prowadzenia proekologicznych form gospodarki.
___________________________________________________________________________
274
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
W granicach rozpatrywanego terenu znajduje się ostoja przyrody – „Starorzecze Nieprawie”.
Jest to ostoja typu wodno-torfowiskowego terenów podmokłych i roślinności brzegowej
stojących wód śródlądowych. Jej powierzchnia wynosi 10 ha. W akwenie starorzecza
występuje stanowisko kotewki orzecha wodnego (Trapa natans). Gatunek ten stanowi rzadkość
florystyczną na skalę europejską. Inna ostoja „Jadowniki Mokre” o powierzchni 683 ha,
reprezentująca typ śródlądowych wód stojących zlokalizowana jest na północnym krańcu
kompleksu Lasów Radłowskich (Dyduch-Falniowska i in. 1999).
Decyzją Wojewody Małopolskiego w 2000 roku w Lasach Radłowskich utworzono
rezerwat florystyczno-leśny o powierzchni 30,99 ha. Ma on na celu ochrony szafranu spiskiego
(Crocus scepusiensis), którego stanowiska występują w obrębie śródleśnych łąk.
Zatwierdzony przez Wojewodę Tarnowskiego w 1996 roku Radłowsko-Wierzchosławicki
Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje Lasy Radłowskie wraz z kompleksem śródleśnych
stawów, starorzecza oraz obszary stanowiące zbiorowiska roślin wodnych i łąkowych
w obrębie doliny Dunajca, które są ostoją ptactwa. Na terenie Lasów Radłowskich znajduje się
kompleks stawów, powstałych prawdopodobnie w XIX wieku, w miejscu wyeksploatowania
piasku oraz torfu, które pełnią rolę rybnych stawów hodowlanych (Nieć i in. 1999).
W 1998 roku Wojewoda Tarnowski uznał jako użytek ekologiczny obszar powierzchni 0,14
ha. Nosi on nazwę “Wał” i położony jest na skraju Lasów Radłowskich w miejscowości Wał
Ruda. Utworzony został w celu ochrony roślinności bagiennej terenów podmokłych.
W gminach Żabno, Wierzchosłąwice i Radłów istnieje szereg pomników przyrody
ożywionej, stanowiących grupy drzew, aleje oraz pojedyncze drzewa. Ochroną należałoby
objąć również głazy narzutowe (skały magmowe i metamorficzne), wydobywane przy
eksploatacji kruszywa naturalnego w złożu „Trzydniaki” (Nieć i in. 1999).
Obok walorów przyrodniczych w obrębie omawianego obszaru znajduje się kilka
zabytkowych obiektów: gotycki kościół w Radłowie, barokowe kościoły w Żabnie,
Odporyszowie i Wierzchosławicach, ponadto zespoły pałacowo-dworskie wraz z parkami
w Radłowie i w Łęgu Tranowskim, eklektyczny ratusz w Żabnie i dom rodzinny Wincentego
Witosa w Wierzchosławicach (obecnie muzeum).
2.5. Budowa geologiczna terenu
Omawiany obszar znajduje się w całości w granicach Zapadliska Przedkarpackiego, w jego
zachodniej części. Wypełniają je utwory trzeciorzędowe, reprezentowane przez morskie osady
miocenu. Są to iły i mułowce z przewarstwieniami piasków, piaskowców oraz w dolnej części
także gipsów i anhydrytów.
Na całym obszarze utwory te przykryte są przez osady czwartorzędowe plejstoceńskie
i holoceńskie. Wschodni brzeg doliny Dunajca budują gliny zwałowe i utwory fluwioglacjalne
zlodowacenia południowo- i środkowopolskiego. Po stronie zachodniej doliny występuja
utwory związane ze zlodowaceniem południowopolskim (Sokołowski 1991). Są to piaski
i żwiry fluwioglacjalne, o zróżnicowanej miąższości od 2,0 do ponad 10 m. Budują one wyższy
taras – Równinę Radłowską. Lokalnie występują na nim piaski eoliczne, które tworzą wały
wydmowe i wydmy paraboliczne. Utwory plejstoceńskie rozcięte są przez dolinę Dunajca,
wypełnioną holoceńskimi aluwiami: piaskami i żwirami, które na znacznym obszarze przykryte
są przez ilasto-mułkowe mady. Budują one dwa tarasy: łęgowy o wysokości 2 – 3 m nad poziom
Dunajca oraz rędzinny, położony 3 – 6 m powyżej lustra wody Dunajca. Powierzchnia tarasu
rędzinnego pocięta jest licznymi starorzeczami, które wypełniają holoceńskie osady. Wyróżnia
___________________________________________________________________________
275
E. PANEK, E. SALAMON – Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca...
___________________________________________________________________________
się tu 3 – 4 generacje starorzeczy, posiadające zróżnicowane promienie, zależnie od szybkości
przepływu wody (Sokołowski 1991).
3. Złoża kruszywa naturalnego
Kruszywo naturalne jest nieodzownym surowcem budowlanym i drogowym. W latach
1964 – 1999 udokumentowane zostały liczne jego złoża w dolnym biegu Dunajca, głównie
w gminach: Wierzchosławice, Radłów i Żabno. Podstawowe parametry złożowe (powierzchnia,
miąższość złoża i nadkładu, skład granulometryczny kruszywa), stan zagospodarowania oraz
ocena konfliktowości wydobycia kruszywa ze środowiskiem, zestawiono w tabeli 3.1.
(Salamon, Nieć 2000).
Udokumentowane złoża zlokalizowane są w dolinie Dunajca, na długości około 20 km,
głównie na jego lewobrzeżnych tarasach: holoceńskich i plejstoceńskich przedstawiono na
rysunku 3.1. Powierzchnia złóż waha się od 3,8 do 327,9 ha (tabela 3.1.). Zajmują one łącznie
około 1700 ha, w tym w gminie Wierzchosławice ponad 1000 ha, w gminie Radłów – ponad
450 ha, a w gminie Żabno około 200 ha. Blisko połowę tej powierzchni stanowią złoża
rezerwowe, które nie są eksploatowane (m. in. „Borowiec”, „Gosławice”, Bogumiłowice”,
„Bobrowniki-Skałka”). Dla niektórych z nich wymagana jest aktualizacja dokumentacji
geologicznej, z uwagi na obecny stan zagospodarowania znacznych powierzchni tych złóż
(zabudowa terenu, linie energetyczne, cmentarz itp. (Nieć i in. 1998). Niektóre złoża zostały
już wyeksploatowane: częściowo („Szujec”) lub w całości („Wierzchosławice”).
Miąższość kruszywa naturalnego w złożach na ogół nie przekracza 10 m. Jej zróżnicowanie
związane jest z morfologią stropu trzeciorzędowych utworów ilastych. Nadkład złóż
o miąższości od 0,3 do 3,4 m stanowi warstwa glebowa o grubości do 50 cm oraz gliny pylaste
lub piaszczyste, niekiedy z przewarstwieniami piasków zailonych. Złoża położone w granicach
tarasu holoceńskiego posiadają na ogół większą miąższość zarówno kopaliny jak i nadkładu,
w stosunku do złóż leżących na tarasie plejstoceńskim. Szczególnie widoczna jest ta zależność
wśród złóż znajdujących się w gminie Wierzchosławice (Nieć i in. 1999). Złoża na tarasie
plejstoceńskim (np. „Szujec”, „Trzydniaki”) mają miąższość do kilku metrów pod nadkładem
do 2 metrów, natomiast złoża na tarasie holoceńskim (np. „Bobrowniki-Skałka”, „Gosławice”)
mają miąższości dochodzące do ponad 10 metrów, przykryte nadkładem do około 4 metrów
(tabela 3.1.).
W przeważającej liczbie złóż kopaliną użyteczną jest pospółka o średnim punkcie
piaskowym (zawartość ziaren poniżej 2 mm) wynoszącym od 31,3% (złoże „Skałka”) do
65,4% (złoże „Glów”). Żwirowe kruszywo naturalne występuje w złożach: „Szujec”, „BiałaBobrowniki” i „Bogumiłowice”, którego średni punkt piaskowy wynosi odpowiednio 23,0%,
26,1% i 25,7%. Złoża kruszywa naturalnego (grubego) rejonu Tarnowa odznaczają się dobrą,
wysoką jakością. Skład petrograficzny kruszywa ma charakter piaskowcowo-granitowokwarcytowy pochodzenia tatrzańskiego, niekiedy z domieszką wapieni (Rutkowski 1982).
Złoża piasków (o punkcie piaskowym 81,6 – 99,7%) związane są z wydmami piaszczystymi,
występującymi głównie w Lasach Radłowskich („Wał Ruda-Wojdakowa Linia”), oraz
w gminie Żabno – obszar Podlesia Dębowego („Żabno II”).
Złoża kruszywa są od dawna eksploatowane. Eksploatacja niektórych z nich została
zaniechane (m.in. „Wierzchosławice”, „Szujec”). Wydobycie kruszywa naturalnego w 1999
roku wynosiło łącznie ponad 1900 tys. ton (Bilans zasobów... 2000). Wahało się ono
w poszczególnych złożach od 9,0 tys. ton (złoże „Biskupice-Gródek”) do 531 tys. ton (złoże
„Radłów”). Eksploatacja kruszywa w większości prowadzona jest spod wody. W jej wyniku
___________________________________________________________________________
276
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
powstają liczne zbiorniki wodne głębokości do 15 metrów (m. in. złoże „Radłów”, „NiwkaPółnoc”, „Żabno II”, „Bobrowniki Wielkie”).
Objaśnienia:
1-4 Złoża kruszywa (numery wg. tabeli 3.1): 1 - eksploatowane, 2 - wyeksploatowane, 3 - wyeksploatowane częściowo
(eksploatacja zaniechana), 4 - nie eksploatowane, 5 - obszary dawnej eksploatacji poza granicami złóż, 6 - obszary
prognostyczne występowania złóż kruszywa (wstępnie zbadane), 7 - granica obszaru perspektywicznego
występowania kruszywa, 8 - krawędź tarasu plejstoceńskiego Równiny Radłowskiej, 9 - krawędź Płaskowyżu
Tarnowskiego, 10 - wały przeciwpowodziowe Dunajca, 11 - granica gmin, 12 - projektowana autostrada A-4.
Rys. 3.1. Złoża kruszywa naturalnego w rejonie Tarnowa na podstawie MGGP ark. Tarnów
(Salamon, Nieć 2000)
Fig. 3.1. Natural aggregate deposits in the Tarnów region according to the Geoeconomic Map
of Poland, sheet no. Tarnów (Salamon, Nieć 2000)
___________________________________________________________________________
277
E. PANEK, E. SALAMON – Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca...
___________________________________________________________________________
Tabela 3.1.
Złoża kruszywa naturalnego
Table 3.1.
Natural aggregate deposits
Nr na
rys. 1
Nazwa złoża - rok
udokumentowania
Kopal.
1
1
2
2
Żabno II - 1990
Biskupice Radłowskie 1999
Wał Ruda-Wojdakowa
Linia -1997
Wał Ruda-Borowce 1997
Wola Radłowska-Grądy I
- 1999
Wola Radłowska - 1999
Biskupice-Gródek - 1997
Glów - 1980
Ilkowice - 1980
Brzeźnica Rudki - 1999
Brzeźnica - 1997
Sanoka - 1991
Skałka - 1964
Bobrowniki II - 1980
Radłów (posp/piaski) 1981
Niwka-Północ - 1980
Bobrowniki Skałka 1968
Bobrowniki Wielkie 1980
Gosławice - 1966
Biała Bobrowniki - 1998
Niwka-Dwudniaki - 1976
Trzydniaki - 1975
Borowiec - 1970
Szujec - 1974
Łętowice - 1999
Bogumiłowice - 1966
3
P
Pż
4
14,4
20,7
5
0,3
0,8
P
11,7
0,25
8,5
Pż
17,3
0,3
Pż
27,3
Pż
Pż
Pż
Pż
Pż
Pż
Pż
Pż
Pż
pż/p
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Powierz.
(ha)
Wartości średnie
Miąż. złoża
Pkt
(m)
Piaskowy
(%)
6
7
6,8
99,5
11,5
48,6
Typ
złoża
Przyczyny
konfliktow.
złoża
10
W
A
11
GL
81,6
W
L
8,2
61,1
F-A
Gl
0,5
13,9
56,7
F-A
-
15,3
2,4
11,8
27,4
23,1
3,8
8,2
7,9
68,6
141,4
0,5
2,3
1,6
3,0
0,4
2,0
0,8
3,3
2,5
2,0
12,8
4,9
7,8
8,7
12,2
9,7
7,5
5,4
8,4
13,0
56,7
32,2
65,4
49,0
57,5
36,8
61,1
31,3
47,0
57,8/90,5
F-A
A
A
A
F-A
F-A
A
A
A
F-A
OP
OP
OP
GL
GL
OP, Gl
-
Pż
Pż
152,1
157,7
2,1
3,4
6,3
7,7
44,9
32,2
F-A
F-A
Gl
Pż
75,6
1,5
6,5
31,0
A
OP, Gl
Pż
Ż
Pż
Pż
Pż
Ż
Pż
Ż
89,4
10,8
51,6
162,1
327,9
87,1
17,7
242,0
2,7
1,8
2,2
1,8
2,7
1,5
1,1
2,3
10,9
4,8
7,2
4,3
8,0
5,4
9,3
8,0
42,0
26,1
39,5
35,6
35,1
23,0
51,3
25,7
F-A
A
F-A
F-A
A
F-A
F-A
F-A
GL
Gl
GL
Gl
Nadkład
(m)
Objaśnienia:
Rubryka 3: pż - piaski i żwiry, p - piaski, ż - żwiry
Rubryka 8: N - złoże nie zagospodarowane; G - złoże zagospodarowane (czynne); Z - eksploatacja zaniechana
Rubryka 10: A - aluwialne, F-A - fluwioglacjalno-aluwialne, W - wydmowe
Rubryka 11: Gl - ochrona gleb, OP - ochrona przeciwpowodziowa, L - ochrona lasów
Płytkie występowanie wód podziemnych i prowadzona eksploatacja spod wody powodują,
że podstawową forma zagospodarowania terenów pogórniczych jest rekultywacja wodna.
Rekultywacja terenu sprowadza się zatem do zabezpieczenia brzegów i uporządkowania
otoczenia powstałych akwenów, przeznaczonych do celów rekreacyjnych lub na rybne stawy
hodowlane itp.
___________________________________________________________________________
278
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
Perspektywiczne i prognostyczne obszary występowania kruszywa naturalnego wynoszą
około kilku tysięcy hektarów (Salamon i Nieć 2000; Smaluch i Turza 1987). Ewentualne
wydobycie kopaliny z tych obszarów spowoduje dalszy ubytek powierzchni wykorzystywanych
dla celów rolnych i leśnych. Wykorzystanie zasobów kruszywa naturalnego doliny Dunajca jest
ograniczone z uwagi na konieczność ochrony: przeciwpowodziowej, gleb, lasów i wielko przestrzennych obszarów krajobrazowych podlegających prawnej ochronie (Radwanek 2001b).
Przeważająca liczba złóż zaliczona została do złóż konfliktowych, z uwagi na występowanie
w ich nadkładzie gleb wysokich klas bonitacyjnych względnie. Do bardzo konfliktowych
zaliczono złoża znajdujące się w międzywalu Dunajca („Bobrowniki II”, „Bobrowniki
Wielkie”, „Glów”, „Ilkowice”, „Biskupice-Gródek”). Obszar międzywala Dunajca, stanowiący
strefę ochrony przeciwpowodziowej, wykluczać powinien działalność gospodarczą.
4. Przekształcenia środowiska przyrodniczego
4.1. Rodzaje przekształceń
Eksploatacja kruszywa naturalnego powoduje naruszenie dotychczasowego stanu
środowiska poprzez znaczną deformację morfologii terenu, zmianę stosunków wodnych oraz
struktury użytkowania powierzchni. Udzielana koncesja na eksploatację kopaliny (kruszywa)
z udokumentowanego złoża wyznacza obszar i teren górniczy złoża. W obrębie obszaru
górniczego następuje bezpowrotne usunięcie pokrywy glebowej oraz wycofanie się roślin
i zwierząt. Na terenie górniczym następuje okresowe przekwalifikowanie funkcji użytkowania
pokrywy glebowej. Gleby pod użytkami rolnymi względnie lasami zajęte zostają przez zaplecze
techniczne kopalni odkrywkowej.
Przekształcenia środowiska przyrodniczego powstałe w wyniku odkrywkowej
eksploatacji kruszywa naturalnego można podzielić na (Radwanek-Bąk 2001a):
bezpośrednie: a) nieodwracalne,
b) długotrwałe lub okresowe;
pośrednie: a) nieodwracalne,
b) długotrwałe lub okresowe.
4.2. Przekształcenia bezpośrednie
Eksploatacja kruszywa naturalnego, która prowadzona w obrębie obszaru górniczego,
oprócz trwałego ubytku zasobów kopaliny, powoduje przekształcenia krajobrazu, poprzez
zmianę morfologii terenu oraz struktury użytkowania powierzchni ziemi. Na obszarach
górniczych złóż następuje trwały ubytek zasobów glebowych, jeśli nie jest prowadzone
selektywne zdejmowanie i zwałowanie nadkładu, przeznaczonego do późniejszej rekultywacji.
Zmiany krajobrazowe wywołane eksploatacją mają najczęściej trwały charakter. Eksploatacja obejmująca wypukłe formy terenu np. wydmy piaszczyste w kształcie wałów lub
kopców, powoduje ich deniwelację do podstawy wzniesienia (złoże „Wał Ruda – Wojdakowa
Linia”) lub nieco głębiej („Wał Ruda – Bór”). W przypadku eksploatacji prowadzonej na
terenie płaskim powstają formy wklęsłe (wyrobiska wgłębne). Tereny poeksploatacyjne
omawianego obszaru zostają zajęte głównie przez akweny wodne.
___________________________________________________________________________
279
E. PANEK, E. SALAMON – Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca...
___________________________________________________________________________
1 – granice udokumentowanych złóż, 2 – baseny wodne po eksploatacji kruszywa, 3 – stawy w Lasach Radłowskich,
4 – granica Lasów Radłowskich
Rys. 4.1. Zmiany krajobrazowe na terenach eksploatacyjnych kruszywa między
Trzydniakami a Radłowem
Fig. 4.1. Landscape transformations in the area of aggregate openpit mining between
Trzydniaki and Radłów
___________________________________________________________________________
280
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
Bezpośrednią przyczyną powstawania akwenów wodnych jest eksploatacja kruszywa
naturalnego, prowadzona poniżej zwierciadła wód gruntowych. Poziom wód gruntowych
znajduje się tu przeważnie w obrębie warstwy złożowej, najczęściej na głębokości od 0,5 do
1,5 m poniżej jej stropu, która w związku z tym jest prawie w całości zawodniona. Powoduje
to, że wyrobisko eksploatacyjne ulega samoczynnemu, trwałemu wypełnieniu wodą. Konsekwencją jest powstanie licznych zbiorników wodnych różnej wielkości (rys. 4.1.). Osiągają one
maksymalne głębokości do 15 metrów (np. w obrębie złoża „Radłów”). Nieużyteczny nadkład,
zwałowany jest wokół zbiorników, tworząc dodatkowy element morfologiczny.
Intensywna eksploatacja kruszywa prowadzona od wielu lat spowodowała powstanie
rozległych basenów wodnych, częściowo zagospodarowywanych na cele rekreacyjne (np. na
terenie złoża „Trzydniaki”, „Żabno II”), rybne stawy hodowlane (przykładowo w wyrobisku
wyeksploatowanego złoża kruszywa „Wierzchosławice”). Poeksploatacyjne baseny wodne
pełnią rolę krajobrazotwórczą („pojezierza”) urozmaicając powierzchnię terenu. Największe
ich skupisko występuje między miejscowościami Wierzchosławice na południu a Radłowem na
północy. Liczne akweny, powstałe w wyniku wcześniej prowadzonej eksploatacji, znajdują się
na tarasie zalewowym Dunajca między Tarnowem a Bobrownikami, głównie w rejonie Komorowa.
Przekształcenia bezpośrednie długotrwałe lub okresowe związane są ze zmniejszeniem
powierzchni użytków rolnych. Na terenach górniczych eksploatowanych złóż ma miejsce
okresowe przekwalifikowanie struktury użytkowania powierzchni. Następuje zamiana funkcji
z dotychczasowej (najczęściej rolniczej) na gospodarczą tj. infrastrukturę zakładu wydobywczego (drogi dojazdowe, budynki, magazyny, zakłady przeróbcze). Wyłączenie tych obszarów
z użytkowania zależy od okresu eksploatacji kopaliny oraz czasu niezbędnego na przywrócenie
im pierwotnej funkcji. Proces eksploatacji kruszywa naturalnego poprzedzony jest usunięciem
pokrywy glebowo-roślinnej. Następują przekształcenia gleb, polegające m.in. na zmianie ich
wartości użytkowej oraz utracie dotychczasowej przydatności (Gruszczyński 2001a). Okres
ewentualnego przywrócenia użyteczności warstwy glebowo-roślinnej jest długotrwały.
4.3. Przekształcenia pośrednie
Zmiany pośrednie są następstwem bezpośrednich przekształceń środowiska przyrodniczego.
Pod wpływem trwałych zmian stosunków hydrologicznych powstają nowe ekosystemy.
W poeksploatacyjnych basenach, w miejsce ekosystemu łąkowego, powstaje ekosystem wodny,
w którym pojawiają się typowe dla niego wodne gatunki flory i fauny.
Przekształcenia te są nieodwracalne i trwałe. Stopień zaawansowania przeobrażeń
w zbiornikach wodnych zależy od czasu jaki upłynął od zakończenia eksploatacji (n.p. złoża:
„Niwka-Dwudniaki”, „Wierzchosławice”, „Szujec”).
Na omawianym terenie zachodzą również przekształcenia pośrednie długotrwałe lub
okresowe. Hydrologiczno-glebowe zmiany bezpośrednie prowadzą do przekształceń
pośrednich w ekosystemach, w tym w składzie gatunkowym pokrywy roślinnej. Występować
będą one tak długo jak długo będą miały miejsce przekształcenia bezpośrednie. Przykładowo
ekosystem leśny, zniszczony w wyniku eksploatacji złoża piasku wydmowego „Wał RudaWojdakowa Linia”, prowadzonej powyżej zwierciadła wód gruntowych, będzie powracał
stopniowo do stanu wyjściowego w wyniku prac rekultywacyjnych o kierunku leśnym.
W przypadku braku prac rekultywacyjnych w nielicznych miejscach dawnej płytkiej „dzikiej”
eksploatacji, powstałe nierówności terenu szybko podlegają samoczynnej rekultywacji, poprzez
zarastanie roślinnością trawiastą i krzewami. Ekosystemy łąkowe słabiej reagują na przekształ___________________________________________________________________________
281
E. PANEK, E. SALAMON – Przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny Dunajca...
___________________________________________________________________________
cenia hydrologiczno-glebowe i szybciej dostosowują się do zmienionych warunków niż
ekosystemy leśne (Gruszczyński 2001b).
5. Podsumowanie
Charakterystyczną cechą omawianego obszaru jest występowanie kruszyw naturalnych
dobrej jakości. Możliwości wydobycia kruszywa są jednak ograniczone, z uwagi na
konfliktowość z elementami środowiska przyrodniczego (glebami chronionymi, lasami) oraz
strefą ochrony przeciwpowodziowej w dolinie Dunajca.
Wynikiem działalności wydobywczej na tym terenie są daleko idące przeobrażenia
powierzchni. Przekształcenia bezpośrednie odnoszą się do obszaru górniczego i związane są
z procesem eksploatacji, zmianą stosunków wodnych i morfologii terenu, powodując
powstawanie poeksploatacyjnych basenów wodnych. Ich konsekwencją są przekształcenia
pośrednie na ogół nieodwracalne, takie jak np. zmiany: walorów krajobrazowych,
ekosystemów, struktury użytkowania powierzchni itp. Przekształcenia pośrednie długotrwałe
lub okresowe zachodzą w obrębie terenów górniczych.
Przekształcenia powierzchni maja charakter trwały i zmuszają do zmiany sposobu jej
użytkowania. Na omawianym obszarze istnieją dogodne warunki dla rozwoju rekreacji
i wypoczynku, które stwarzają zagospodarowywane poeksploatacyjne baseny wodne (np.
w obrębie wyeksploatowanych części złóż: „Żabno II” i „Trzydniaki”) oraz kompleks Lasów
Radłowskich. W przyszłości rejon wypoczynkowy powiększy się o nowe akweny. Dla gmin
Radłów, Wierzchosławice i Żabno powstaje szansa rozwoju poprzez realizację nowej funkcji:
rekreacyjno-turystycznej. Poprzedzone musi to być rozbudową ich infrastruktury, szczególnie
noclegowej i gastronomicznej.
W południowej część omawianego obszaru projektowana jest budowa autostrady A-4, która
przetnie gminę Wierzchosławice. Autostrada przebiegać będzie przez złoża „Szujec”,
„Borowiec”, „Gosławice”) jak i w sąsiedztwie innych złóż kruszywa naturalnego, które staną
się potencjalna bazą surowcową do jej budowy. Potencjalne wykorzystanie złóż i terenów
poeksploatacyjnych powinno stanowić priorytetowe zadanie na tym obszarze. Winno ono
uwzględniać nie tylko wymagania ochrony środowiska przyrodniczego, ale także kształtowanie
krajobrazu, uwzględniające możliwości rozwoju turystyki i rekreacji.
Literatura
[1] Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII. 1999. 2000: Przeniosło
S. (red.) Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
[2] Dyduch-Falniowska A., Kaźmierczakowa R., Makomaska-Juchiewicz M., Pierzanowska-Sucharska
J., Zając K. 1999: Ostoje przyrody w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
[3] Dynowska I., Maciejewski M. (red.) 1991: Dorzecze Górnej Wisły T.1, Państ. Wyd. Nauk.,
Warszawa-Kraków.
[4] Kondracki J. 1998: Geografia regionalna Polski, Państ. Wyd. Nauk., Warszawa.
[5] Liro A. (red) 1995: Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-POLSKA. Wydawnictwo
Fundacja IUCN, Poland.
[6] Gruszczyński S. 2001a: Przekształcenia gleb i szaty roślinnej.W: Ostrowski J. (red). Ochrona
środowiska na terenach górniczych. Wyd. Inst. Gosp. Sur. Min i Energią PAN, Kraków.
[7] Gruszczyński S. 2001b: Wrażliwość gleb i roślin na przekształcenia górnicze. W: Ostrowski J. (red).
Ochrona środowiska na terenach górniczych. Wyd. Inst. Gosp. Sur. Min i Energią PAN, Kraków.
[8] Nieć M., Kawulak M., Salamon E., Radwanek-Bąk B., Bąk B. 1998: Weryfikacja złóż kopalin
pospolitych województwa tarnowskiego. AGH, Kraków.
___________________________________________________________________________
282
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
___________________________________________________________________________
[9] Nieć M., Kawulak M., Salamon E. 1999: Mapa geologiczno-gospodarczo-sozologiczna gminy
Wierzchosławice wraz z objaśnieniami. IGSMiE PAN, Kraków.
[10] Ocena stanu zanieczyszczenia gleb województwa małopolskiego metalami ciężkimi i siarką. 1999:
WIOŚ Kraków. Bibl. Monit. Środ. Kraków.
[11] Powszechny spis rolny. Struktura użytkowania ziemi. 1997.
[12] Radwanek-Bąk B. 2001a: Trwałość i dynamika przekształceń wywołanych eksploatacją odkrywkową kopalin. Przegląd Geologiczny. 49, 3: 220 – 224.
[13] Radwanek-Bąk B. 2001b: Możliwości i ograniczenia eksploatacji kruszyw naturalnych w dolinie
Dunajca. Konferencje nr 30, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 93.
[14] Rutkowski J. 1982: Kruszywa naturalne Karpat i ich przedpola. Zesz. Nauk. Akademii GórniczoHutniczej, t. 8, z.. 4, Kraków.
[15] Salamon E., Nieć M. 2000: Mapa geologiczno-gospodarcaj 1:50 000, ark. Tarnów wraz z objaśnieniami. Archiwum Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa.
[16] Smaluch D., Turza M. 1987: Sprawozdanie z przeprowadzonych badań geologicznych,
zwiadowczych za złożami kruszyw naturalnych w dolinie Wisły, woj. tarnowskie. Przedsiębiorstwo
Geologiczne, Kraków.
[17] Sokołowski T. 1991: Uwagi o tarasach doliny Dunajca koło Tarnowa. Rocznik Polskiego
Towarzystwa Geologicznego 51, 3/4.
[18] Warunki przyrodnicze produkcji rolnej; województwo tarnowskie. 1987, IUNG, Puławy.
Anthropogenic alterations of the environment caused by natural aggregate
open pit mining in the Dunajec valley, Tarnów region
The aim of the paper was to determine anthropogenic changes in the environment caused by
open pit mining of natural aggregate in the Dunajec river valley of the Tarnów region. Surface
terrain morphology, landscape transformations and land utilization changes were presented in
details, in connection with characteristic features of the environmental within the studied area.
The alterations were described as direct and indirect, as well as irreversible, durable (longlasting) and periodical. The aggregate extraction caused formation of numerous water ponds,
changing the landscape substantially. These changes with adjacent forest areas create suitable
conditions for tourism and recreation purpose.
Przekazano: 28 marca 2002
___________________________________________________________________________
283