Beata W o á oszyn – HUMANIZM TEOCENTRYCZNY CZY

PRZEGLDY
STUDIA NORWIDIANA
33 : 2015
Beata W o o s z y n – HUMANIZM TEOCENTRYCZNY
CZY CHRZECIJASKI PERSONALIZM?
Ksika pani Renaty Gadamskiej-Serafin pt. Imago Dei. Czowiek w myli
i twórczoci Cypriana Kamila Norwida (Sanok 2011), która stanowi pokosie
rozprawy doktorskiej, jest powi
cona szeroko pojmowanej problematyce antropologicznej w spucinie poety. Autorka od razu zaznacza, e przedmiotem jej
bada b
dzie raczej zawarto intelektualna ni walory literackie poezji i prozy
Norwida. Jednoczenie jednak perspektywa bada nie zaw
a si
do aspektów
filozoficznych i teologicznych antropologii, ale obejmuje take nauki przyrodnicze i w pewnym stopniu dotyka take zagadnie antropologii spoecznej i kulturowej. Renata Gadamska-Serafin koncentruje swoje badania wokó dwóch,
zasadniczych jej zdaniem, kwestii antropologicznych istoty czowieka i kondycji ludzkiej, innymi sowy: esencji i egzystencji. Te dwa zagadnienia s analizowane w kontekcie zarówno XIX-wiecznej myli antropologicznej z caym
jej zapleczem tradycji teologicznej i filozoficznej, jak i wybranych nurtów
antropologii wspóczesnej. Tych nurtów, wobec których – zdaniem autorki –
myl Norwida wykazuje znamiona prekursorstwa, a s to: chrzecijaski egzystencjalizm, filozofia dialogu Tischnera i chrzecijaski personalizm. Jako kontekst ródowy dla przemyle Norwida zostaje przywoana tradycja biblijna
i patrystyczna, zwaszcza teologia Pawowa, filozofia sokratejska oraz tomizm.
Pierwsze rozdziay ksiki s powi
cone analizie i rekonstrukcji ontologicznych aspektów antropologii Norwida, poczwszy od tytuowego zagadnienia
imago Dei, poprzez problematyk
dualizmu duchowo-cielesnego, a na umiejscowieniu czowieka w hierarchii bytów stworzonych skoczywszy. Autorka z du
precyzj sytuuje stanowisko Norwida na tle antynomicznej panoramy antropologii XIX-wiecznej, zauwaajc, i poeta pozosta w opozycji zarówno wobec
romantycznego spirytualizmu i angelizmu, jak i wobec skrajnie materialistycznego darwinizmu. Wiele miejsca zostaje powi
cone dugotrwaej i zagorzaej
polemice Norwida z ewolucjonizmem Darwina. Niesychanie precyzyjnie i wszechstronnie zostay przedstawione wszystkie aspekty i niuanse argumentacyjne teje
polemiki oraz uksztatowany w jej ferworze silny antynaturalizm poety i afirmatywny stosunek do kultury i tradycji jako wyznaczników natury-istoty czowieczestwa. W tym zakresie myl Norwida wykazuje, zdaniem badaczki, powinowactwa z filozofi Schillera i antycypuje tezy Ingardena oraz Plessnera.
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/sn.2015.33-13
PRZEGLDY
____________________________________________________
Przy rozpatrywaniu jake istotnej i obarczonej wielowiekow tradycj problematyki ducha, duszy i ciaa autorka bardzo trafnie przywouje bogaty kontekst
teologii biblijnej z teologi w. Pawa na czele. Czytelnik odczuwa jednak pewien niedosyt w zwizku z brakiem stanowiska badaczki wobec kluczowego
w tym wzgl
dzie poj
cia formy, jake ywotnego w twórczoci poety i obecnego
w cytowanych i analizowanych przez autork
fragmentach Niewoli (s. 53). Ontologia jest analizowana bardziej pod ktem teologicznym, a wi
c z punktu widzenia tytuowego obrazu Boego w czowieku, a co za tym idzie w aspektach kapastwa, osoby ludzkiej, wadczoci wobec innych ziemskich stworze i twórczoci pracy ludzkiej. Badaczka dostrzega, uznawany przez Norwida, soteriologiczny sens pracy, który zainspirowa Jana Pawa II jako autora encykliki
Laborem exercens. Nie podj
a jednak gruntowniejszej analizy zagadnie istotowych w obr
bie antropologii Norwidowskiej. Wszechobecne w twórczoci poety
poj
cia duszy, ducha i ciaa, a take wspomnianej powyej formy wymagaj
czego wi
cej ni powoania si
na filozofi
tomistyczn, teologi
w. Pawa
i Tomasza z Kempis. Tym bardziej, e poj
cia formy i ducha stosuje Norwid
w zgoa zupenie innym znaczeniu ni ma to miejsce w tomizmie. Notabene,
w wielu miejscach badaczka stwierdza zdecydowany wpyw tomizmu na antropologi
Norwida. Tomizm jest traktowany jak niekwestionowany fundament
wiatopogldu poety, niewymagajcy adnych dodatkowych uzasadnie. Jednakowo nie wydaje si
on taki oczywisty. Troch
szkoda, e autorka nie pokusia
si
o dokadn rekonstrukcj
tomistycznych elementów w Norwidowej antropologii, a co za tym idzie o uzasadnienie owej dominujcej pozycji tomizmu
w refleksji autora Quidama. Oczywicie, nie ulega kwestii, e pewne rozstrzygni
cia w filozofii poety s zbiene z duchem tomizmu, poniewa wyrastaj
z tego samego pnia tradycji biblijnej i patrystycznej. Norwid jednak posugiwa
si
inn terminologi i innymi konstrukcjami poj
ciowymi ni te, którymi operuje tomizm. Do dobr ilustracj tego nieporozumienia jest passus, obejmujcy
strony 124-127, w którym autorka analizuje Norwidowskie rozumienie wolnoci,
obszernie przytaczajc fragmenty poematu Niewola, na których podstawie
stwierdza niezbyt zreszt susznie, e dla Norwida „ciao – jako forma jest tylko
rodkiem” (s. 124). Po czym podsumowuje Norwidowskie rozwaania jako
zgodne z myl w. Tomasza. Jak wiadomo, w antropologii w. Tomasza „forma”
nigdy nie jest „ciaem”, chocia generalnie nie sposób si
z autork nie zgodzi,
e Norwid rzeczywicie rozumia wolno czowieka na sposób personalistyczny
i ten sposób rozumienia wolnoci jest zgodny z filozofi Tomaszow1. Autorka
1
W. TOMASZ Z AKWINU. Dziea wybrane. Tum. i oprac. J. Salij OP. Pozna 1984.
O formie zob. s. 32. O wolnoci s. 33, 211.
270
_____________________________________________________
PRZEGLDY
pomija w swych rozwaaniach poj
cie „unadforemniania si
”, które wydaje si
do istotne dla Norwidowskiej antropologii.
Za to z niezwyk starannoci zostaa przedstawiona problematyka personalizmu chrzecijaskiego w twórczoci poety, zwaszcza zagadnienia mioci,
rónic pomi
dzy wolnoci jednostki i wolnoci osoby oraz denia do realizacji wartoci. Bardzo ciekawe jest spostrzeenie autorki na temat Norwidowskiej koncepcji mioci, której „kierunek” jest odwrotny ni u Platona, gdy
mio u Norwida to wcielanie, „przepajanie materii oznakami ducha” (s. 56).
Druga cz
rozwaa nad antropologi Norwida powi
cona jest rozpoznanemu przez autork
chrzecijaskiemu egzystencjalizmowi poety. Ów egzystencjalizm jest prekursorski wobec refleksji G. Marcela i E. Mouniera, ale
zarazem stoi w opozycji do filozofii Kierkegaarda, chocia co susznie zauwaya autorka wywodzi si
z analogicznego jak u Kierkegaarda poczucia sprzeciwu wobec systemowego idealizmu niemieckiego i dominacji przyrodoznawstwa. W twórczoci poety mona rozpozna typowe znamiona egzystencjalizmu,
jak np. poczucie paradoksalnoci ludzkiej kondycji, rozpi
tej pomi
dzy godnoci obrazu Boego a „bydl
cym jarzmem”, pomi
dzy doczesnoci bytowania
a wiecznoci przeznaczenia. Wszechobecny jest take egzystencjalny motyw
przemijania, czyli – innymi sowy – topos wanitatywny, którego pesymistyczny
wydwi
k zostaje zagodzony chrzecijask eschatologi. Poznajemy te Norwidowskie realizacje toposów: homo viator, miles christianus oraz theatrum
mundi. Sporo uwagi zostaje powi
cone trzem egzystencjalnym tematom: cierpieniu, smutkowi i szcz
ciu. Norwidowski sposób mówienia o cierpieniu z jednej strony wiadczy o g
bokiej wraliwoci poety, z drugiej za ukazuje dojrzae
sposoby konsolacji i przezwyci
enia bólu poprzez dostrzeenie jego wymiarów
zbawczych w paszczynie historiozoficznej i transcendentnej. Cierpienie dla
autora Assunty moe mie te walor dynamiczny, gdy moe by walk, lub te
walor epistemologiczny i inspirujcy, kiedy skania czowieka do transcendowania samego siebie i dziaalnoci twórczej. Innymi sowy, cierpienie jest jednym ze róde kultury. Z kolei smutkowi powi
cony zosta niemal minitraktat,
zawierajcy przegld caej ródziemnomorskiej refleksji o smutku oraz wszystkich odmian tego nastroju, pojawiajcych si
w tradycji literackiej. Znajdujemy
tu take opis chyba wszystkich sposobów obrazowania rónych odcieni smutku
w twórczoci Norwida. Traktat koczy analiza semantyczna motywu zy w poezji autora Piciu zarysów. Znamienne, e w tej oraz dalszych cz
ciach pracy
autorka nie stroni od analiz stylistycznych i podejcia typowo literaturoznawczego, co pozwala ujawni walory estetyczne przytaczanych tekstów. W podsumowaniu zagadnie egzystencjalnych padaj stwierdzenia nie tylko o duej
rozbienoci pomi
dzy egzystencjalizmem autora Quidama, a materialistycznym
271
PRZEGLDY
____________________________________________________
egzystencjalizmem wieku XX, ale take o pewnych rónicach w stosunku do
prekursorów egzystencjalizmu chrzecijaskiego: w. Augustyna i Tomasza
z Kempis.
Kolejna obszerna cz
ksiki, zatytuowana Aetates hominum, powi
cona
jest okresom ycia ludzkiego, od dziecistwa do staroci, w dzieach poety. Taki
temat, ewokujcy kultur
redniowiecza, wydaje si
zrazu nieco nieprzystajcy
do twórczoci pónego romantyka. Niemniej jego zalet jest pojemna forma dla
udwigni
cia obszernej problematyki czasowoci czy te historycznoci ludzkiej
kondycji. Szcz
liwie autorka nie posza za przykadem redniowiecznych twórców i nie wydzielia siedmiu epok ycia ludzkiego, a poprzestaa na trzech, wywodzcych si
z greckiego antyku. Rozdzia powi
cony dziecistwu przedstawia bardzo wszechstronnie zarówno literack, jak i ikonograficzn spucizn
Norwida podejmujc temat dziecka. Autorka bardzo wnikliwie analizuje bogat
symbolik
dzieci
cych przedstawie, wydobywajc kunszt literacki i malarski
pónego romantyka. Zwraca te uwag
na pierwociny teologii dziecka w twórczoci Norwida, prekursorskie wobec teologii katolickiej XX wieku oraz na romantyczny mit dziecistwa, b
dcy równie dla Norwida swego rodzaju ideaem
antropologicznym. Ponadto ukazuje oryginalnie Norwidowski motyw niemowl
ctwa jako figur
duchowej doskonaoci chrzecijaskiej. W kolejnych rozdziaach, powi
conych modoci, dojrzaoci i staroci, zostaje przedstawiony
ciekawy paradoks twórczoci drugiego pokolenia romantyków mianowicie
przewartociowanie modoci i staroci. Mickiewiczowska antynomia wzniosej
modoci i zgrzybiaej, zacofanej staroci zostaje odwrócona. Nie tylko dojrzao uzyskuje wyran przewag
nad modoci, ale pokolenie starców staje si
obiektem podziwu i zazdroci jako reliktów wietnej przeszoci Polski i noników tradycji. Naturaln konsekwencj takich przewartociowa jest pojawienie
si
w twórczoci poety toposu puer senex. O toposie tym, tudzie o rónych
aspektach problematyki staroci w twórczoci Norwida, pisa obszernie Krzysztof Trybu, o czym autorka nie wspomina ani w przypisach, ani w bibliografii2.
Niemniej temat staroci zosta potraktowany w ksice bardzo obszernie i wyczerpujco. Niewtpliwa afirmacja staroci jako ideau dojrzaoci antropologicznej, zilustrowana w szeregu Norwidowskich postaci heroicznych starców,
zostaa skontrastowana z realistycznym wizerunkiem starczej kondycji, obecnym
zwaszcza w epistolografii i ikonografii Norwida. Refleksja nad etapami ycia
ludzkiego zostaje podsumowana obserwacjami na temat czasu w twórczoci
poety, czasu rozumianego jako kategoria antropologiczna. Znaczce i godne
przytoczenia jest stwierdzenie autorki, e:
2
K. TRYBU. Stary poeta. Studia o Norwidzie. Pozna 2000. Zob. rozdzia pt. Stary chopiec s. 54-58.
272
_____________________________________________________
PRZEGLDY
Norwidowska polemika z rzeczywistoci pokartezjask i darwinizmem wyraaa si
nie
tylko w apologii koncepcji imago Dei, ale take w zdecydowanym opowiedzeniu si
po
stronie jakociowej koncepcji czasu (s. 324).
Ostatni i najkrótszy rozdzia ksiki jest powi
cony relacjom spoecznym
czowieka. Myl Norwida o spoeczestwie stwierdza autorka staa w opozycji zarówno do indywidualizmu romantycznego i heglizmu, jak i do ewolucjonistycznego scjentyzmu Herberta Spencera. Koncepcje spoeczne Norwida s rozpatrywane pod ktem ich zgodnoci ze wspóczesn katolick nauk spoeczn.
Jednak rozwaania te maj charakter do wybiórczy. Poza rozrónieniem spoeczestwa i ssiedztwa analiza koncentruje si
na relacji jednostka a spoeczestwo. Skdind trudno si
dziwi, gdy myl spoeczna Norwida to temat na oddzieln obszern dysertacj
.
Ostatnie krótkie podrozdziay zajmuj si
relacjami mi
dzyludzkimi, takimi
jak: mio, przyja, grzeczno i dialog. Troch
trudno zrozumie, dlaczego
nie zostay one omówione w pierwszych cz
ciach ksiki, gdzie byy ju
podejmowane takie tematy, jak mio i praca, ale autorka próbuje tu wyj
naprzeciw nowemu trendowi w antropologii filozoficznej, mianowicie filozofii
dialogu czy te filozofii spotkania (J. Tischner, M. Buber), susznie twierdzc,
e Norwid jako poeta dialogu by i w tej dziedzinie prekursorem. Rozpatrujc
relacje ludzkich wzajemnoci, badaczka zauwaa i opisuje swoicie Norwidowski model spotkania, którym jest „objawianie si
”, zawierajce w sobie dwa
charakterystyczne dla poety aspekty spojrzenia na czowieka: epifani
, czyli
element sacrum i przestrze wartoci element aksjologiczny. Autorka podkrela te dialogowe („dramatyczne”) rozumienie prawdy przez poet
, które niejako przesuwa zakres tego poj
cia z przestrzeni epistemologicznej na terytorium
antropologii.
Ksika pani Renaty Gadamskiej-Serafin w sposób wszechstronny i wieloaspektowy przedstawia problematyk
egzystencji i kondycji ludzkiej w twórczoci Norwida. Co do zagadnie metafizycznych i istotowych, to zostay one ukazane gównie w kontekcie teologicznym, natomiast troch
brakuje g
bszego
osadzenia Norwidowskiej ontologii osoby ludzkiej w tradycji filozoficznej. Niemniej jednak na wielki podziw zasuguje fakt, e sposób przedstawienia tematu
oddaje w peni sprawiedliwo Norwidowskiej antropologii w tym sensie, e nie
jest to antropologia Norwida – li tylko teologa, ani Norwida filozofa, ale jest to
antropologia Norwida artysty. W poszukiwaniu formy pojemnej dla caociowego
uj
cia Norwidowskiej myli o czowieku autorka w zakoczeniu ksiki
przypomniaa bardzo trafne okrelenie Hanny Malewskiej, która nazwaa antropologi
Norwida humanizmem teocentrycznym. Przez ów teocentryzm, a raczej
273
PRZEGLDY
____________________________________________________
dzi
ki niemu, poeta szed pod prd i „myla wbrew caej nowoytnoci europejskiej” (s. 388) po to, aby z uporem przypomina „o transcendentnym wymiarze
natury ludzkiej” (s. 386).
BIBLIOGRAFIA
GADAMSKA-SERAFIN R. Imago Dei. Czowiek w myli i twórczoci Cypriana Norwida. Sanok 2011.
NORWID C. Pisma wszystkie. T. 1-11. Zebra, tekst ustali, wst
pem i uwagami krytycznymi opatrzy
J.W. Gomulicki. Warszawa 1971-1976.
TOMASZ Z AKWINU. Dziea wybrane. Tum. i oprac. J. Salij OP. Pozna 1984.
TRYBU K. Stary poeta. Studia o Norwidzie. Pozna 2000.
THEOCENTRIC HUMANISM
OR CHRISTIAN PERSONALISM?
Summary
Renata Gadamska-Serafin’s book entitled Imago Dei. Czowiek w myli i twórczoci
Cypriana Norwida [Imago Dei. The Man in Cyprian Kamil Norwid’s Thought and Works] is
devoted to anthropological issues in the poet’s works. She focuses her studies on two anthropological issues: the essence of the man and the human condition; or in other words, the essence
and the existence. These two issues are analyzed in the context of both the 19th century
anthropological thought with all its base of theological and philosophical tradition, as well as
of selected trends in modern anthropology. As a source context for Norwid’s reflections
Biblical and patristic tradition, especially Paul’s theology, as well as Socratic philosophy and
Thomism are referred to. The first chapters of the book are devoted to analysis and reconstruction of ontological aspects of Norwid’s anthropology. A lot of space is given to Norwid’s
long and fervent polemic with Darwin’s evolutionism. The issue of Christian personalism in
the poet’s works is especially meticulously presented. The second part of the deliberations on
Norwid’s anthropology is devoted to the poet’s Christian existentialism recognized by the
author. Quite a lot of space is taken up by three existential issues: suffering, sorrow and happiness. Another extensive part of the book, entitled Aetates hominum, is devoted to the periods in
a human being’s life, from childhood to old age, in the poet’s works. And the final, short
subsections deal with inter-human relations, such as love, friendship, politeness and dialogue.
Looking for a formula that would describe Norwid’s whole thought about the man, in the
conclusion the author reminds Hanna Malewska’s accurate definition: she called Norwid’s
anthropology theocentric humanism.
Translated by Tadeusz Karowicz
274
_____________________________________________________
PRZEGLDY
Sowa kluczowe: aetates hominum, antropologia, cierpienie, czowiek, darwinizm, dialog,
dusza, egzystencja, egzystencjalizm, forma, homo viator, istota, mio, modo, niemowl
,
personalizm, praca, smutek, staro, tomizm, topos theatrum mundi, vanitas, wolno.
Key words: aetates hominum, anthropology, suffering, man, Darwinism, dialogue, soul, existence, existentialism, form, homo viator, essence, love, youth, baby, personalism, work, sorrow, old age, Thomism, theatrum mundi topos, vanitas, freedom.
BEATA WOOSZYN dr nauk humanistycznych, literaturoznawca, norwidolog, autorka ksiki Norwid ocala, Kraków 2008; [email protected]
Dominika W o j t a s i s k a – RECEPCJA NORWIDA
W LATACH 1939-1956
„Jak czyta Norwida?”1 – pytanie to pojawia si
co jaki czas w badaniach
nad twórczoci autora Vade-mecum. Ksika Przemysawa Dakowicza „Lecz ty
spomnisz, wnuku...”. Recepcja Norwida w latach 1939-1956. Rzecz o ludziach,
ksi
kach i historii (Wyd. IBL PAN. Warszawa 2011) pokazuje, jak czytano
poet
w latach 1939-1956, ukazuje recepcj
Norwida na tle historycznych wydarze i ideologicznych dyskusji tamtych czasów. Jak sam autor zauwaa: „Recepcja twórczoci Cypriana Kamila Norwida w latach 1939-1956, cho stanowi
osobny rozdzia Norwidowej obecnoci w polskiej kulturze, pozostaje take
w bezporedniej zalenoci od tego, jak czytano autora Promethidiona w dekadach wczeniejszych [...]”2. Dakowicz przypomina zatem we Wstpie pokrótce
dzieje recepcji Norwida w Modej Polsce i dwudziestoleciu mi
dzywojennym,
zwracajc uwag
na zasugi Zenona Przesmyckiego w propagowaniu tej twórczoci, kolejne wydania (mniej lub bardziej udane) dzie poety oraz utrwalenie
si
w powszechnym odbiorze wizerunku Norwida jako „patrona odbudowy pastwowoci polskiej”3. Historia kolejnych wyda Norwidowskich pism w okresie
mi
dzywojennym doczekaa si
ju rzetelnego naukowego opracowania przez
1
Zob. Jak czyta Norwida? Postawy badawcze, metody, weryfikacje. Warszawa 2008.
P. DAKOWICZ. „Lecz ty spomnisz, wnuku...” s. 5.
3
Tame s. 7.
2
„STUDIA NORWIDIANA” 33 :2015
275