docAndrzej Lisowski, 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii
download 
Reklamacja Transkrypt
Andrzej Lisowski, 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii
R E RECENZJE C E N Z J E Studia Regionalne i Lokalne Nr 1(15)/2004 ISSN 1509–4995 Andrzej Lisowski, 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka, Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Andrzej Lisowski urodził sieþ w Kamiennej Górze na Dolnym Ślaþsku. Ukończył historieþ sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, obecnie zwiaþzany jest z Instytutem Geografii Społecznej, Ekonomicznej i Regionalnej Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowanie naukaþ przekłada sieþ równiezú na prace organizacyjne wśród studentów i pracowników naukowych. W 1999 r. pod jego redakcjaþ opublikowano materiały z sesji jubileuszowej tegozú wydziału. Szerokie zainteresowania geograficzne A. Lisowskiego odzwierciedla takzú e zamiłowanie do podrózú y. Na pierwsze wyprawy – do Rumunii i Bułgarii – jeździł jeszcze w czasach studenckich. Zafascynowany kulturaþ i cywilizacjaþ Wschodu, najbardziej ceni sobie wielotygodniowe wyjazdy do Chin i Pakistanu oraz do Azji Centralnej. Owocem wielu podrózú y jest kolekcja zdjeþć. Jedno z krakowskich biur podrózú y zorganizowało w 1998 roku wystaweþ jego fotografii zatytułowanaþ Świat Tyrolu (por. Gazeta Wyborcza 1998, nr 77/2420). Jednakzú e wśród wielu pasji autora dominuje zainteresowanie dziedzinaþ geografii społeczno-ekonomicznej, w tym studiami nad przestrzeniaþ. „Przestrzeń jest pojeþciem, które odgrywa szczególnaþ roleþ w geografii (naukach geograficznych) (...) Dotyczy to zwłaszcza geografii człowieka (społeczno-ekonomicznej), bowiem w połowie ubiegłego stulecia usiłowano nadać tej dyscyplinie nawet status «nauki przestrzennej», czyli nauki społecznej skupionej na roli przestrzeni jako podstawowej zmiennej wpływajaþcej na organizacjeþ społeczeństwa oraz działania i zachowania jednostek społecznych” (wsteþp, s. 7). Niepokojaþcy wydaje sieþ fakt, izú we współczesnych opracowaniach poruszajaþcych zagadnienie przestrzeni w naukach społecznych daje sieþ obserwować pewien dysonans pomieþdzy coraz powszechniejszym stosowaniem terminu „przestrzeń” w rozmaitych ujeþciach a zmniejszajaþcaþ sieþ liczbaþ prac syntetycznie ujmujaþcych problem. Zwazú ywszy na powyzú sze, zamiarem Andrzeja Lisowskiego było uporzaþdkowanie tej dyskusji w obecnym stanie jej rozwoju. Tytuł Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka trafnie oddaje treść publikacji. Poprowadzenie tematu od nakreślenia przedmiotu geografii oraz umiejscowienia jej mieþdzy naukami przyrodniczymi a społecznymi, poprzez przedstawienie typologii przestrzeni w geografii człowieka, do szczegółowego omówienia przestrzeni fizycznej, ekologicznej, kulturowej oraz społecznej, 130 RECENZJE jest z merytorycznego punktu widzenia uzasadnione. Jednak pośród typologii pojeþcia i zakresu przestrzeni zabrakło przedstawienia opinii samego autora. Dodatkowa analiza i interpretacja tego pojeþcia, oprócz prostego opisu, znacznie podniosłaby rangeþ dzieła, aczkolwiek takaþ formeþ prezentacji niezbyt czeþsto odnajduje sieþ w podobnych opracowaniach. Celem A. Lisowskiego było omówienie koncepcji dotychczas pojawiajaþcych sieþ w literaturze i ich usystematyzowanie, jednak zwazú ywszy na całość dorobku naukowego autora poznanie jego saþdu odnośnie do poszczególnych typologii przestrzeni byłoby cennym uzupełnieniem dzieła; mogłoby równiezú przyczynić sieþ do rzetelnego i konsekwentnego budowania opinii oraz świadomości geograficznej studentów. Zastosowane podejście do tematu mozú e nadać ksiaþzú ce wydźwieþk zbytniego historyzmu. Formalna budowa publikacji jest bez zarzutu. Znajdujemy tu zarówno fundamentalne załozú enia w dziedzinie geografii człowieka, jak i rózú ne niuanse dotyczaþce tej sprawy. Te ostatnie, których zdecydowanie wieþcej znalazło sieþ w pierwszej czeþści pracy, mogaþ w niektórych przypadkach negatywnie wpłynaþć na klarowny odbiór całości, jak równiezú nieco zniecheþcać do zagłeþbienia sieþ w lektureþ. Nawet poczaþtek dzieła o wartości naukowej powinien być na tyle jasny, aby ciekawić i intrygować, jak równiezú na tyle zrozumiały, by płynnie, bez szwanku dla wartości dzieła rozwijać temat. Nieliczne rysunki, wykresy, ryciny nie zmniejszajaþ przejrzystości treści publikacji, a nawet w niektórych czeþściach pracy wieþksza ich liczba byłaby wskazana celem uzupełnienia tekstu i ułatwienia percepcji czytajaþcemu. Niewaþtpliwaþ zaletaþ ksiaþzú ki A. Lisowskiego jest bogata interdyscyplinarna bibliografia, co jednak nie przeszkodziło w zachowaniu jednolitego jeþzyka. W poszukiwaniu prawdy precyzja słowa staje sieþ elementem niezbeþdnym dzieła, dlatego momentami zwraca uwageþ trudny, lecz jakzú e precyzyjny jeþzyk. Przykładem dbałości o zachowanie precyzyjnego jeþzyka jest chociazú by daþzú enie autora do wyraźnego rozrózú nienia terminów „przestrzeń” i „struktura”, które w znaczeniu przedmiotowym saþ zblizú one, w celu uniknieþcia tozú samości pojeþć (s. 34–35). A. Lisowski obraca sieþ w kreþgu przyjeþtej nomenklatury terminologicznej i czyni to konsekwentnie. Mimo izú „przedmiot badań i funkcje geografii ulegały niejednokrotnie przeobrazú eniom w historii myśli geograficznej” (s. 12), autor konsekwentnie stosuje terminy zwiaþzane z tradycjaþ geografii, nie zapominajaþc o uzasadnieniu rózú nego ich pojmowania w kazú dej epoce historycznej. Przy opisie przestrzeni obok „struktury”, „przestrzeni przyrodniczej”, „środowiska geograficznego” i pochodnych pojawiajaþ sieþ mieþdzy innymi terminy: „chorografia” – dziedzina wiedzy zajmujaþca sieþ jednostkami przestrzennymi takimi jak krajobrazy, regiony, kontynenty, państwa, czeþści państw, „separatyzm przestrzenny” – „dla określenia geografii człowieka jako nauki przestrzennej przypisujaþcej przestrzeni funkcjeþ zmiennej niezalezú nej wyjaśniajaþcej wzajemne połozú enie i oddziaływanie obiektów na powierzchni ziemi lub zachowanie człowieka” (s. 80), „jednostki”, „zbiorowości”, „zachowania prze- RECENZJE 131 strzenne”, „elementy przestrzeni” itp. Zastosowany aparat pojeþciowy nie odbiega od terminologii stosowanej przez poprzedników. A. Lisowski pisze: „pozycje ksiaþzú kowe podejmujaþce problematykeþ przestrzeni w geografii saþ rzeczywiście stosunkowo nieliczne i koncentrujaþ sieþ czeþściej na określonej koncepcji przestrzeni”. W zwiaþzku z tym zadanie, jakiego sieþ podjaþł autor, nalezú y docenić, tym bardziej zú e uwzgleþdnił w swoim opracowaniu takzú e dorobek nauk pokrewnych, filozofii, socjologii, ekologii społecznej, z punktu widzenia których przedmiot przestrzeni stanowi istotnaþ kwestieþ. Odseparowanie od siebie wszystkich tych dyscyplin ułatwiłoby zarówno opis, jak i zrozumienie koncepcji przestrzeni w jednostronnym ujeþciu, ale takich opracowań pojawiło sieþ dotychczas kilka. Całościowe ujeþcie na pewno w znacznym stopniu przyczyni sieþ do rozwoju współczesnej interdyscyplinarnej nauki społecznej. Zwiaþzek rozprawy z innymi autorami i ich pracami jest wyraźnie widoczny, co jest zrozumiałe, zwazú ywszy na załozú onaþ formeþ publikacji. Próbeþ systematyzacji koncepcji przestrzeni oparto głównie na dorobku geografii anglojeþzycznej i polskiej. Do czeþsto cytowanych nalezú aþ: R.D. Sack, R. Abler, A.C. Gatrell, E.W. Soja, D. Harley. Teksty autorów polskich ukazywały sieþ drukiem głównie w formie artykułów. Nalezú aþ do nich prace K.H. Wojciechowskiego, A.S. Kostrowickiego, Z. Chojnickiego, S. Leszczyckiego, S. Liszewskiego, K. Dziewońskiego, M.S. Szczepańskiego, B. Jałowieckiego. Wkład do interdyscyplinarnej wiedzy o przestrzeni fizycznej i społecznej wnoszaþ tezú prace filozofów: S. Symotiuka, E. Kanta, A. Hettnera, R.T. Hartshorne’a, socjologów: E. Durkheima, K. Poppera, E. Fromma. Podstawowym załozú eniem recenzowanej pracy jest wielostronna analiza zrózú nicowanych koncepcji przestrzeni oraz ukazanie ich ewolucyjnego charakteru w poszczególnych epokach. Lisowski pisze, zú e poczaþtki geografii jako nauki datuje sieþ na okres, gdy ludzie powoli zaczeþli wchodzić w fazeþ dominacji nad przyrodaþ. Poczaþtkowo widziano przestrzeń jako jednaþ, uniwersalnaþ, obowiaþzujaþcaþ powszechnie, utozú samianaþ z przestrzeniaþ absolutnaþ. W połowie XX wieku zaczeþto zdawać sobie spraweþ z wielości koncepcji przestrzeni. W toku dalszych dysput i badań zaczeþły wyłaniać sieþ nowe aspekty, poglaþdy i refleksje odnośnie do tej kwestii. Autor dostrzega ciaþgłość i nasteþpstwo tych zaszłości, które saþ kontynuowane. Nie pomija znaczenia czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych, ich uwzgleþdnienie charakteryzuje bowiem sposób identyfikacji przestrzeni – metodeþ rozumienia jako alternatyweþ wobec podejścia obserwacyjnego właściwego naukom przyrodniczym. Jednemu ujeþciu koncepcji przeciwstawione jest kolejne, kontrastowe, powstałe w miareþ rozwoju nasteþpnych doświadczeń i odkryć. W rozdziale Abstrakcyjna i konkretna przestrzeń społeczna autor pisze: „konceptualizacja przestrzeni społecznej ma charakter dychotomiczny”, a kolejne rozwazú ania na temat podziału przestrzeni na abstrakcyjnaþ i konkretnaþ popiera czytelnym schematem (s. 150). W ten sposób czytelnik otrzymuje obraz „tej samej przestrzeni działań społecznych w oczach podmiotów majaþcych wpływ na 132 RECENZJE kształtowanie przestrzeni społecznej oraz jej codziennych uzú ytkowników” (za H. Lefebvre). Wieloaspektowość ksiaþzú ki, jak równiezú szerokie spektrum przedstawionych w niej konceptualizacji, jest niewaþtpliwym atutem. Dziedzictwo doświadczeń ludzkości, badań, dociekań dotyczaþcych przestrzeni A. Lisowski syntetyzujaþco ujaþł na niespełna 200 stronach. W rozwoju zrózú nicowanych koncepcji dotyczaþcych przestrzeni nie wysteþpuje bezwzgleþdna eliminacja poprzednich ujeþć, gdy pojawiajaþ sieþ nowe. W zwiaþzku z tym kazú da z nich jest wciaþzú uzú yteczna w pewnym zakresie. Ksiaþzú ka Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka systematyzuje wiedzeþ w zakresie poruszanych problemów. Autor dba o zachowanie ciaþgłości i rzetelne ukazanie ewolucyjnego charakteru przedstawionych sekwencji konceptualizacji przestrzeni. Czyni to z duzú aþ starannościaþ i dogłeþbnym udokumentowaniem. Forma ksiaþzú ki nie charakteryzuje sieþ nowatorstwem ani pod wzgleþdem ujeþcia, ani stawiania problemów i ich rozwiaþzywania. Ewolucjonizm, chronologia, ciaþgłość i nasteþpstwo zdarzeń to kryterium zasadnicze dla autora. Jest to zaleta publikacji, któraþ wzmacnia jednolity styl pisarski, bogata polszczyzna, kompetencja i rzetelność terminologiczna. Przy omawianiu zagadnień strukturalnych jest to bezdyskusyjne osiaþgnieþcie. Jezúeli weźmie sieþ pod uwageþ rózúnorodność przedstawionych przez A. Lisowskiego poglaþdów i trafność, z jakaþ opisał je i uszeregował, nasuwa sieþ oczywisty wniosek, zú e ksiaþzú ka ta z pewnościaþ przyczyni sieþ do wyłonienia klarownego obrazu przestrzeni w geografii człowieka. Jeszcze przez wiele lat słuzú yć beþdzie innym teoretykom, praktykom, badaczom, a ze wzgleþdu na swój sugestywny styl mozú e tezú zainteresować nieprofesjonalistów. Agata Seremak
