Ocena uwarunkowań występowania nadwagi i otyłości

PRACE ORYGINALNE
OGIGINAL PAPERS
Joanna GOLEC
Ocena uwarunkowań występowania nadwagi
i otyłości w wybranych grupach młodzieży
1
Dorota CZECHOWSKA
Agata MASŁOŃ
2
2
Krzysztof TOMASZEWSKI
3
2
Martyna MIKULSKA
Edward GOLEC
2,3
1Zakład Rehabilitacji w Traumatologii, Katedry
Rehabilitacji Klinicznej, Wydziału Rehabilitacji
Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego
im. Bronisława Czecha, Al. Jana Pawła II 78,
31-571 Kraków.
Kierownik Zakładu:
dr Elżbieta Ciszek.
2Zakład Rehabilitacji w Ortopedii, Katedry
Rehabilitacji Klinicznej, Wydziału Rehabilitacji
Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego
im. Bronisława Czecha, Al. Jana Pawła II 78,
31-571 Kraków.
Kierownik Zakładu:
dr hab. n. med. Edward Golec prof. nadzw.
3Klinika Chirurgii Urazowej i Ortopedii 5
Wojskowego Szpitala Klinicznego z Polikliniką
SPZOZ, ul. Wrocławska 1-3, 30-901 Kraków.
Kierownik Kliniki:
dr hab. n. med. Edward Golec prof. nadzw.
Słowa kluczowe:
nadwaga, otyłość, dzieci, młodzież
Key words:
overweight, obesity, children, adolescents
Adres do korespondencji:
Joanna Golec,
Zakład Rehabilitacji w Traumatologii, Katedry
Rehabilitacji Klinicznej, Wydziału Rehabilitacji
Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego
im. Bronisława Czecha, Al. Jana Pawła II 78,
31-571 Kraków.
e-mail: [email protected]
tel. 696-007-713 (do wiadomości redakcji)
OSTRY DYŻUR 2013 . tom 6 . numer 4
Assessment of determinants of overweight and obesity in
selected adolescents groups
Autorzy pracy dokonują oceny
częstotliwości i charakteru występowania nadwagi i otyłości u młodzieży
w wieku od 14 do 16 roku życia w
oparciu o pomiar BMI i siatek
centylowych, indeksu Cole'a, standardów WHO oraz sumy wartości
pomiarów grubości trzech fałdów
skórno-tłuszczowych. Badania wzbogacają także oceną wydolności fizycznej włączonych do badania w
oparciu o wskaźnik Ruffiera oraz
autorskim badaniem ankietowym. Do
przedmiotowego badania włączono
121 dzieci, w tym 53 dziewczynki, co
stanowi 43,9% oraz 68 chłopców, czyli
56,1%. Uzyskane wyniki i obserwacje
upoważniły autorów opracowania do
stwierdzenia, że problem nadwagi i
otyłości w badanej grupie młodzieży
posiada zróżnicowaną charakterystykę wynikającą z wielu składowych.
Potwierdzili oni istnienie korelacji
między wartościami BMI, a sumą
pomiarów trzech grubości trzech
fałdów skórno-tłuszczowych oraz nie
potwierdzili takiej zależności między
BMI i preferowanymi nawykami
żywieniowymi. Częściej analizowany
problem przypisują płci męskiej.
The authors of the current study
assessed the frequency and the nature
of overweight and obesity in
adolescents aged 14 to 16 years on the
basis of the calculation of BMI and
percentile grids, Cole index, WHO
standards and the sum of three
skinfold thicknesses. The authors also
evaluated physical fitness of research
participants with the use of the
Ruffier's index and the author's
survey. The research base consisted of
121 children; and included 53 girls,
which constitutes 43,9% and 68 boys,
that's 56,1%. Both the results
obtained and author's observations
enable to draw a conclusion that the
problem of overweight and obesity in
the studied group of adolescents have
a diverse characteristics arising from
multiple reasons. The authors confirmed the existence of a correlation
between BMI and the sum of three
skinfold thicknesses, and did not
confirm the relationship between
BMI and eating habits. Moreover, it
was demonstrated that the analyzed
problem more frequently concerned
the males.
Wstęp
Problematyka nadwagi i otyłości w
różnych populacjach na przestrzeni
ostatnich kilkudziesięciu lat nabrała
szczególnego znaczenia przyjmując z
czasem charakter cywilizacyjny, zdrowotny i społeczno-ekonomiczny. W
znacznej i niepokojącej mierze dotyczy
także dzieci i młodzieży z różnych
środowisk i grup społecznych. W chwili
obecnej przyjmuje się, że około 200
milionów dzieci i młodzieży cierpi z
powodu nadwagi i otyłości, a u około 50
milionów z nich rozpoznano otyłość
zdecydowanie zagrażającą ich zdrowiu
[1]. Uzasadnioną więc wydaje się być
teza, że charakter omawianych zmian,
ich zasięg i znaczenie kliniczne
przyjmuje obraz epidemii przełomu XX
i XXI wieku. Niestety niesie ze sobą
również
określone skutki ekonomiczne
.
wyrażające się między innymi koniecznością wydatkowania przez kraje Unii
Europejskiej około 6%
środków
budżetowych przeznaczonych na
świadczenia i opiekę zdrowotną [2].
Niewątpliwie problematyka nadwagi i
otyłości związana jest także ze
zmianami kulturowymi, środowiskowymi, niczym nieograniczonym dostępem do różnego rodzaju produktów
spożywczych oraz preferowania żywienia masowego i wysokoenergetycznego. Z pewnością sprzyja takiemu
stanowi rzeczy zdecydowane ograniczenie aktywności fizycznej w każdej
niemal populacji, w określonych
grupach społecznych, wiekowych i
etnicznych, upadek kultury ruchu, a
także zachowań prozdrowotnych [2].
Trudno zatem oprzeć się stanowisku, że
132
problematyka nadwagi i otyłości oraz
wyrastające z niej groźne dla populacji
ludzkiej konsekwencje, wymagają
wielopłaszczyznowego, zróżnicowanego i konsekwentnego działania
specjalistów wielu dyscyplin medycznych, bezkompromisowego krzewienia zachowań prozdrowotnych i
tzw. higienicznego trybu życia. Niewątpliwie ich punktem wyjścia jest
poziom dzieci i młodzież, a charakterystyka podjętych działań i ich
weryfikacja obejmować także powinna
lata następne i kolejne etapy ich
szeroko rozumianego rozwoju.
Cel pracy
Celem pracy było określenie
częstotliwości występowania nadwagi i
otyłości w wybranych grupach młodzieży,
charakterystyka preferowanych przez nie zachowań żywieniowych i podejmowanej aktywności
fizycznej, a przede wszystkim udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:
1. Czy i w jakim stopniu problem
nadwagi i otyłości odnosi się do
badanych grup młodzieży?
2. Czy i jak kształtuje się zależność
pomiędzy wskaźnikiem masy ciała
(BMI), a sumą trzech fałdów skórnotłuszczowych w badanych grupach
młodzieży?
3. Czy w badanej populacji istnieje
zależność pomiędzy BMI, a zachowaniami prozdrowotnymi oraz preferowanymi nawykami żywieniowymi?
4. Jak kształtuje się BMI w badanej
populacji w zależności od płci?
Materiał
Do badania włączono 121 uczniów
Gimnazjum nr 25 w Krakowie, w
wieku od 14 do 16 roku życia, w tym 53
dziewczynki, które stanowiły 43,9%
badanej populacji oraz 68 chłopców,
co daje 56,1%. Ich masa ciała
kształtowała się w przedziale od 33,7
do 102,5 kg. Średnia masa ciała
dziewcząt wynosiła 56,2 kg, a
chłopców 60,2 kg. W badanej grupie
najwięcej było młodzieży w wieku 14
lat, które stanowiły 59,5%, w tym 30
dziewcząt, czyli 24,8% oraz 42
chłopców, którzy stanowili 34,7%.
Metody badań
Badania przeprowadzano od stycznia do czerwca 2012 roku. U
wszystkich włączonych do badania
dokonano pomiarów wysokości i masy
ciała. Wyznaczono BMI, dokonano
klasyfikacji stanu ich odżywiania w
oparciu o indeks Cole'a [3] oraz na
133
Tabela I.
Rozkład wieku włączonych do badania
Płeć
Lp.
Wiek [lata]
1.
2.
3.
4.
14
15
16
Razem
Dziewczęta
liczba
%
30
24,8
12
10
11
9,1
53
43,9
podstawie standardów WHO [4].
Dokonano także pomiarów grubości
trzech fałdów skórno-tłuszczowych.
Pomiar wysokości ciała z wykorzystaniem antropometru typu Martin
dokonano w pozycji wyprostowanej od
podstawy do punktu vertex. Masę ciała
uczniów zmierzono przy użyciu
Analizatora Składu Ciała firmy Tanita
BC 420 S MA. Po wprowadzeniu
danych metrykalnych badanych oraz
wysokości ich ciała otrzymano wartość
BMI. Następnie odniesiono je do wieku
włączonych do badania przy użyciu
skorelowanych siatek centylowych osobno dla populacji dziewcząt i
chłopców. Większej wartość wskaźnika
odpowiadała większa masa ciała
badanych.
Razem
Chłopcy
liczba
%
42
34,7
13
10,7
13
10,7
68
56,1
liczba
72
25
24
121
%
59,5
20,7
19,8
100
Wartości między 25 a 75 centylem
odpowiadały budowie ciała przeciętnej,
czyli pozostającej w normie. Wartość
BMI równa i większa od 85 centyla, a
mniejsza od 95 centyla odpowiadała
nadwadze, a równa i większa od 95
centyla określała otyłość. Wartość tego
wskaźnika poniżej 25 centyla charakteryzowała szczupłą (wątłą) budowę ciała
[5]. Wskaźnik Cole'a [3] (Cole Index –
CI) zwany również RBMI (Relative
Body Mass Index, czyli względny BMI)
stosowany u dzieci obliczono ze wzoru:
RBMI = (BMI pacjenta / BMI
standardowe) x 100 [%]
gdzie: BMI standardowe odpowiada
średniej wartość BMI (zwykle 50 centyl
dla danej populacji w odniesieniu do płci
i wieku badanego).
Tabela II.
Wskaźnik Cole'a w odniesieniu do stanu odżywienia
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
Stan odżywienia
Wyniszczenie
Niedożywienie
Stan odżywienia w normie
Nadwaga
Otyłość
Wskaźnik Cole’a
< 75%
od 75 do 89%
od 90 do 109%
od 110 do 119%
≥120%
Do pomiaru grubości fałdów skórnotłuszczowych użyto fałdomierza
DEFENDER o sile nacisku 10g/cm2
powierzchni kontaktowej. Badania
dokonano po jednej stronie ciała. Fałdy
skórno-tłuszczowe mierzono w trzech
ściśle określonych miejscach ciała tzn.
na brzuchu - fałd poprzeczny około 1
cm w kierunku do dołu i około 5 cm w
bok od pępka, na łopatce - fałd skośny
bezpośrednio pod dolnym kątem łopatki, na ramieniu - fałd podłużny na
tylnej ścianie ramienia nad mięśniem
trójgłowym, w połowie długości ramienia. Wynik dokumentowano w milimetrach i był średnią dwóch pomiarów.
Dokonano również oceny wydolności
fizycznej w oparciu o wskaźnik Ruffiera
[6]. U wszystkich badanych trzykrotnie
dokonano pomiarów tętna. Pierwszy
pomiar trwający 15 sekund wykonano
po pięciominutowym odpoczynku w pozycji leżącej (P1), drugi pomiar (P2) w
pierwszych 15 sekundach wypoczynku
po wykonaniu 30 przysiadów w czasie
45 sekund oraz trzeci w ostatnich 15
sekundach pierwszej minuty wypoczynku w pozycji leżącej (P3). Z uzyskanych danych obliczono tzw. wskaźnik
Ruffiera (IR) według wzoru:
IR=[4(P1+P2+P3)-200]/10.
Uzyskanym wynikom przypisano
określone oceny.
Tabela III.
Oceny pomiarów w odniesieniu do wskaźnika Ruffiera
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
Wskaźnik Ruffiera
<0
od 0 do 5
od 6 do 10
od 11 do 15
od 16 do 20
Ocena
doskonała
bardzo dobra
dobra
dostateczna
niedostateczna
OSTRY DYŻUR 2013 . tom 6 . numer 4
Pomiary przeprowadzono w sali
rehabilitacyjnej w godzinach porannych. Badani byli ubrani w strój zapewniający dostęp do miejsc, w których
wykonane zostały pomiary. Badanie
obejmowało również analizę odpowiedzi na pytania umieszczone w autorskiej ankiecie. Zawierała ona 11 zamkniętych pytań z możliwością wyboru
jednej odpowiedzi. Obejmowała ona
dane personalne i wiek badanych. Podzielona została na dwie części. Pierwsza dotyczyła zachowań prozdrowotnych i zawierała pytania związane z
codzienną aktywnością fizyczną badanych oraz zachowaniami rekreacyjnymi (rozrywka, sport).
Druga część ustalała nawyki żywieniowe ankietowanych, regularność
spożywania posiłków oraz preferowaną ich charakterystykę.
1. Odpowiedz, czy Twoja aktywność
fizyczna ogranicza się tylko do lekcji
wychowania fizycznego w szkole?
a/ Tak,
b/ Nie.
2. Jak często podejmujesz formy aktywności ruchowej?
a/ Trzy i więcej razy w tygodniu,
b/ Dwa razy w tygodniu,
c/ Raz w tygodniu,
d/ Nie podejmuję żadnych takich
zajęć.
3. Mając do dyspozycji godzinę
wolnego czasu dziennie najchętniej
poświęcisz ją na:
a/ Sport,
b/ Komputer, telewizję, książkę,
c/ Spotkania towarzyskie.
4. Czy przed wyjściem do szkoły
zjadasz śniadanie?
a/ Tak,
b/ Nie.
5. Co najczęściej spożywasz na
drugie śniadanie?
a/ Kanapki,
b/ Pączki, bułki słodkie,
c/ Jogurt,
d/ Batony, chipsy,
e/ Nie spożywam,
f/ Owoce.
6. Czy jadasz regularnie posiłki?
a/ Tak,
b/ Nie,
c/ Nie zawsze.
7. Ile posiłków jadasz w ciągu dnia?
a/ 2,
b/ 3,
c/ 4 ,
d/ 5 i więcej.
8. Czy podjadasz między posiłkami
(chipsy, słodycze)?
a/ Tak,
b/ Nie,
c/ Czasami
9. Ile razy w tygodniu jadasz
hamburgery, hot-dogi itp.dania.
a/ Nie jadam
OSTRY DYŻUR 2013 . tom 6 . numer 4
b/ Raz,
c/ Dwa razy i więcej,
d/ Rzadziej.
10. Jakie najczęściej pijasz napoje?
a/ Woda mineralna gazowana lub
niegazowana,
b/ Herbata,
c/ Soki owocowe,
d/ Napoje gazowane.
11. Co najczęściej kupujesz w
sklepiku szkolnym?
a/ Nie korzystam,
b/ Słodycze (batony, wafelki,
ciastka), chipsy,
c/ Napoje,
d/ Słodkie rogale, pączki,
e/ Bułki.
W badanej grupie chłopców nadwagę i
otyłość na podstawie BMI zaobserwowano u 19 z nich, czyli u 15,7%, stan
odżywienia poniżej normy u 8, czyli u
6,6%, a stan odżywienia w normie u 41,
co stanowi 33,9%.
Na podstawie wskaźnika Cole'a w
grupie badanych dziewcząt stan niedożywienia i wyniszczenia odnotowano u 9 z nich, czyli u 7,5%, stan
prawidłowy u 25, co stanowi 20,7%,
nadwagę i otyłość u 19, czyli u 15,7%. U
chłopców stan niedożywienia i wyniszczenia odnotowano u 16 z nich, czyli u
13,2%, odżywienie prawidłowe u 29, co
daje 24%, a nadwagę i otyłość u 23, czyli
u 19%. Badanie obejmowało również
pomiary grubości trzech fałdów skórnotłuszczowych.
Sumę trzech fałdów skórno-tłuszczowych w grupie badanej naniesiono na
siatki centylowe. Na tej podstawie
nadwagę odnotowano u 17 dziewcząt,
co stanowi 14,0%, otyłość u 11, co daje
9,1%, a wartości poniżej normy
zaobserwowano 2 czyli u 1,7%. W
grupie chłopców odnotowano prawidłowy stan rzeczy (norma) u 41 z nich, czyli
u 33,9%, a odżywienie 26 powyżej
normy u 26, co stanowi 21,4%.
U wszystkich badanych oceniono
wydolność fizyczną w oparciu o
wskaźnik Ruffiera.
W całej grupie włączonych do badania
ocenę bardzo dobrą uzyskało 12 z nich,
czyli 9,9%, dobrą 37, co stanowi 30,6%,
dostateczną 57, czyli 47,1%, a
niedostateczną 15, co daje 12,4%.
Analiza statystyczna
Uzyskane wyniki poddano także
analizie statystycznej w oparciu o
podstawowe charakterystyki statystyczne badanych zmiennych ilościowych i
jakościowych, wielkości przeciętne i
miary zmienności, ocenę normalności
rozkładów za pomocą testów normalności Kołmogorowa-Smirnowa, współczynniki korelacji Pearsona i Spearmana
oraz wieloczynnikową analizę wariancji.
Wyniki
W badanej grupie dziewcząt nadwagę i otyłość na podstawie BMI
odnotowano u 21 z nich, czyli u 17,4%,
niedobór masy ciała u 5, co daje 4,1%, a
masę ciała w normie stwierdzono u 27,
co stanowi 22,3%.
Tabela V.
Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o wskaźnik BMI
Wiek [lata]
Dziewczęta
Płeć
Chłopcy
14
Razem
Dziewczęta
Płeć
Chłopcy
15
Razem
Dziewczęta
Płeć
Chłopcy
16
Razem
Dziewczęta
Płeć
Razem
Chłopcy
Razem
BMI wg norm WHO
Razem
Liczba
niedobór
3
norma
14
nadwaga
9
otyłość
4
30
%
4,2%
19,4%
12,5%
5,6%
41,7%
Liczba
5
23
4
10
42
%
6,9%
31,9%
5,6%
13,9%
58,3%
Liczba
8
37
13
14
72
%
11,1%
51,4%
18,1%
19,4%
100,0%
Liczba
1
9
1
1
12
%
4,0%
36,0%
4,0%
4,0%
48,0%
Liczba
2
10
1
0
13
%
8,0%
40,0%
4,0%
0,0%
52,0%
Liczba
3
19
2
1
25
%
12,0%
76,0%
8,0%
4,0%
100,0%
Liczba
1
4
4
2
11
%
4,2%
16,7%
16,7%
8,3%
45,8%
Liczba
1
8
2
2
13
%
4,2%
33,3%
8,3%
8,3%
54,2%
Liczba
2
12
6
4
24
%
8,3%
50,0%
25,0%
16,7%
100,0%
Liczba
5
27
14
7
53
%
4,1%
22,3%
11,6%
5,8%
43,8%
Liczba
8
41
7
12
68
%
6,6%
33,9%
5,8%
9,9%
56,2%
Liczba
13
68
21
19
121
%
10,7%
56,2%
17,4%
15,7%
100,0%
134
Wyniki badań ankietowych
Na pytanie „Czy Twoja aktywność
fizyczna ogranicza się tylko do lekcji
wychowania fizycznego w szkole?”
twierdząco odpowiedziały 3 dziewczynki, co stanowi 2,5% oraz także 3
chłopców. 50 ankietowanych dziewcząt, czyli 41,3% oraz 65 chłopców, co
stanowi 53,7% deklarowano swoją
aktywność fizyczną również poza
zajęciami szkolnymi.
Na pytanie „Jak często podejmujesz
różne formy aktywności ruchowej?”
26 dziewcząt, czyli 21,5% oraz 22
chłopców, czyli 18,2% twierdziło, że
podejmuje określoną aktywność
fizyczną 3 i więcej razy w tygodniu.
Taką aktywność fizyczną 2 razy w
tygodniu deklarowało 12 dziewcząt,
czyli 9,9% oraz 16 chłopców, czyli
13,2%. Raz w tygodniu aktywnymi
fizycznie było 12 dziewcząt, czyli 9,9%
i 27 chłopców, którzy stanowili 22,3%.
Żadnej aktywności fizycznej nie
podejmowały 3 dziewczynki, co
stanowi 2,5% oraz 3 chłopców, co daje
także 2,5%. Mając do dyspozycji
godzinę wolnego czasu dziennie 13
dziewcząt, czyli 10,7% oraz 24
chłopców, czyli 19,8% poświęcało ją na
zajęcia sportowe. Przed komputerem i
na oglądanie różnych programów
telewizyjnych poświęcało czas 21 z
ankietowanych dziewczynek, co
stanowi 17,4% oraz 30 chłopców, czyli
24,8%.
17 z ankietowanych dziewcząt, czyli
14% oraz 13 chłopców, którzy stanowią
10,7% ujawniła, że nie zjada przed
wyjściem do szkoły śniadania. Drugie
śniadanie spożywały 32 dziewczynki,
co daje 27,4% oraz 40 chłopców, czyli
34,2%.
Na pytanie „Czy jadasz regularnie
posiłki?” twierdząco odpowiedziało 17
dziewcząt, czyli 14% oraz 36
chłopców, co daje 29,8%. Brak takiej
regularności deklarowało 11 dziewcząt,
czyli 9,1% oraz 6 chłopców, czyli 5%.
Na pytanie „Ile posiłków jadasz w
ciągu dnia?” 10 dziewcząt, czyli 8,3%
oraz 15 chłopców, czyli 12,4%
odpowiedziało, że 5.
4 posiłki dziennie zjadały 22
dziewczynki, co stanowi 18,2% oraz 29
chłopców, czyli 24%.
3 posiłki zjadało 16 dziewcząt, co daje
13,2% oraz 23 chłopców, co stanowi
19%. Zjadanie dwóch posiłków
dziennie potwierdziło 5 dziewcząt,
czyli 4,1% oraz 1 chłopiec, który
stanowił 0,8% ankietowanej populacji.
Podjadanie między posiłkami zdradziły
34 dziewczynki, co stanowi 28,1% oraz
39 chłopców, czyli 32,2%.
Na pytanie „Ile razy w tygodniu jadasz
hamburgery, hot-dogi itp.?” 6
dziewcząt, czyli 5% oraz 15 chłopców,
135
Tabela VI.
Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o wskaźnik Cole'a
Wiek [lata]
Dziewczęta
Płeć
14
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
15
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
16
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
Razem
Chłopcy
Razem
BMI
Razem
Liczba
wyniszczenie
2
niedożywienie
3
norma
16
nadwaga
6
otyłość
3
30
%
2,8%
4,2%
22,2%
8,3%
4,2%
41,7%
Liczba
0
8
18
4
12
42
%
0,0%
11,1%
25,0%
5,6%
16,7%
58,3%
Liczba
2
11
34
10
15
72
%
2,8%
15,3%
47,2%
13,9%
20,8%
100,0%
Liczba
-
3
6
1
2
12
%
-
12,0%
24,0%
4,0%
8,0%
48,0%
Liczba
-
5
6
1
1
13
%
-
20,0%
24,0%
4,0%
4,0%
52,0%
Liczba
-
8
12
2
3
25
%
-
32,0%
48,0%
8,0%
12,0%
100,0%
Liczba
-
1
3
2
5
11
%
0,0%
4,2%
12,5%
8,3%
20,8%
45,8%
Liczba
1
2
5
2
3
13
%
4,2%
8,3%
20,8%
8,3%
12,5%
54,2%
Liczba
1
3
8
4
8
24
%
4,2%
12,5%
33,3%
16,7%
33,3%
100,0%
Liczba
2
7
25
9
10
53
%
1,7%
5,8%
20,7%
7,4%
8,3%
43,8%
Liczba
1
15
29
7
16
68
%
0,8%
12,4%
24,0%
5,8%
13,2%
56,2%
Liczba
3
22
54
16
26
121
%
2,5%
18,2%
44,6%
13,2%
21,5%
100,0%
Tabela VII.
Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o pomiar fałdów skórno-tłuszczowych
na podstawie siatek centylowych
Pomiar sumy fałdów skórno-tłuszczowych na podstawie
siatek centylowych
Wiek [lata]
Dziewczęta
Płeć
14
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
15
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
16
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
Razem
Chłopcy
Razem
Razem
Liczba
niedobór
-
norma
14
nadwaga
10
otyłość
6
30
%
-
19,4%
13,9%
8,3%
41,7%
Liczba
-
24
8
10
42
%
-
33,3%
11,1%
13,9%
58,3%
Liczba
-
38
18
16
72
%
-
52,8%
25,0%
22,2%
100,0%
Liczba
2
6
3
1
12
%
8,0%
24,0%
12,0%
4,0%
48,0%
Liczba
-
11
2
-
13
%
0,0%
44,0%
8,0%
0,0%
52,0%
Liczba
2
17
5
1
25
%
8,0%
68,0%
20,0%
4,0%
100,0%
Liczba
0
3
4
4
11
%
0,0%
12,5%
16,7%
16,7%
45,8%
Liczba
1
6
3
3
13
%
4,2%
25,0%
12,5%
12,5%
54,2%
Liczba
1
9
7
7
24
%
4,2%
37,5%
29,2%
29,2%
100,0%
Liczba
2
23
17
11
53
%
1,7%
19,0%
14,0%
9,1%
43,8%
Liczba
1
41
13
13
68
%
,8%
33,9%
10,7%
10,7%
56,2%
Liczba
3
64
30
24
121
%
2,5%
52,9%
24,8%
19,8%
100,0%
czyli 12,4% odpowiedziało że jeden raz.
Dwa razy w tygodniu tego rodzaju
posiłek spożywały 4 dziewczynki, czyli
3,3% oraz 10 chłopców, co stanowi
8,3%. Zaprzeczało spożywania takich
posiłków 13 dziewcząt, czyli 10,7% oraz
13 chłopców, co stanowi także 10,7%
ankietowanej populacji. W szkolnym
sklepiku słodycze kupowane były przez
15 dziewczynek, czyli przez 12,6%
oraz 22 chłopców, co daje 18,5%.
Spożywanie pączków lub słodkiego
pieczywa deklarowało 8 dziewcząt,
czyli 6,7% oraz 15 chłopców, czyli
12,6%. Słodkie napoje spożywało 18
ankietowanych dziewcząt, czyli 15,1%
oraz 21 chłopców, co daje 17,6%. Takich
posiłków i napojów nie spożywało 11
dziewczynek, czyli 9,2% oraz 9
chłopców, co stanowi 7,6%.
OSTRY DYŻUR 2013 . tom 6 . numer 4
Wyniki analizy statystycznej
W celu sprawdzenia korelacji
pomiędzy badanymi zmiennymi
obliczono współczynniki korelacji
r-Pearsona i rho-Spearmana. Współczynnik korelacji r-Pearsona pomiędzy
masą ciała, a sumą trzech fałdów
(r=0.69, p<0.001) wskazuje na silny,
dodatni związek pomiędzy zmiennymi.
Wykryte natomiast, korelacje między
niektórymi nawykami żywieniowymi
(ustalonymi na podstawie badań
ankietowych), a zmiennymi fizycznymi są słabe i mają charakter ujemny, co
oznacza, że niższym wartościom
zmiennych fizycznych (BMI, masa
ciała itd) towarzyszą prawidłowe
nawyki żywieniowe.
Dyskusja
Problematyka związana z nadwagą i otyłością w różnych populacjach, ich skutki społeczne, ekonomiczne i zdrowotne stanowią na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci
platformę szerokiego zainteresowania
relacjonowaną na łamach literatury
fachowej i dokumentowaną licznymi
naukowymi doniesieniami [ 1,2,3,4,5,6].
Jej złożoność skłania do prowadzenia
nie tylko szeroko rozumianych badań
naukowych,
ale także wdrażania
programów zmierzających do zmiany
jej wizerunku i społecznego postrzegania, a nade wszystko rodzących się w
jej toku zagrożeń i konsekwencji.
Obejmuje także nowoczesne metody jej
diagnozowania. Powszechnie znaną i
stosowaną metodą oceny nadwagi i
otyłości jest ustalanie wskaźnika masy
ciała (BMI) i jego pochodnych, a także
ocena przedmiotu rzeczy w oparciu o
siatki centylowe [2,7]. Stankiewicz i
wsp. [8] oceniając częstość występowania zaburzeń masy ciała na grupie
dzieci i młodzieży o liczebności 1515,
rozpoznają u 9% z nich nadwagę, a u
5% otyłość. Rejestrują także częstsze
występowanie otyłości u dziewcząt, co
odnotowali u 20% z nich. Podobne
wyniki otrzymały Oblacińska i Jodkowska [9] w grupie 8067 gimnazjalistów, w której otyłość rozpoznają u
4,5% z nich, a nadwagę u 9%.
Obserwacjom tym przeciwstawiają się
między innymi wyniki badań Felińczak
i Hama [10], które analizując grupę
1800 dzieci i nastolatków z wrocławskich szkół w wieku od 8 do 18 roku
życia stwierdziły częstsze występowanie nadwagi i otyłości w grupie
badanych chłopców. Nadwagę rozpoznały u 16% z nich, a otyłość u 4,4%. W
grupie dziewcząt natomiast, nadwagę
potwierdziły u 15,3%, a otyłość u 3,4%.
Wynika z tego zatem, że problematyka
OSTRY DYŻUR 2013 . tom 6 . numer 4
Tabela VIII.
Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o wskaźnik Ruffiera
Ocena
Wiek [lata]
Dziewczęta
Płeć
14
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
15
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
16
Chłopcy
Razem
Dziewczęta
Płeć
Razem
Chłopcy
Razem
Razem
Liczba
bardzo dobra
1
dobra
9
dostateczna
16
niedostateczna
4
30
%
1,4%
12,5%
22,2%
5,6%
41,7%
Liczba
4
11
18
9
42
%
5,6%
15,3%
25,0%
12,5%
58,3%
Liczba
5
20
34
13
72
%
6,9%
27,8%
47,2%
18,1%
100,0%
Liczba
1
3
8
0
12
%
4,0%
12,0%
32,0%
0,0%
48,0%
Liczba
0
3
9
1
13
%
0,0%
12,0%
36,0%
4,0%
52,0%
Liczba
1
6
17
1
25
%
4,0%
24,0%
68,0%
4,0%
100,0%
Liczba
2
6
3
0
11
%
8,3%
25,0%
12,5%
0,0%
45,8%
Liczba
4
5
3
1
13
%
16,7%
20,8%
12,5%
4,2%
54,2%
Liczba
6
11
6
1
24
%
25,0%
45,8%
25,0%
4,2%
100,0%
Liczba
4
18
27
4
53
%
3,3%
14,9%
22,3%
3,3%
43,8%
Liczba
8
19
30
11
68
%
6,6%
15,7%
24,8%
9,1%
56,2%
Liczba
12
37
57
15
121
%
9,9%
30,6%
47,1%
12,4%
100,0%
Tabela IX.
Wyniki analizy statystycznej – część I
Zmienne
Brzuch
Łopatka
Ramię
BMI
Wskaźnik
Ruffiera
Masa ciała
[kg]
Wysokość
ciała [cm]
●
●
●
●
0,167
Masa
ciała
[kg]
0,641
Wys.
ciała
[cm]
- 0,065
Suma
fałdów
skórnotłuszcz.
0,959
Wiek
bad.
[lata]
0,115
0,000
0,784
0,067
0,193
0,000
0,685
0,479
- 0,075
0,000
0,917
0,209
0,040
0,000
-
0,000
0,708
0,000
-
0,034
0,177
0,052
0,228
0,000
0,600
0,000
0,829
0,416
- 0,106
0,249
0,044
0,000
0,920
0,000
0,796
0,659
0,120
0,189
0,111
-
-
-
0,012
-
0,000
0,142
0,634
- 0,076
0,000
0,190
0,225
- 0,300
-
-
-
-
0,119
-
0,407
0,492
0,036
0,687
0,001
0,222
-
-
-
-
-
0,000
-
0,000
- 0,086
0,014
0,276
-
-
-
-
-
-
0,350
0,002
Łopatka
Ramię
BMI
Wskaź.
Ruffiera
0,825
0,831
0,741
0,000
-
0,000
0,756
-
Współczynnik
Pearsona
Poziom istotności
Współczynnik
Pearsona
Poziom istotności
Współczynnik Pearsona
Poziom istotności
Współczynnik
Pearsona
Poziom istotności
Współczynnik
Pearsona
Poziom istotności
Współczynnik
Pearsona
Poziom istotności
Współczynnik
Pearsona
Poziom istotności
Wskaź. – wskaźnik
Wys. - wysokość
Tłuszcz. – tłuszczowych
Bad. - badanych
częstości występowania omawianych
zaburzeń nie jest jednorodna, a ich
charakterystyka epidemiologiczna
wyrasta w znacznej mierze z przedziałów wiekowych badanych populacji. Częściej ich zdaniem problem
nadwagi i otyłości dotyczy dzieci i
młodzieży szkół podstawowych [10].
Obserwacje te potwierdzają wyniki
badań własnych, w których nadwagę
odnotowano u 14% badanych, a otyłość
u 4,9%, w tym większą masą ciała
charakteryzowali się chłopcy, których
większy odsetek mieścił się w zakresie
normy wąskiej oraz poniżej normy.
Podobnie Radochońska i Perenc [11]
prowadząc badania nad nadwagą i otyłością u dzieci i młodzieży szkół rzeszowskich w oparciu o pomiary fałdów
skórno-tłuszczowych, odnotowały
wzrost otłuszczenia ogólnego w badanej
populacji, ze zdecydowanym jego
przyrostem w grupie dzieci i młodzieży
w wieku między 10 a 15 rokiem życia.
Jego spadek natomiast, w wieku między
16 a 18 rokiem życia.
Odniesieniem do tego stanowiska są
wyniki badań własnych, w których
stwierdzono silną korelację pomiędzy
BMI, a sumą trzech fałdów skórno136
tłuszczowych. Zarówno u dziewcząt
jak i chłopców suma pomiarów
grubości trzech fałdów skórnotłuszczowych zwiększa się z każdym
kolejnym rokiem. Gacek i Fiedor [12]
prowadząc badania na grupie 288 osób
stwierdzili liczne błędy żywieniowe
zarówno u chłopców jak i dziewcząt. Z
analizy własnych danych wynika, że
połowa ankietowanych spożywała trzy
posiłki w ciągu dnia, jednakże aż 20%
dziewcząt spożywała jedynie od
jednego do dwóch posiłków dziennie.
Grupą ankietowanych spożywająca
posiłki regularnie byli chłopcy. 60% z
nich spożywała także dodatkowe
przekąski między posiłkami. Zarówno
chłopcy jak i dziewczęta deklarowali
spożywanie kolacji jako najobfitszego
posiłku w ciągu dnia, co należy uznać
za poważny błąd żywieniowy, a co
miało miejsce u 20% z nich.
Niepokojącym również faktem staje się
spożywanie przez ankietowanych
posiłków wysokoenergetycznych (fast
food), co odnotowano u 14,7%
dziewcząt i 1,8% chłopców. Analiza
wyników badań własnych pozwala
ustalić, że tylko około 30% ankietowanych dziewcząt spożywała posiłki
regularnie, a aż 56,2% ankietowanych
obu płci spożywała posiłki regularnie
tylko czasami.
Oblacińska i Jodkowska [9] oceniając
częstość spożywania
posiłków w
grupie dzieci i młodzieży w przedziale
wieku od 13 do 15 roku życia
odnotowały nadwagę i otyłość u tej
części z nich, które spożywały posiłki
nieregularnie, w tym najczęściej lekceważonym posiłkiem było śniadanie. Ta
grupa badanych jednak zaskakująco
rzadziej spożywała przekąski między
posiłkami. Były nimi niestety produkty
wysokoenergetyczne z dużą zawartością tłuszczu i cukru, co zarejestrowano
przede wszystkim u chłopców. Lange i
wsp. [13] porównując nawyki żywieniowe u dzieci i młodzieży w przedziale
wieku od 14 do 17 roku życia opierając
się na wartościach BMI stwierdziły, że
prawie 50% badanych z prawidłową
wartością BMI pomiędzy 25, a 75 centylem oraz z BMI poniżej 25 centyla nie
spożywała pierwszego śniadania.
Ustaliły również, że około 60%
badanych z wartością BMI większą od
25 centyla i niespełna 50% z wartością
mniejszą od 25 centyla spożywała
drugie śniadanie. Najczęściej spożywanym posiłkiem był w tej grupie obiad, a
najczęściej pomijanym – podwieczorek. Podobne spostrzeżenia są
udziałem Jeżewskiej–Zychowicz [14],
która ustaliła, że podjadanie między
posiłkami stanowi najczęstszy błąd
żywieniowy. Nie potwierdziła jednak
istnienia wyraźnej korelacji między
137
takimi nawykami żywieniowymi, a wartościami BMI. W oparciu o wyniki
przytaczanych doniesień naukowych
oraz obserwacji własnych należy
przyjąć, że regularność spożywania
posiłków, ich ilość i jakość stanowi
kluczowy czynnik prawidłowego odżywiania się, a tym samym zapobiegania
nadwadze i otyłości. Innym i niewątpliwie istotnym odniesieniem do prezentowanego zagadnienia jest realizowanie
określonej aktywności fizycznej, na co
zwracają uwagę między innymi
Stankiewicz i wsp. [8]. Autorzy ci odnotowali wyraźnie większą aktywność
fizyczną u chłopców niż u dziewcząt ale
także chłopcy poświęcali więcej czasu
na gry komputerowe i oglądanie
telewizji.
Taki stan rzeczy skutkował u większości badanych nadwagą lub otyłością.
Nawrocka i wsp. [15] analizują aktywność fizyczną dzieci i młodzieży w
kontekście pokonywanego codziennie
dystansu do szkoły gminnej, powiatowej i wojewódzkiej odnotowali największą aktywność u dzieci ze szkoły
gminnej i powiatowej, co zarejestrowano u 50% z nich. Najmniejszą
aktywność fizyczną natomiast, deklarowały dzieci uczęszczające do szkoły
wojewódzkiej. Analizując jednocześnie
wartości BMI w tej grupie dzieci i
młodzieży, otyłość zarejestrowano u
16% uczęszczających do szkoły
powiatowej oraz u 3,6% uczniów szkoły
wojewódzkiej.
Z prezentowanej analizy wynika jednoznacznie, ze problematyka prawidłowego odżywiania, a tym samym
zapobiegania nadwadze i otyłości ma
charakter wielopłaszczyznowy i wieloczynnikowy. Z pewnością kluczowe
znaczenie dla tych uwarunkowań ma
regularność spożywania posiłków i ich
jakość, unikanie przekąsek między
posiłkami, a zwłaszcza o wysokiej
wartości energetycznej, w tym nade
wszystko o charakterze żywienia
masowego (fast food) oraz kalorycznych
słodyczy. Najważniejszym z posiłków
jest niewątpliwie śniadanie i drugie
śniadanie, a najmniej kalorycznym
kolacja. Istotnym uzupełnieniem
racjonalnej diety jest także określona
aktywność fizyczna.
Wnioski
1. Problematyka nadwagi i otyłości w
znacznej mierze odnosi się do młodzieży w przedziale wieku od 14 do 16
roku życia i jest wynikiem wielu składowych o zróżnicowanej charakterystyce.
2. Między wartościami BMI, a sumą
wartości pomiarów grubości trzech fałdów skórno-tłuszczowych istnieje wyraźna korelacja.
3. Między wartościami BMI, a zachowaniami i nawykami żywieniowymi
nie istnieje wyraźna korelacja.
4 . Problem nadwagi i otyłości w analizowanej grupie młodzieży dotyczy
przede wszystkim płci męskiej.
Piśmiennictwo
1. Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P.
Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej.
Hygeia Public Heath 2012;47:28-35.
2. Jodkowska M, Tabak I, Oblacińska A. Ocena
częstości występowania nadwagi i otyłości u
młodzieży w wieku 13-15 lat w Polsce przy
zastosowaniu trzech różnych narzędzi
badawczych. Przeg Epidem 2007;61:585-592.
3. Cole TJ. The LMS metod for constructing
normalized growth standards. Europ J Clin Nut
1990;44:45-60.
4. International Obesity Task Force. Childhood
Report. IASO Newseletter 2004;6:10-11.
5. Kowal M, Cichocka B, Woronkiewicz A,
Pilecki M, Sobiecki J, Kryst Ł.
Międzypokoleniowe zmiany w budowie ciała i
akceleracja pokwitania u dzieci i młodzieży w
wieku 15-17 z populacji wielkomiejskiej w świetle
uwarunkowań psychosocjalnych. Monografie nr
5, Akademia Wychowania Fizycznego im.
Bronisława Czecha w Krakowie, 2011:123-146.
6. Jopkiewicz A, Suliga E. Biomedyczne
podstawy rozwoju i wychowania. Państwowy
Instytut Badawczy Radom, 2008:125-131.
7. Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P.
Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej.
Hygeya Public Heath 2012;47:28-35.
8. Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A,
Małgorzewicz S. Występowanie nadwagi i
otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne
dzieci i młodzieży małych miast i wsi – wyniki
badania Polskiego Projektu 400 Miast.
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany
Materii, 2010;6:59-66.
9. Oblacińska A, Jodkowska M. Otyłość u
polskich nastolatków – epidemiologia, styl życia,
samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka,
Warszawa 2007:11-26.
10. Felińczak A, Hama F. Występowanie
zjawiska nadwagi i otyłości wśród dzieci i
młodzieży we Wrocławiu. Piel Zdro Publ
2011;1:11-18.
11. Radochońska A, Perenc L. Tendencja
przemian w otłuszczeniu ciała u dzieci i młodzieży
Rzeszowa. Przegląd Medyczny Uniwersytetu
Rzeszowskiego 2006;2:113-121.
12. Gacek M, Fiedor M. Charakterystyka
sposobu odżywienia się młodzieży w wieku 14-18
lat. Państwowy Zakład Higieny 2005;56:49-55.
13. Lange E, Gandziarek D, TymolewskaNiebuda B. Skład ciała i nawyki żywieniowe
dzieci w wieku 14-17 lat. Bromatol Chem
Toksykol 2011;3:389-397.
14. Jeżewska-Zychowicz M. Występowanie
zwyczaju podjadania między posiłkami wśród
młodzieży w wieku 13-15 lat i jego
uwarunkowania. Acta Sci Pol Techno Aliment
2004; 3:167-174.
15. Nawrocka M, Kujawska-Łuciak M,
Bogdański P, Pupek-Musialik D. Ocena sposobu
żywienia i aktywności fizycznej wśród uczniów
szkół ponadpodstawowych. Endokrynologia,
Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2010;6:817.
OSTRY DYŻUR 2013 . tom 6 . numer 4