7. Traktat z Rapallo

I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
7. Traktat z Rapallo
Niemcy, pokonane militarnie i politycznie w I wojnie Êwiatowej, by∏y jako jeden z jej
inicjatorów izolowane na arenie mi´dzynarodowej. Niemiecka gospodarka by∏a zrujnowana, a Francja domaga∏a si´ sp∏at odszkodowaƒ wojennych. Nie lepsza by∏a sytuacja Rosji – przemiany ustrojowe wprowadzone przez bolszewików, a zw∏aszcza nacjonalizacja
zak∏adów przemys∏owych i banków, które nale˝a∏y do zagranicznych inwestorów,
przyczyni∏y si´ do zerwania przez inne paƒstwa stosunków z tym krajem. Pami´taç tak˝e
nale˝y o g∏oszonej przez zwolenników Lenina koniecznoÊci eksportowania rewolucji we
wszystkie miejsca globu, co pot´gowa∏o niech´ç demokratycznych krajów do Rosji Radzieckiej. Zniszczenia spowodowane dzia∏aniami zbrojnymi I wojny Êwiatowej, a nast´pnie wojny domowej i interwencji mocarstw zachodnich oraz wprowadzenie centralnego
sterowania gospodarkà sprawi∏y, ˝e ekonomia Rosji by∏a w stanie op∏akanym.
Niemcy i Rosja nie utrzymywa∏y stosunków dyplomatycznych od lipca 1918 r., kiedy to
rosyjski zamachowiec zamordowa∏ niemieckiego ambasadora Wilhelma Mirbacha. Zbli˝enie nastàpi∏o dopiero w uzdrowiskowej miejscowoÊci Rapallo w 1922 r. przy okazji konferencji ekonomicznej w Genewie. Pi´tnaÊcie po pierwszej w nocy 16 kwietnia 1922 r.
w apartamencie hotelowym niemieckich polityków zadzwoni∏ telefon – dzwonili Rosjanie
z propozycjà odbycia spotkania jeszcze tego samego dnia w le˝àcej na uboczu, a tym samym niezwracajàcej niczyjej uwagi, miejscowoÊci Rapallo. Obu stronom tak bardzo zale˝a∏o na spotkaniu, ˝e po krótkim Ênie delegacje spotka∏y si´ w umówionym miejscu i czasie, mimo ˝e by∏a to Niedziela Wielkanocna.
Traktat z Rapallo z 16 kwietnia 1922 r.
Rzàd Niemiecki, reprezentowany przez Ministra Rzeszy dra Waltera Rathenaua, oraz Rzàd Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej, reprezentowany przez Komisarza Ludowego (Gieorgija) Cziczerina, zgodzili si´ na nast´pujàce postanowienia:
Art. 1. Obydwa Rzàdy zgodne sà co do tego, ˝e uregulowanie rozbie˝noÊci pomi´dzy Niemcami
a Rosyjskà Republikà Radzieckà w zakresie spraw powsta∏ych w czasie, kiedy paƒstwa te
by∏y ze sobà w stanie wojny, nastàpi w myÊl nast´pujàcych zasad:
A. Rzesza Niemiecka i RSFRR zrzekajà si´ wzajemnie odszkodowania zarówno za swe wydatki wojenne, jak i za szkody wojenne, a mianowicie te szkody, które zosta∏y wyrzàdzone im oraz ich obywatelom na terenie dzia∏aƒ wojennych wskutek operacji wojskowych, w∏àczajàc w to rekwizycje dokonane na terytorium strony przeciwnej. Obydwie
Strony tak samo zrzekajà si´ odszkodowania za szkody niewojenne, które zosta∏y wyrzàdzone obywatelom jednej Strony wskutek tak zwanych wyjàtkowych ustaw wojennych oraz aktów przemocy organów paƒstwowych drugiej Strony.
B. Naruszone przez stan wojny stosunki publicznoprawne i prywatnoprawne, w∏àczajàc
w to spraw´ losu statków handlowych, które znalaz∏y si´ w r´kach drugiej Strony, b´dà uregulowane na zasadzie wzajemnoÊci.
C. Niemcy i Rosja zrzekajà si´ wzajemnie zwrotu wydatków na utrzymanie jeƒców wojennych. Tak samo Rzàd Niemiecki zrzeka si´ zwrotu wydatków poniesionych na utrzymanie w Niemczech oddzia∏ów Armii Czerwonej. Rzàd Rosyjski zrzeka si´ ze swej strony
zwrotu sum uzyskanych przez Niemcy ze sprzeda˝y sprz´tu wojskowego, który zosta∏
przywieziony do Niemiec przez te internowane oddzia∏y.
28
7. Traktat z Rapallo
Art. 2. Niemcy zrzekajà si´ roszczeƒ wynikajàcych z dotychczasowego stosowania ustaw i zarzàdzeƒ RSFRR wobec obywateli niemieckich i ich praw prywatnych oraz praw Niemiec i krajów niemieckich w stosunku do Rosji, a tak˝e roszczeƒ, które wynikajà w ogóle z zarzàdzeƒ RSFRR lub jej organów w stosunku do obywateli niemieckich lub ich praw
prywatnych pod warunkiem, ˝e Rzàd RSFRR nie b´dzie zaspokaja∏ analogicznych roszczeƒ innych paƒstw.
Art. 3. Dyplomatyczne i konsularne stosunki mi´dzy Niemcami a RSFRR zostanà niezw∏ocznie
wznowione. Dopuszczenie konsulów jednej i drugiej Strony zostanie uregulowane w odr´bnym porozumieniu.
Art. 4. Obydwa Rzàdy wyra˝ajà nast´pnie zgod´ co do tego, ˝e w zakresie ogólnego po∏o˝enia
prawnego obywateli jednej Strony na terytorium drugiej oraz ogólnego uregulowania
wzajemnych stosunków handlowych i gospodarczych powinna obowiàzywaç zasada najwi´kszego uprzywilejowania. Zasada najwi´kszego uprzywilejowania nie stosuje si´ do
przywilejów i ulg, które RSFRR przyznaje innej Republice Radzieckiej lub paƒstwu, które
poprzednio stanowi∏o cz´Êç sk∏adowà by∏ego paƒstwa rosyjskiego (...).
Sporzàdzono w dwóch autentycznych egzemplarzach w Rapallo 16 kwietnia 1922 roku.
Cyt. za: S. Sierpowski, èród∏a do historii powszechnej okresu mi´dzywojennego, t. I, Poznaƒ 1989, s. 252–253.
Pytania i çwiczenia
1. Przypominajàc sobie sytuacj´ politycznà, w której znalaz∏y si´ po I wojnie Êwiatowej
Niemcy i Rosja Radziecka, wska˝ przyczyny zawarcia powy˝szego traktatu.
2. Dzielàc zobowiàzania obu stron na polityczne i ekonomiczne, uzupe∏nij tabel´.
Zobowiàzania polityczne
Zobowiàzania ekonomiczne
3. Jak rozumiesz, w kontekÊcie wydarzeƒ poprzedzajàcych zawarcie traktatu w Rapallo,
zwroty: „szkody niewojenne”, „Niemcy zrzekajà si´ roszczeƒ wynikajàcych z dotychczasowego stosowania ustaw i zarzàdzeƒ RSFRR wobec obywateli niemieckich i ich
praw prywatnych”?
Literatura pomocnicza
J. Holzer, Kompleks Rapallo, Warszawa 1999.
29
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
8. Zabójstwo prezydenta Narutowicza
W wyniku pierwszych w dziejach Polski wyborów prezydenckich urzàd g∏owy paƒstwa
powierzony zosta∏ profesorowi Gabrielowi Narutowiczowi. Zanim rozpoczà∏ on swojà
krótkà karier´ politycznà, zdoby∏ mi´dzynarodowà s∏aw´, kierujàc jako in˝ynier
hydrotechnik budowà szeregu elektrowni wodnych w paƒstwach Europy Zachodniej.
Po zakoƒczeniu I wojny Êwiatowej Narutowicz wróci∏ do Polski i zosta∏ ministrem
robót publicznych. Ju˝ jako minister spraw zagranicznych uczestniczy∏ w mi´dzynarodowej konferencji w Genewie w 1922 r. Dnia 9 grudnia 1922 r. Gabriel Narutowicz zosta∏ wybrany na prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe po pi´ciokrotnym g∏osowaniu, pokonujàc przedstawiciela prawicy, hrabiego Maurycego Zamoyskiego. O wyborze
Narutowicza zadecydowa∏o wspólne g∏osowanie lewicy, centrum i mniejszoÊci narodowych.
Nowy prezydent sta∏ si´ obiektem oszczerczych ataków ze strony endecji7. Bezskutecznie usi∏owano nie dopuÊciç do z∏o˝enia przysi´gi prezydenckiej przez prezydenta-elekta,
nikt jednak nie spodziewa∏ si´, ˝e wkrótce na jego ˝ycie zostanie dokonany zamach. Zabójca prezydenta, Eligiusz Niewiadomski, podczas rozprawy sàdowej nie przyzna∏ si´ do
winy. W swoich zeznaniach mówi∏, ˝e z∏ama∏ prawo i gotów
jest ponieÊç za swój czyn wszystkie prawne konsekwencje,
lecz nie wyra˝a∏ skruchy. Zamachowiec twierdzi∏, ˝e jego
pierwotnym zamiarem by∏ zamach na Pi∏sudskiego, gdy˝ ten
nie wywiàza∏ si´, zdaniem Niewiadomskiego, z cià˝àcego na
stanowisku Naczelnika Paƒstwa obowiàzku ukrócenia panujàcej w Polsce anarchii politycznej. Zaplanowa∏ ju˝ nawet
dzieƒ zamachu – 6 grudnia, lecz zarzuci∏ swój plan, gdy dowiedzia∏ si´, i˝ Pi∏sudski zrezygnowa∏ z kandydowania na
urzàd prezydencki.
Gabriel Narutowicz
Komunikat Polskiej Agencji Telegraficznej o zamordowaniu prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej Gabriela Narutowicza
Kancelaria cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej komunikuje:
w dniu dzisiejszym o godz. 11 m. 30, p. Prezydent Rzeczypospolitej uda∏ si´ do J. Eminencji
kardyna∏a Kakowskiego, arcybiskupa i metropolity warszawskiego, celem oddania mu wizyty.
Po pó∏godzinnej bytnoÊci u J. Eminencji uda∏ si´ Prezydent Rzeczypospolitej do gmachu Zach´ty Sztuk Pi´knych na otwarcie dorocznego salonu. W chwili gdy Prezydent Rzeczypospolitej
wprowadzony przez prezesa i wiceprezesa Towarzystwa Zach´ty Sztuk Pi´knych, w towarzystwie szefa kancelarii cywilnej, dwóch adiutantów prezesa Rady Ministrów oraz ministrów Kumanieckiego i Makowskiego znalaz∏ si´ w pierwszej sali, stojàcy w t∏umie tu˝ za prezydentem
7
Endecja – prawicowy i nacjonalistyczny ruch polityczny, którego poczàtki na ziemiach polskich przypadajà na
ostatnie lata XIX w. Wówczas na skutek roz∏amu w Lidze Polskiej powsta∏a Liga Narodowa (1893) z Romanem
Dmowskim na czele. Po odzyskaniu niepodleg∏oÊci Liga Narodowa podj´∏a prób´ skonsolidowania polskiej prawicy, tworzàc Zwiàzek Ludowo-Narodowy (ZLN), który wyst´powa∏ w sejmie, domagajàc si´ mi´dzy innymi usuni´cia z ˝ycia politycznego i gospodarczego mniejszoÊci narodowych (zw∏aszcza ˚ydów).
30
9. Reforma skarbowa W∏adys∏awa Grabskiego
Eligiusz Niewiadomski strzeli∏ trzykrotnie z rewolweru w plecy Prezydenta Rzeczypospolitej, po
czym usi∏owa∏ zbiec.
Prezydent upad∏ i w kilka minut ˝ycie skoƒczy∏. Morderc´ ujà∏ adiutant Prezydenta Rzeczypospolitej.
Wezwany niezw∏ocznie przez ministra sprawiedliwoÊci przyby∏ na miejsce prokurator sàdu
okr´gowego i rozpoczà∏ dochodzenie. W 15 minut potem przyby∏ przed pa∏ac Zach´ty wezwany telefonicznie szwadron przyboczny Prezydenta. Cia∏o Prezydenta, okryte sztandarem Rzeczypospolitej, przeniesione zosta∏o przez cz∏onków domu Prezydenta do powozu, po czym
w eskorcie szwadronu przybocznego przewiezione zosta∏o do pa∏acu belwederskiego.
Na stopniach powozu stali: adiutant generalny i lekarz przyboczny Prezydenta. Na dziedziƒcu
pa∏acowym odda∏a honory kompania przyboczna. Cia∏o Prezydenta Rzeczypospolitej, niesione
przez oficerów, z∏o˝one zosta∏o w sali audiencjonalnej. Przy zw∏okach, przepasanych wielkà
wst´gà Or∏a Bia∏ego, pe∏nià wart´ honorowà u∏ani szwadronu przybocznego.
Cyt. za: „WiadomoÊci Krakowskie” z 18 grudnia 1922 r.
Pytania i çwiczenia
1. Kto i w jakich okolicznoÊciach dokona∏ zamachu na Gabriela Narutowicza?
2. Wyszukaj w encyklopedii, Internecie lub ksià˝kach historycznych informacje na temat
zabójcy i przedstaw motywy morderstwa.
3. Wzorujàc si´ na stylu i j´zyku wspó∏czesnych gazet, napisz komunikat prasowy, tak jakby do zabójstwa prezydenta dosz∏o w naszych czasach.
4. Na podstawie wiadomoÊci z encyklopedii, Internetu i innych dost´pnych ci êróde∏ napisz mow´ pogrzebowà ku czci zabitego prezydenta. Uwzgl´dnij w niej zarówno osiàgni´cia Gabriela Narutowicza, jak i okolicznoÊci jego Êmierci.
Literatura pomocnicza
L. Belmont, List otwarty do pana Prezydenta Rzeczypospolitej w sprawie Eligjusza Niewiadomskiego, Warszawa
1923.
F. BernaÊ, Ofiary fanatyzmu, Warszawa 1987.
R. JuryÊ, T. Szafar, Pitawal polityczny 1918–1939, Warszawa 1971.
J. Pajewski, W. ¸azuga, Gabriel Narutowicz: pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, Warszawa 1993.
M. Ruszczyc, Strza∏y w „Zach´cie”, Katowice 1987.
R. Âwierkowski, G∏oÊno nad trumnami, Warszawa 1987.
9. Reforma skarbowa W∏adys∏awa Grabskiego
W czasie I wojny Êwiatowej przez tereny Polski przebiega∏a linia frontu, co przyczyni∏o
si´ do zniszczenia infrastruktury gospodarczej. Polityka, jakà prowadzili na polskich
ziemiach zaborcy, nie by∏a nastawiona na rozwój, a jedynie na eksploatacj´. Odrodzone
paƒstwo polskie od poczàtku swego istnienia prze˝ywa∏o ogromne problemy gospodarcze. Jednym z najistotniejszych aspektów by∏a inflacja, która stopniowo w r. 1923 przekszta∏ci∏a si´ w hiperinflacj´8. Ówczesna polska waluta, marka polska, dos∏ownie z dnia
8
Hiperinflacja – nag∏y, szybki wzrost cen (powy˝ej 100%), który powoduje spadek wartoÊci pieniàdza.
31
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
na dzieƒ traci∏a na wartoÊci. W takiej sytuacji niemo˝liwy by∏ rozwój ekonomiczny, inwestycje, poprawa poziomu ˝ycia spo∏eczeƒstwa. Post´p inflacji naj∏atwiej zaobserwowaç na
zmianie cen walut – w tym wypadku dolara amerykaƒskiego:
Data
Kurs dolara amerykaƒskiego w Polsce
31 XII 1920
590 marek polskich
31 XII 1921
2922 marki polskie
31 XII 1923
17 800 marek polskich
30 VI 1923
24 167 marek polskich
30 IX 1923
75 800 marek polskich
30 XI 1923
875 000 marek polskich
31 XII 1923
1 502 000 marek polskich
15 I 1924
9 800 000 marek polskich
15 IV 1924
9 300 000 marek polskich
Exposé premiera W∏adys∏awa Grabskiego, wyg∏oszone na posiedzeniu sejmu i senatu
20 XII 1923 r.
Dominujàce znaczenie (...) mieç b´dzie zgodnie z sytuacjà,
w jakiej nasz kraj dziÊ si´ znajduje – naprawa skarbu. DoszliÊmy
bowiem do takiego stanu, ˝e ˝aden post´p w ˝adnej dziedzinie,
nawet szkolnictwa, nie mówiàc o reformie rolnej lub udoskonaleniach socjalnych, stajà si´ niemo˝liwe, je˝eli najpierw – i to
wkrótce – nie uporamy si´ z trudnoÊciami finansowymi, które
nie tylko parali˝ujà wszelkie porywy do udoskonalenia naszego
stanu wewn´trznego, ale wytwarzajà niebezpieczeƒstwo zarówno utrzymania pokoju wewn´trznego, jak i stanu obronnoÊci naszego kraju, wymagajàcej znaczniejszych nak∏adów pieni´˝nych.
Naprawa skarbu mo˝e byç oparta bàdê na rachowaniu na pomoc zewn´trznà, bàdê na wysi∏kach w∏asnych ca∏ego spo∏eczeƒstwa. Nie lekcewa˝àc bynajmniej wielce dobroczynnego oddzia∏ywania na t´ napraw´ wszelkiej pomocy zagranicznej, rzàd W∏adys∏aw Grabski
stawia sobie za zadanie takie ogniskowanie wysi∏ków w∏asnych
spo∏eczeƒstwa, aby by∏y one w stanie wyprowadziç nas z dzisiejszego ostrego stanu krytycznego. (...)
Wysi∏ek niezb´dny ze strony spo∏eczeƒstwa dla dokonania naprawy skarbu rzàd proponuje
osiàgnàç obydwoma dost´pnymi dla danego celu sposobami: Z jednej strony zwi´kszaç b´dzie
Êwiadczenia podatkowe i dà˝yç do wzmo˝enia dochodów zwyczajnych, z drugiej strony do
wzmocnienia dochodów nadzwyczajnych. Absolutnie w ciàgu szeregu lat niezb´dnych odwo∏ywaç si´ b´dzie rzàd od dobrowolnego zasilania skarbu po˝yczkami wewn´trznymi opartymi na
dobrze zrozumianym interesie samych subskrybentów. A˝eby Êwiadczenia spo∏eczeƒstwa na
rzecz skarbu utrzymane zosta∏y w granicach istotnie niezb´dnych, rzàd prowadziç b´dzie z ca∏à
konsekwencjà akcj´ oszcz´dnoÊciowà, baczàc jedynie, aby nie naraziç interesów obronnoÊci kraju oraz niezb´dnego poziomu administracji i oÊwiaty. (...)
32
10. Przewrót majowy Józefa Pi∏sudskiego
Sanacj´9 skarbu rzàd rozumie jako jednoczesne przeprowadzenie, przy trzymaniu si´ ÊciÊle
równowagi bud˝etowej, zaprzestania drukowania pieni´dzy papierowych na potrzeby skarbu
i reformy walutowej. (...) Zdawaç sobie jednak z tego trzeba spraw´, ˝e reforma walutowa pociàgnie za sobà trudnoÊci gospodarcze i dlatego jednoczeÊnie z przeprowadzeniem reformy
rzàd rozwinie akcj´ dà˝àcà do podtrzymania ˝ycia gospodarczego w okresie jej przeprowadzania i nalega na koniecznoÊç pozytywnego za∏atwienia w sejmie i senacie ustawy o bezrobotnych.
Wykonanie powy˝szego programu wymaga szybkiego dzia∏ania ustawodawczego w ca∏ym
szeregu dziedzin zwiàzanych z zapewnieniem dochodów paƒstwowych, oszcz´dnoÊci i reformà
stosunków finansowych.
Z tej racji rzàd zwróci si´ do sejmu w dniu jutrzejszym o uchwalenie szczególnych pe∏nomocnictw dla rzàdu, niezb´dnych do przeprowadzenia sanacji skarbu i reformy walutowej. (...)
W imieniu rzàdu wyra˝am przypuszczenie, ˝e wysoki sejm nie odmówi mu swego poparcia
w realizowaniu nakreÊlonych zadaƒ.
Cyt. za: „Kurier Warszawski” z 21 grudnia 1923 r.
Pytania i çwiczenia
1. Dlaczego, zdaniem premiera Grabskiego, konieczna by∏a reforma skarbu paƒstwa?
2. Jakie dwa ogólne sposoby ratowania gospodarki wymieni∏ Grabski i na którym sposobie zamierza∏ oprzeç swà reform´?
3. Jakie dziedziny, zdaniem Grabskiego, muszà podlegaç ochronie paƒstwa w okresie reformy? Jak sàdzisz, dlaczego w∏aÊnie one powinny byç chronione?
4. Jakimi szczegó∏owymi posuni´ciami zamierza∏ premier zreformowaç gospodark´?
5. Wzorujàc si´ na tabeli z poprzedniej strony, sporzàdê analogicznà tabel´ obrazujàcà inflacj´ w Polsce w ciàgu ostatnich trzech lat. Niezb´dne informacje o kursie dolara znajdziesz w archiwalnych numerach „Gazety Wyborczej” lub „Rzeczpospolitej”.
6. Spróbuj porównaç propozycje reformy Grabskiego z propozycjami zmian gospodarczych zaproponowanymi przez rzàd Jerzego Buzka z sierpnia 2001 r. w zwiàzku z kryzysem finansów paƒstwowych (tzw. dziura bud˝etowa). Niezb´dne informacje znajdziesz w archiwalnych numerach „Gazety Wyborczej” lub „Rzeczpospolitej”.
Literatura pomocnicza
Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1981.
J. Tomaszewski, Stabilizacja waluty w Polsce, Warszawa 1961.
10. Przewrót majowy Józefa Pi∏sudskiego
ZdolnoÊci przywódcze Józefa Pi∏sudskiego by∏y nieocenione w okresie walki zbrojnej
o wyzwolenie i odbudow´ granic paƒstwa polskiego – wówczas Polska potrzebowa∏a zdolnego dowódcy i sprawnego organizatora. Jednak po zakoƒczeniu I wojny Êwiatowej
i okresu walk o granice Rzeczypospolitej okaza∏o si´, ˝e Pi∏sudski nie zamierza rezygnowaç ze sprawowania przywództwa, a to zaniepokoi∏o cz´Êç Êrodowisk politycznych w Pol9
Sanacja (z ∏ac.) – uzdrowienie.
33
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
sce. Kiedy wi´c uchwalano Konstytucj´ marcowà, zaplanowano jej treÊç w taki sposób,
aby mo˝liwoÊç wprowadzenia w Polsce dyktatury jednoosobowej by∏a bardzo ograniczona. Aby jeszcze mocniej zabezpieczyç si´ przed ambicjami politycznymi Marsza∏ka, na
poczàtku 1923 r. uchwalono ustaw´ o Trybunale Stanu. Jeden z jej punktów mówi∏ o tym,
˝e jedynie sejm mo˝e pociàgaç do odpowiedzialnoÊci ministrów. Ani prezydent, ani premier, ani nawet prokurator generalny nie mogli wi´c wywieraç nacisku na ministrów dla
realizacji w∏asnych planów. Józef Pi∏sudski do czasu uchwalenia Konstytucji marcowej
1921 r. sprawowa∏ urzàd Naczelnika Paƒstwa. Zwolennicy namawiali Marsza∏ka, aby stanà∏ do wyborów prezydenckich w r. 1922, on jednak nie zdecydowa∏ si´ na ten krok, gdy˝
nie chcia∏ byç marionetkà w r´kach ugrupowaƒ politycznych. Pozosta∏ jednak na stanowiskach ministra wojny i generalnego inspektora si∏ zbrojnych.
Po Êmierci Gabriela Narutowicza i obj´ciu w Polsce w∏adzy przez polityków z Chjeno-„Piasta”10 Pi∏sudski zrezygnowa∏ ze wszystkich stanowisk i wycofa∏ si´ z ˝ycia politycznego. Przyglàda∏ si´ rozwojowi sytuacji z boku. Szybko okaza∏o si´, ˝e demokracja parlamentarna, jaka panowa∏a w Polsce po wprowadzeniu Konstytucji marcowej, mimo swych
niezaprzeczalnych zalet, posiada tak˝e wady. Ostro si´ one ujawni∏y w sytuacji, gdy brak
by∏o si∏y politycznej, która mog∏aby stworzyç trwa∏y rzàd posiadajàcy sta∏à wi´kszoÊç
w sejmie. Rzàdy w Polsce zmienia∏y si´ tak cz´sto, ˝e obywatele nie nadà˝ali z zapami´tywaniem nazwisk coraz to nowych
premierów i ministrów. Wp∏ywa∏o to nie tylko na upadek autorytetu rzàdu, lecz tak˝e, na skutek
krótkiego czasu funkcjonowania
Rady Ministrów, uniemo˝liwia∏o
skuteczne rzàdzenie paƒstwem,
w tym wprowadzanie d∏ugofalowych reform. Spo∏eczeƒstwo coraz cz´Êciej wyra˝a∏o swe niezadowolenie, a prasa otwarcie szydzi∏a
z polityków. Pi∏sudski by∏ m´˝em
stanu, który przez pami´ç o swojej
przesz∏oÊci cieszy∏ si´ szerokim
poparciem spo∏eczeƒstwa. Istotna
sta∏a si´ tak˝e wiernoÊç Pi∏sudskiemu kó∏ wojskowych pami´tajàcych czasy Legionów – zw∏aszcza
ministra spraw wojskowych genera∏a Lucjana ˚eligowskiego. Zdecydowa∏ on oddaç pod komend´
Rysunek satyryczny ukazujàcy stosunek Józefa Pi∏sudskiego
do polityków
Marsza∏ka oddzia∏y zgromadzone
10
Chjeno-„Piast” – potoczna nazwa rzàdów stworzonych w drodze porozumienia: Zwiàzku Narodowo-Ludowego,
ChrzeÊcijaƒskiej Demokracji (powszechnie nazywanej Chjenà) oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”.
Do utworzenia takiego rzàdu dosz∏o w wyniku uk∏adu zawartego w kwietniu 1923 r. w Lanckoronie.
34
10. Przewrót majowy Józefa Pi∏sudskiego
pod Warszawà na çwiczeniach. Pi∏sudski jednak nie planowa∏ u˝ycia si∏y – zwróci∏ si´
z proÊbà do prezydenta Wojciechowskiego o zdymisjonowanie rzàdu Witosa, sam zaÊ
chcia∏ objàç w nowym rzàdzie stanowisko ministra spraw wojskowych. Propozycja zosta∏a
odrzucona i wtedy rozpoczà∏ si´ przewrót.
Wywiad Józefa Pi∏sudskiego dla „Kuriera Porannego” z 25 V 1926 r.
Wiem, ˝e winienem obszerne wyt∏umaczenie wypadków w mojej ojczyênie. (...) Przypuszczam, ˝e pan pami´ta, i˝ przez ca∏y poczàtek roku bie˝àcego, nie mówiàc ju˝ o koƒcu ubieg∏ego roku, tocz´ usilnà walk´ o napraw´ stosunków w Rzeczypospolitej, specjalnie zaÊ w wojsku.
Walka ta w swoich perypetiach nie dawa∏a nigdy decyzywnego11 rezultatu. Tak, ˝e wydawa∏o mi
si´, i˝ przeciwko moim postulatom zeÊrodkowa∏y si´ wszystkie si∏y, które wed∏ug mnie zatrzymywa∏y proces rozwoju Polski, a zwi´kszajàc ustawicznie demoralizacj´ i gangren´ aparatu paƒstwowego, czyni∏y dla mnie niemo˝liwym trwanie d∏u˝ej w bezczynnoÊci. Oburza∏a mnie specjalnie absolutna bezkarnoÊç wszystkich nadu˝yç w paƒstwie i wzrastajàca coraz bardziej
zale˝noÊç paƒstwa od wszystkich „nuworiszów”, którzy na równi ze mnà i wielu ludêmi przyszli
do paƒstwa polskiego ubodzy i zdà˝yli kosztem paƒstwa i kosztem wszystkich obywateli w kilka krótkich lat wyrosnàç na potentatów pieni´˝nych, chcàc, by ku haƒbie naszej ojczyzny paƒstwo we wszystkich drobiazgach zale˝a∏o od nich.
Ostatnim momentem, który mnie zmusi∏ do decyzji, by∏o utworzenie rzàdu, przypominajàcego mi bezecnej pami´ci rzàd, z powodu którego wyszed∏em ze s∏u˝by paƒstwowej, nie chcàc
swoim imieniem i s∏u˝bà popieraç ludzi, którzy, zdaniem moim, brali udzia∏ w najci´˝szej zbrodni, dokonanej na Polsce – w zabójstwie Prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza, mego zresztà osobistego przyjaciela. BezkarnoÊç w tej dziedzinie z góry przesàdza∏a trwanie bezkarnoÊci we wszystkich innych dziedzinach.
Rzàd ten od razu og∏osi∏ rzàdy „silnej r´ki”, zwracajàc si´ przede wszystkim przeciwko mnie
osobiÊcie. Decyzj´ wystàpienia powiàza∏em z wewn´trznym postanowieniem staraç si´ jedynie
o obalenie rzàdu, nie wyst´pujàc zresztà przeciwko osobie Pana Prezydenta Wojciechowskiego.
Cyt. za: Wiek XX w êród∏ach, oprac. M. Sobaƒska-Bondaruk i S. B. Lenard, Warszawa 1998, s. 161–162.
Pytania i çwiczenia
1. Na podstawie powy˝szego tekstu oraz ilustracji spróbuj scharakteryzowaç stosunek Pi∏sudskiego do parlamentu, prezydenta i do demokracji w ogóle.
2. Korzystajàc z powy˝szego tekstu, opowiedz, jak Pi∏sudski argumentowa∏ fakt przeprowadzenia zamachu majowego.
3. Jak sàdzisz, jakie kroki powinien podjàç sejm i prezydent, aby nie dosz∏o do przewrotu?
4. Napisz krótki artyku∏ prasowy mogàcy byç odpowiedzià obalonego rzàdu Witosa na wywiad z Pi∏sudskim.
Literatura pomocnicza
H. Comte, Zwierzenia adiutanta, Warszawa 1976.
A. Garlicki, Przewrót majowy, Warszawa 1979.
A. Micewski, W cieniu marsza∏ka Pi∏sudskiego, Warszawa 1969.
11
Decyzywny – dajàcy efekt w postaci podj´cia konkretnych decyzji (tu: przez parlament i rzàd).
35
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
11. Poczucie humoru w Polsce mi´dzywojennej
Komizm to cecha charakterystyczna dla pewnych uk∏adów zjawisk spotykanych w ˝yciu
lub przedstawianych przez sztuk´. Cecha ta wywo∏uje u obserwatora (mo˝e on byç równoczeÊnie sprawcà lub uczestnikiem takiego uk∏adu) reakcj´ w postaci Êmiechu i weso∏oÊci. W dowcipach i anegdotach wyró˝nia si´ trzy podstawowe noÊniki komizmu: sytuacje,
charaktery (postaci) i j´zyk. Mimo up∏ywu lat czy wr´cz wieków g∏ówne cechy ˝artów,
dowcipów i anegdot pozostajà niezmienne. OczywiÊcie w zale˝noÊci od kr´gu kulturowego, czasów i okolicznoÊci pojawiajà si´ bardzo ró˝ne dowcipy, niemniej ich elementy sk∏adowe sà zwykle podobne. W Polsce okresu mi´dzywojennego rozpowszechniony by∏ humor polityczny. Zachowania polityków, ich cechy charakteru, kreowanie si´ na zbawców
narodu przy jednoczesnym braku wyraênych efektów dzia∏ania cz´sto prowokowa∏y powstawanie dowcipów na ich temat. Z jednej strony pod pr´gierz satyry dostawa∏ si´ nader
cz´sto bohater narodowy – Józef Pi∏sudski, z drugiej zaÊ w prasie satyrycznej i w kabaretach równie cz´sto naÊmiewano si´ z jego przeciwników politycznych. Prócz humoru politycznego obecnego w prasie i kabaretach funkcjonowa∏y równie˝ dowcipy oparte na stereotypach narodowych. Zwiàzane to by∏o zarówno z du˝à liczbà przedstawicieli
mniejszoÊci narodowych zamieszkujàcych II Rzeczpospolità, jak i z nienajlepszymi stosunkami Polski z krajami oÊciennymi. Powstawa∏y tak˝e dowcipy sytuacyjne, bàdê gry
s∏owne, jakich i dziÊ mamy wiele. O ile te ostatnie zwykle nie tracà swej uniwersalnoÊci
i Êmieszà do dziÊ, o tyle dowcipy polityczne mogà byç zrozumia∏e ju˝ tylko dla osób dobrze zorientowanych w mi´dzywojennych stosunkach politycznych.
a) Wypróbowany przepis na bigos myÊliwski
Bierze si´ pe∏ny kocio∏ Bebewueru, zalewa wodà mocarstwowà, dodaje garÊç soli endeckiej
i garÊç gorzkiego pieprzu centrolewu, par´ kropel Mackiewicza oraz 15 ∏utów12 przeró˝nych
wonnych korzeni enpeeru i dusi pod belwederskà pokrywà na wolnym ogniu. Osobno usiekaç
troch´ dobrze op∏ukanej jarzyny monarchistycznej, kilka cebul Aguda i g∏ówk´ czosnku Poale-sjon i udenstowaç to na kunerolu13 Wyzwolenia. Dla dodania koloru troch´ przyrumieniç Pepeesem.
Nast´pnie wymieszaç wszystko razem dok∏adnie, dodaç do smaku kieliszek Stapiƒszczyzny14,
podlaç sosem Selrob15, dodaç pi´ç kilogramów kie∏basy wyborczej, kwaterk´ ∏ez zawiedzionych
nadziei poselskich, ugarnirowaç16 Chadecjà i podaç na pó∏misku.
Cyt. za: „Wróble na Dachu”, nr 20, 1930.
b) Po abdykacji Alfonsa XIII
– Zdaje si´, ˝e wkrótce zupe∏nie nie b´dzie królów?
– Dziewi´ciu zawsze zostanie.
– Jacy?
– No, czterech z kart, dwóch z szachów i Êwi´to Trzech Króli.
Cyt. za: „Wróble na Dachu”, nr 18, 1931.
12
¸ut – jednostka wagi równa oko∏o 14 gramom.
Kunerol – rodzaj p∏ynnego t∏uszczu spo˝ywczego.
14
Stapiƒszczyzna – zwolennicy Jana Stapiƒskiego.
15
Selrob – ukraiƒska organizacja robotnicza dzia∏ajàca w mi´dzywojennej Polsce.
16
Garnirowanie – ozdabianie pó∏miska, talerza lub potrawy.
13
36
11. Poczucie humoru w Polsce mi´dzywojennej
c) Ci´ta odpowiedê
Kazio spotyka w przedziale wagonu jakàÊ m∏odà, przystojnà osóbk´.
OczywiÊcie budzi si´ w nim duch uwodzicielski Casanowy.
– Pani podró˝uje dla przyjemnoÊci? – pyta, by nawiàzaç rozmow´.
– Nie dla paƒskiej! – odpowiada krótko dama.
Cyt. za: „Kronika Ciekawych i Po˝ytecznych WiadomoÊci”, nr 80, 1939.
d) Schiller i Niemcy
Rzecz dzieje si´ na granicy francusko-niemieckiej. Oficer niemiecki widzi, ˝e za miedzà granicznà francuski ˝o∏nierz czyta dzie∏a Fryderyka Schillera. Dziwi go to, wi´c pyta:
– Có˝ to, pan czyta naszego narodowosocjalistycznego poet´?
– Schiller nie jest wy∏àcznie niemieckim poetà. Nale˝y do ca∏ej ludzkoÊci – odpowiada Francuz. – Zresztà on niemal dla ka˝dego narodu coÊ napisa∏...
– Jak to?
– Ano tak: dla Francuzów Schiller napisa∏ Dziewic´ Orleaƒskà, dla Anglików – Mari´ Stuart,
dla Hiszpanów – Don Carlosa, dla W∏ochów – Narzeczonà z Messyny, dla Szwajcarów – Wilhelma Tella, dla Chiƒczyków – Turandot, dla Rosjan – Dymitra Samozwaƒca, ba, nawet dla ˚ydów
napisa∏ – Pos∏annictwo Moj˝esza...
– A dla Niemców Schiller nic nie napisa∏? – dziwi si´ Niemiec.
– No, dla Niemców te˝ napisa∏: mianowicie Zbójców.
Cyt. za: „Kronika Ciekawych i Po˝ytecznych WiadomoÊci”, nr 85, 1939.
e) Wycinek z gdaƒskiej gazety
W dniu wczorajszym na przechodzàcych spokojnie dwudziestu Niemców, zupe∏nie bezbronnych, wypad∏ zza w´g∏a polski ch∏opak okr´towy. Rozwydrzony Polak pobi∏ spokojnych obywateli niemieckich, zadajàc im kilkaset ran t´pemi i ostremi narz´dziami, l˝àc przy tem ca∏y naród
niemiecki. OczywiÊcie nigdzie w pobli˝u nie by∏o policjanta, któryby przyszed∏ na pomoc napadni´tym. Niemcy alarmowali okolic´, strzelajàc w powietrze, aby w ten sposób wzbudziç czujnoÊç w∏adz bezpieczeƒstwa. Mimo to masakra odbywa∏a si´ dalej. Szczytem polskiej perfidji by∏o to, ˝e polski ch∏opak okr´towy poczà∏ siebie samego k∏uç no˝ami, trzymanemi w r´kach,
tatuujàc sobie na piersiach znak naszej dzielnej organizacji sportowej hackenkreuzlerów.
Cyt. za: „Wróble na Dachu”, nr 20, 1931.
f) W Moskwie
– Co znaczy pakt o nieagresji z Polskà?
– Znaczy – Polsce nie wolno na nas napaÊç.
– A nam?
– No, to inne dzie∏o.
Cyt. za: „Mucha”, nr 7, 1932.
Pytania i çwiczenia
1. Z ˝artu a) wypisz nazwy partii politycznych i podaj ich pe∏ne nazwy, na przyk∏ad: Poale-sjon – ˚ydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poale-Sjon (z hebr. – robotnicy Syjonu).
2. Kim jest Alfons XIII z dowcipu b)? Wyszukaj w encyklopedii informacje na jego temat.
Opisz przyczyny jego abdykacji.
37
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
3. Opisz stosunek autora dowcipu d) do Niemców. Znajàc czas powstania dowcipu,
przedstaw mo˝liwe przyczyny jego nastawienia.
4. Przeredaguj ˝art e) w taki sposób, aby na jego podstawie powsta∏a notatka prasowa.
Postaraj si´ obiektywnie i rzetelnie opisaç zajÊcia przedstawione w ˝arcie.
5. O jakim pakcie o nieagresji mówi ˝art f)? Jakie by∏y dalsze losy tego paktu?
6. Do jakiej kategorii humoru zaliczy∏byÊ dowcip c)? Uzasadnij swój wybór.
7. Zapisz znany ci ˝art nawiàzujàcy do aktualnej sytuacji politycznej w Polsce.
Literatura pomocnicza
500 anegdot o s∏awnych Polakach – od Mieszka I do Jana Paw∏a II, oprac. C. Korzeniowski, Wroc∏aw 1993.
J. S. Bystroƒ, Komizm, Warszawa 1986.
M. Go∏aszewska, ÂmiesznoÊç i komizm, Wroc∏aw 1987.
K. ˚ygulski, Wspólnota Êmiechu. Studium socjologiczne komizmu, Warszawa 1985.
12. Faszyzm w∏oski
Faszyzm rozwinà∏ si´ jako znak protestu przeciwko rezultatom I wojny Êwiatowej. Jako ideologia przemawia∏ g∏ównie do ludzi rozczarowanych i spragnionych odwetu. Ideologia faszyzmu ukszta∏towa∏a si´ we W∏oszech. W r. 1919 Benito Mussolini zorganizowa∏
Fasci di Combattimento, zrzeszenia kombatanckie skupiajàce by∏ych ˝o∏nierzy, którzy
najcz´Êciej nie potrafili si´ odnaleêç w powojennej rzeczywistoÊci ekonomicznej.
W 1921 r. zwiàzki faszystowskie zosta∏y przekszta∏cone przez Mussoliniego w parti´ politycznà o nazwie Il Partito Nazionale Fascista (Narodowa Partia Faszystowska). Ugrupowanie to wykorzysta∏o kryzys ekonomiczny po I wojnie Êwiatowej dla zdobycia poparcia politycznego.
W programie partii znalaz∏y si´ g∏ównie has∏a o charakterze populistycznym i nacjonalistycznym. Strój organizacyjny w∏oskich faszystów sk∏ada∏ si´ mi´dzy innymi z czarnej
mundurowej koszuli, od której przyj´∏a si´ powszechnie nazwa w∏oskich faszystów
– „czarne koszule”. Mussolini nawo∏ywa∏ do budowy nowego Imperium Rzymskiego.
Drogà do realizacji jego celów by∏o przej´cie przez niego w∏adzy w paƒstwie dokonane
w 1922 r.
DoÊç szybko na wzór w∏oski zacz´∏y powstawaç organizacje faszystowskie w innych krajach: we Francji – Croix de Feu, w Chorwacji – ustasze, w Rumunii – ˚elazna Gwardia, na
W´grzech – Strza∏okrzy˝owcy, w Polsce – ONR Falanga.
Faszyzm uznaje si´ za ideologi´ skrajnie nacjonalistycznà. W sferze spo∏ecznej faszyÊci
bardzo wiele hase∏ przej´li z myÊli socjalistycznej, zapowiadali mi´dzy innymi: zniesienie
podzia∏ów klasowych i wprowadzenie korporacji; obiecywali radykalne obni˝enie bezrobocia, powszechne wprowadzenie oÊmiogodzinnego dnia pracy, podwy˝ki p∏ac, tworzenie
organizacji o charakterze sportowym i rekreacyjnym. Faszyzm pozyskiwa∏ zwolenników
w du˝ej mierze dzi´ki tym populistycznym has∏om (cz´Êciowo realizowanym).
B. Mussolini, Doktryna faszyzmu, 1932
(...) Faszyzm jest afirmacjà paƒstwa, uznajàc w nim prawdziwà rzeczywistoÊç jednostki. (...)
Dlatego dla faszysty wszystko mieÊci si´ w paƒstwie i poza paƒstwem nie istnieje nic ludzkiego
38
12. Faszyzm w∏oski
ani duchowego, ani tym bardziej nie posiada jakiejkolwiek wartoÊci. W takim poj´ciu faszyzm
jest totalitarny, a paƒstwo faszystowskie, jako synteza i zjednoczenie wszelkich wartoÊci, daje
sens w∏aÊciwy ca∏emu ˝yciu narodu, rozwija je i pot´guje. (...)
Nie naród tworzy paƒstwo (...). Wprost przeciwnie, paƒstwo stworzy∏o naród. (...)
Faszyzm (...) nie wierzy w mo˝liwoÊç ani te˝ w u˝ytecznoÊç wieczystego pokoju. Odrzuca
wi´c pacyfizm, który ukrywa zrzeczenie si´ walki i upodlenie – w obliczu ofiary. Jedynie wojna
wznosi do maksimum napi´cia wszystkie si∏y ludzkie i znaczy znamieniem szlachectwa narody,
które majà odwag´ stawiç jej czo∏o. (...)
Faszyzm w puch rozbija ca∏y zespó∏ ideologii demokratycznych i odrzuca je (...). Faszyzm
przeczy temu, ˝e liczba przez to tylko, ˝e jest liczbà, mog∏a kierowaç spo∏eczeƒstwami ludzkimi; przeczy, by liczba ta mog∏a rzàdziç poprzez periodyczne obrady; stwierdza nieusuwalnà
a p∏odnà i dobroczynnà nierównoÊç ludzi, którzy nie mogà si´ staç równymi przez tak mechaniczny i zewn´trzny fakt, jakim jest powszechne prawo do g∏osowania. Ustroje demokratyczne mo˝na zdefiniowaç jako takie, w których daje si´ od czasu do czasu ludowi z∏udzenie, ˝e
jest w∏adzà, gdy faktycznie prawdziwà w∏adz´ dzier˝à inne si∏y, niejednokrotnie nieodpowiedzialne i utajone. Demokracja jest ustrojem bez króla, lecz z wieloma królami, niekiedy bardziej ekskluzywnymi, tyranizujàcymi i rujnujàcymi ni˝ jeden król, chocia˝by by∏ nawet tyranem. (...)
Faszyzm mo˝e byç zdefiniowany (...) jako „demokracja zorganizowana, scentralizowana,
poddana sile autorytetu”. (...)
G∏ównà zasadà doktryny faszystowskiej jest poj´cie paƒstwa, jego istoty, jego zadaƒ, jego celów. Dla faszyzmu paƒstwo jest absolutem, wobec którego jednostki i grupy sà czymÊ wzgl´dnym. Jednostki i grupy dajà si´ „pomyÊleç” o tyle, o ile istniejà w paƒstwie. (...)
Dla faszyzmu dà˝enie do mocarstwowoÊci, to jest do ekspansji narodowej, jest objawem ˝ywotnoÊci; jego przeciwieƒstwo, czyli domatorstwo, jest oznakà upadku (...).
Cyt. za: A. Patek i Z. Zblewski, Polska i Êwiat w latach 1918–1993, Kraków 1998, s. 51–53.
Pytania i çwiczenia
1. Co jest, zdaniem Mussoliniego, najwy˝szym dobrem cz∏owieka?
2. Co Mussolini rozumie przez poj´cie „liczby”?
3. Jakie jest, zdaniem Mussoliniego, miejsce jednostki w paƒstwie?
4. Na podstawie informacji z podr´cznika i tekstu êród∏owego napisz krótkà definicj´ faszyzmu.
5. Jaki jest stosunek Mussoliniego do pacyfizmu? Z czego, twoim zdaniem, wynika taka
postawa?
6. Jakimi argumentami w∏oski dyktator podwa˝a∏ za∏o˝enia systemu demokratycznego?
7. Korzystajàc z tekstu êród∏owego, podr´cznika oraz wiadomoÊci odszukanych w Internecie, przeprowadê porównanie ideologii faszystowskiej i komunistycznej.
Literatura pomocnicza
S. Sierpowski, Faszyzm we W∏oszech 1919–1926, Wroc∏aw 1973.
R. De Felice, Interpretacje faszyzmu, Warszawa 1976.
Faszyzmy europejskie (1922–1945) w oczach wspó∏czesnych i historyków, pod red. J. W. Borejszy,
Warszawa 1979.
M. Zmierczak, Spory o istot´ faszyzmu. Dzieje i krytyka, Poznaƒ 1988.
39
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
13. Nazizm w Niemczech
Po kl´sce Niemiec w I wojnie Êwiatowej cz´Êç niemieckiego spo∏eczeƒstwa uzna∏a, ˝e
podpisanie po wojnie traktatu wersalskiego by∏o zdradà narodowà. Na fali niezadowolenia i kryzysu gospodarczego coraz wi´kszà popularnoÊcià cieszy∏a si´ populistyczna partia
Adolfa Hitlera Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP). Po nieudanym puczu monachijskim (1923) Hitler zosta∏ skazany na 5 lat wi´zienia, jednak dzi´ki por´czeniu przedstawicieli kapita∏u wielkoprzemys∏owego ju˝ po 9 miesiàcach opuÊci∏
twierdz´ w Landsbergu. Owocem pobytu Hitlera w wi´zieniu by∏a ksià˝ka uznawana za
wyk∏adni´ niemieckiej doktryny narodowosocjalistycznej – Mein Kampf (Moja walka),
przesycona nienawiÊcià do ˚ydów, Cyganów i innej ludnoÊci „niearyjskiej”. Teoria, ˝e
Niemcy nale˝à do „rasy panów” w konsekwencji doprowadzi∏a Hitlera do wniosku, ˝e pozosta∏e narody powinny byç Niemcom pos∏uszne, a niektóre wr´cz wyniszczone. Dopóki
by∏y to poglàdy wi´ênia zamkni´tego w twierdzy landsberskiej, niczym nie grozi∏y, jednak
po opuszczeniu wi´zienia Hitler pià∏ si´ szybko po szczeblach kariery politycznej.
W 1932 r. Hitler, korzystajàc z poparcia przemys∏owców niemieckich, obawiajàcych si´
wzrostu znaczenia komunistów i socjalistów, wzià∏ udzia∏ w wyborach prezydenckich. Co
prawda poniós∏ pora˝k´, ale zdoby∏ a˝ 40% g∏osów. Dzi´ki temu wkrótce uda∏o mu si´
objàç urzàd kanclerza (1933) i wprowadziç do rzàdu swoich towarzyszy z NSDAP. Po
Êmierci prezydenta Paula von Hindenburga w 1934 r. Hitler zosta∏ prezydentem, lecz zrezygnowa∏ z u˝ywania tego tytu∏u. Og∏osi∏ si´ führerem (wodzem). W ten sposób rasistowskie poglàdy Hitlera sta∏y si´ oficjalnà doktrynà Niemiec, którà wkrótce zacz´to wprowadzaç w ˝ycie.
Ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci z 15 wrzeÊnia 1935 r.
Sejm Rzeszy przepojony ÊwiadomoÊcià tego, ˝e czystoÊç krwi niemieckiej stanowi warunek
dalszego trwania ludu niemieckiego i o˝ywiony niez∏omnà wolà zabezpieczenia Niemieckiego
Narodu po wszystkie czasy – uchwali∏ jednomyÊlnie nast´pujàcà ustaw´, którà niniejszym og∏aszamy:
§ 1. Zawieranie ma∏˝eƒstw mi´dzy ˚ydami i niemieckimi poddanymi (...) jest zakazane. Ma∏˝eƒstwa zawarte wbrew temu zakazowi sà niewa˝ne tak˝e, gdy dla obejÊcia niniejszego zakazu zawarte zostanà za granicà (...).
§ 2. Pozama∏˝eƒskie stosunki mi´dzy ˚ydami a niemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo
pokrewnej sà zakazane.
§ 3. ˚ydom nie wolno zatrudniaç w gospodarstwie domowym kobiet, niemieckich poddanych
krwi niemieckiej albo pokrewnej w wieku poni˝ej 45 lat.
§ 4. Zakazuje si´ ˚ydom u˝ywania flag o barwach narodowych niemieckich. Mogà natomiast
u˝ywaç flag o barwach ˝ydowskich; egzekwowanie tego prawa chronione jest przez paƒstwo.
§ 5. (1) Kto naruszy zakaz zawarty w § 1, podlega karze wi´zienia.
(2) Kto naruszy zakaz zawarty w § 2, podlega karze aresztu lub wi´zienia.
(3) Kto narusza zakaz okreÊlony w § 3 (...), podlega karze aresztu do 1 roku i karze pieni´˝nej, wzgl´dnie jednej z tych kar.
Cyt. za: Wiek XX w êród∏ach, oprac. M. Sobaƒska-Bondaruk i S. B. Lenard, Warszawa 1998, s. 105.
40
13. Nazizm w Niemczech
Ustawa o obywatelstwie Rzeszy z 15 wrzeÊnia 1935 r.
§ 2 (1) Obywatelem Rzeszy jest jedynie niemiecki poddany krwi niemieckiej albo pokrewnej,
którego zachowanie Êwiadczy o ch´ci i zdolnoÊci do wiernego s∏u˝enia Narodowi Niemieckiemu i Rzeszy.
(2) Obywatelstwo Rzeszy nabywa si´ przez uzyskanie aktu nadania obywatelstwa.
(3) Jedynie obywatelowi Rzeszy przys∏ugujà pe∏ne prawa polityczne, okreÊlone ustawami.
Rozporzàdzenie wykonawcze do ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 14 listopada 1935 r.
Na podstawie § 3 Ustawy o obywatelstwie Rzeszy z dnia 15 wrzeÊnia 1935 r. zarzàdza si´, co
nast´puje:
§ 2 (1) Przepisy (...) odnoszà si´ tak˝e do niemieckich poddanych, ˝ydowskich mieszaƒców.
(2) Mieszaƒcem ˝ydowskim jest osoba posiadajàca wÊród swoich krewnych wst´pnych II
stopnia (dziadków) jednego lub dwóch przodków pochodzenia rasowego ˝ydowskiego
(...). Za przodka pochodzenia ˝ydowskiego uwa˝a si´ dziadka albo babk´ na podstawie
samej ich przynale˝noÊci do wyznaniowej gminy ˝ydowskiej. (...)
§ 4 (1) ˚yd nie mo˝e byç obywatelem Rzeszy. Nie przys∏ugujà mu prawa wyborcze; nie mo˝e
piastowaç urz´du publicznego.
(2) Urz´dnicy ˚ydzi przechodzà z dniem 31 grudnia 1935 r. w stan spoczynku.
§ 5 (1) ˚ydem jest osoba majàca wÊród krewnych wst´pnych II stopnia (dziadków) co najmniej
trzech przodków pochodzenia rasowego ˝ydowskiego.
(2) Za ˚yda uznaje si´ te˝ osob´ niemieckiego poddanego, mieszaƒca b´dàcego wnukiem
dwóch przodków pochodzenia ˝ydowskiego:
a) która w czasie wydania ustawy nale˝a∏a do wyznaniowej gminy ˝ydowskiej, wzgl´dnie póêniej zosta∏a do niej przyj´ta;
b) która w czasie wydania ustawy ˝y∏a w zwiàzku ma∏˝eƒskim z ˚ydem, albo póêniej taki zwiàzek ma∏˝eƒski zawar∏a;
c) która pochodzi z ma∏˝eƒstwa z osobà b´dàcà ˚ydem (...);
d) która zosta∏a pocz´ta w wyniku pozama∏˝eƒskiego stosunku z osobà b´dàcà ˚ydem
(...) i urodzi∏a si´ jako dziecko nieÊlubne po dniu 31 lipca 1936 r.
Berlin, dn. 14 listopada 1935
Podpisy:
Wódz i Kanclerz Rzeszy Adolf Hitler;
Minister Spraw Wewn´trznych Rzeszy Frick;
Zast´pca Wodza R. Hess, Minister Rzeszy bez teki.
Cyt. za: Wiek XX w êród∏ach, oprac. M. Sobaƒska-Bondaruk i S. B. Lenard, Warszawa 1998, s. 105–106.
Pytania i çwiczenia
1. Wpisz do tabeli ograniczenia zastosowane wobec ludnoÊci ˝ydowskiej na podstawie
ustaw norymberskich.
Ograniczenia polityczne
Ograniczenia gospodarcze
Ograniczenia spo∏eczne
41
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
2. Kogo ustawy norymberskie uznawa∏y za ˚yda?
3. Z jakich powodów naziÊci przeÊladowali ˚ydów?
4. Porównaj ustawy norymberskie z tak zwanym traktatem mniejszoÊciowym na∏o˝onym
na Polsk´ po I wojnie Êwiatowej (s. 10).
5. Napisz wypracowanie na temat: „Prawa cz∏owieka w nazistowskich Niemczech”.
Literatura pomocnicza
A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, Warszawa 2000.
L. Feuchtwanger, Poczekalnia, Warszawa 1954.
F. Ryszka, Paƒstwo stanu wyjàtkowego, Warszawa 1964.
14. Konstytucja kwietniowa
Kiedy Józef Pi∏sudski dokonywa∏ zamachu majowego, g∏osi∏, ˝e czyni to dla uzdrowienia polskiego systemu politycznego. Zdaniem Marsza∏ka Konstytucja marcowa oddawa∏a
zbyt wiele w∏adzy w r´ce ugrupowaƒ politycznych, które nie umia∏y znaleêç p∏aszczyzny
porozumienia i walczy∏y mi´dzy sobà o w∏adz´, gubiàc, zdaniem Pi∏sudskiego, cel zasadniczy, jakim by∏o dobro kraju. Po przewrocie majowym rozpocz´to przygotowania do
uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Projekt ten spotka∏ si´ jednak z doÊç silnym sprzeciwem opozycji, wi´c aby nie pogarszaç napi´tych ju˝ stosunków wewn´trznych, zwolennicy Pi∏sudskiego zdecydowali si´ na rozwiàzanie po∏owiczne – uchwalono nowelizacj´
konstytucji (1926). Ten akt prawny przeszed∏ do historii pod nazwà noweli sierpniowej.
Na jej mocy prezydent otrzyma∏ prawo wydawania rozporzàdzeƒ z mocà ustawy. Na
uchwalenie ca∏kowicie nowej konstytucji przysz∏o czekaç prawie 10 lat. Opozycja antysanacyjna by∏a tak niech´tna projektowi nowej ustawy zasadniczej, ˝e uchwalono jà z pomini´ciem przepisów przewidzianych w dotychczas obowiàzujàcej Konstytucji marcowej
– w chwili g∏osowania na sali obrad nie by∏o wymaganego quorum. Mimo to prezydent
podpisa∏ nowà konstytucj´ w miesiàc od jej uchwalenia – 23 kwietnia 1935 r.
Ustawa Konstytucyjna z 23 kwietnia 1935 r.
I. Rzeczpospolita Polska
(...)
Art. 2
(1) Na czele Paƒstwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialnoÊç wobec Boga i historii za losy Paƒstwa.
(3) Jego obowiàzkiem naczelnym jest troska o dobro Paƒstwa, gotowoÊç obronnà i stanowisko
wÊród narodów Êwiata.
(4) W jego osobie skupia si´ jednolita i niepodzielna w∏adza paƒstwowa.
Art. 3
(1) Organami Paƒstwa, pozostajàcymi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, sà:
Rzàd, Sejm, Senat, Si∏y Zbrojne, Sàdy, Kontrola Paƒstwowa.
(...)
42
14. Konstytucja kwietniowa
Art. 5
(1) TwórczoÊç jednostki jest dêwignià ˝ycia zbiorowego.
(2) Paƒstwo zapewnia obywatelom mo˝noÊç rozwoju ich wartoÊci osobistych oraz wolnoÊç sumienia, s∏owa i zrzeszeƒ.
(3) Granicà tych wolnoÊci jest dobro powszechne.
Art. 6
Obywatele winni sà Paƒstwu wiernoÊç oraz rzetelne spe∏nianie nak∏adanych przez nie obowiàzków.
(...)
Art. 10
(1) ˚adne dzia∏anie nie mo˝e stanàç w sprzecznoÊci z celami Paƒstwa, wyra˝onymi w jego prawach.
(2) W razie oporu Paƒstwo stosuje Êrodki przymusu.
II. Prezydent Rzeczypospolitej
Art. 11
Prezydent Rzeczypospolitej, jako czynnik nadrz´dny w Paƒstwie, harmonizuje dzia∏ania naczelnych organów paƒstwowych.
Art. 12
Prezydent Rzeczypospolitej:
a) mianuje wed∏ug swego uznania Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek mianuje Ministrów;
b) zwo∏uje i rozwiàzuje Sejm i Senat;
c) zarzàdza otwarcie, odroczenie i zamkni´cie sesji Sejmu i Senatu;
d) jest Zwierzchnikiem Si∏ Zbrojnych;
e) reprezentuje Paƒstwo na zewnàtrz, przyjmuje przedstawicieli paƒstw obcych i wysy∏a przedstawicieli Paƒstwa Polskiego;
f) stanowi o wojnie i pokoju;
g) zawiera i ratyfikuje umowy z innymi paƒstwami;
h) obsadza urz´dy paƒstwowe, Jemu zastrze˝one.
Art. 13
(1) Prezydent Rzeczypospolitej korzysta z uprawnieƒ osobistych stanowiàcych Jego prerogatywy.
(2) Do prerogatyw tych nale˝y:
a) wskazywanie jednego z kandydatów na Prezydenta Rzeczypospolitej i zarzàdzanie g∏osowania powszechnego;
b) wyznaczenie na czas wojny nast´pcy Prezydenta Rzeczypospolitej;
c) mianowanie i odwo∏ywanie Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sàdu Najwy˝szego i Prezesa Najwy˝szej Izby Kontroli;
d) mianowanie i zwalnianie Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Si∏ Zbrojnych;
e) powo∏ywanie s´dziów Trybuna∏u Stanu;
f) powo∏ywanie senatorów piastujàcych mandat z wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej;
g) mianowanie i zwalnianie Szefa i urz´dników Kancelarii Cywilnej;
h) rozwiàzywanie Sejmu i Senatu przed up∏ywem kadencji;
i) oddawanie cz∏onków Rzàdu pod sàd Trybuna∏u Stanu;
j) stosowanie prawa ∏aski.
43
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
Art. 14
(1) Akty urz´dowe Prezydenta Rzeczypospolitej wymagajà do swej wa˝noÊci podpisu Prezesa
Rady Ministrów i w∏aÊciwego Ministra.
(2) Akty urz´dowe, wyp∏ywajàce z prerogatyw Prezydenta Rzeczypospolitej, nie wymagajà
kontrasygnaty.
Art. 15
(1) Prezydent Rzeczypospolitej za swe akty urz´dowe nie jest odpowiedzialny.
(2) Za czyny, niezwiàzane ze sprawowaniem urz´du, Prezydent Rzeczypospolitej nie mo˝e byç
pociàgni´ty do odpowiedzialnoÊci w okresie urz´dowania.
Art. 16
(1) Wybór Prezydenta Rzeczypospolitej odbywa si´ w sposób nast´pujàcy:
(2) Kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej wybiera Zgromadzenie Elektorów.
(3) Ust´pujàcemu Prezydentowi Rzeczypospolitej s∏u˝y prawo wskazania innego kandydata.
(4) Je˝eli ust´pujàcy Prezydent Rzeczypospolitej z tego uprawnienia skorzysta, wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej dokonajà obywatele w g∏osowaniu powszechnym z pomi´dzy dwóch kandydatów: Zgromadzenia Elektorów i ust´pujàcego Prezydenta Rzeczypospolitej.
(5) Je˝eli ust´pujàcy Prezydent Rzeczypospolitej oÊwiadczy, ˝e nie zamierza skorzystaç z prawa
wskazania kandydata albo w ciàgu siedmiu dni od dokonanego przez Zgromadzenie Elektorów wyboru nie wska˝e innego kandydata i nie zarzàdzi g∏osowania powszechnego – kandydat Zgromadzenia Elektorów uznany b´dzie za obranego na Prezydenta Rzeczypospolitej.
Art. 17
(1) Zgromadzenie Elektorów sk∏ada si´ z Marsza∏ka Senatu, jako przewodniczàcego, Marsza∏ka
Sejmu, jako jego zast´pcy, z Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sàdu Najwy˝szego,
Generalnego Inspektora Si∏ Zbrojnych oraz 75 elektorów, wybranych z poÊród obywateli najgodniejszych w 2/3 przez Sejm i w 1/3 przez Senat.
(2) Mandaty elektorów wygasajà z mocy samego prawa w dniu obj´cia urz´du przez nowo obranego Prezydenta Rzeczypospolitej.
(...)
Art. 20
(1) Okres urz´dowania Prezydenta Rzeczypospolitej trwa lat siedem, liczàc od dnia obj´cia urz´du.
(...)
IV. Sejm
Art. 31
(1) Sejm sprawuje funkcje ustawodawcze i kontrol´ nad dzia∏alnoÊcià Rzàdu; nadto do Sejmu
nale˝y ustalanie bud˝etu i nak∏adanie ci´˝arów na obywateli.
(2) Kontrola nad dzia∏alnoÊcià Rzàdu wyra˝a si´ w prawie Sejmu:
a) ˝àdania ustàpienia Rzàdu lub Ministra;
b) pociàgania wespó∏ z Senatem Prezesa Rady Ministrów lub Ministra do odpowiedzialnoÊci
konstytucyjnej;
c) interpelowania Rzàdu;
d) zatwierdzania corocznie zamkni´ç rachunków paƒstwowych i udzielania Rzàdowi absolutorium;
e) udzia∏u w wykonywaniu kontroli nad d∏ugami Paƒstwa.
(3) Funkcje rzàdzenia Paƒstwem nie nale˝à do Sejmu.
44
14. Konstytucja kwietniowa
Art. 32
(1) Sejm sk∏ada si´ z pos∏ów, wybranych w g∏osowaniu powszechnym, tajnym, równym i bezpoÊrednim.
(2) Kadencja Sejmu trwa lat pi´ç, liczàc od dnia zwo∏ania.
Art. 33
(1) Prawo wybierania ma ka˝dy obywatel bez ró˝nicy p∏ci, który przed dniem zarzàdzenia wyborów ukoƒczy∏ lat 24 oraz korzysta w pe∏ni z praw cywilnych i obywatelskich.
(2) Prawo wybieralnoÊci ma ka˝dy obywatel, majàcy prawo wybierania, je˝eli ukoƒczy∏ lat 30.
(...)
Art. 36
(1) Prezydent Rzeczypospolitej wed∏ug swego uznania mo˝e w ka˝dym czasie zarzàdziç otwarcie sesji nadzwyczajnej Sejmu, a uczyni to w ciàgu dni trzydziestu na wniosek co najmniej
po∏owy ustawowej liczby pos∏ów.
(2) Podczas sesji nadzwyczajnej przedmiotem obrad Sejmu mogà byç wy∏àcznie sprawy, wymienione w zarzàdzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej albo we wniosku o otwarcie takiej sesji,
zg∏oszonym przez pos∏ów, oraz sprawy, których za∏atwienia na najbli˝szej sesji wymagajà
ustawy lub regulamin, albo które Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Prezesa Rady Ministrów lub Marsza∏ka Sejmu uzna za nag∏e.
Art. 37
Uchwa∏y Sejmu zapadajà zwyk∏à wi´kszoÊcià g∏osów przy obecnoÊci co najmniej 1/3 ustawowej liczby pos∏ów, je˝eli Konstytucja inaczej nie stanowi. (...)
V. Senat
Art. 46
(1) Senat, jako druga Izba Ustawodawcza, rozpatruje bud˝et i projekty ustaw, uchwalone przez
Sejm, oraz uczestniczy w wykonywaniu kontroli nad d∏ugami Paƒstwa.
(2) Nadto Senat na równi z Sejmem, choç bez prawa poczàtkowania, bierze udzia∏ w rozstrzyganiu nast´pujàcych spraw:
a) o wniosku ˝àdajàcym ustàpienia Rzàdu lub Ministra;
b) o ustawach zwróconych Izbom Ustawodawczym przez Prezydenta Rzeczypospolitej do
ponownego rozpatrzenia;
c) o zmianie Konstytucji;
d) o uchylaniu zarzàdzeƒ, wprowadzajàcych stan wyjàtkowy.
Art. 47
(1) Senat sk∏ada si´ z senatorów, powo∏anych w 1/3 przez Prezydenta Rzeczypospolitej, a w 2/3
w drodze wyborów.
(...)
VI. Ustawodawstwo
Art. 49
(1) Aktami ustawodawczymi sà:
a) ustawy,
b) dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej.
(2) ˚aden akt ustawodawczy nie mo˝e staç w sprzecznoÊci z Konstytucjà.
45
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
Art. 50
(1) Prawo inicjatywy ustawodawczej s∏u˝y Rzàdowi i Sejmowi.
(...)
Art. 53
(1) Ka˝dy projekt ustawy, przez Sejm uchwalony, b´dzie przekazany Senatowi do rozpatrzenia.
(2) Uchwa∏´ Senatu, odrzucajàcà projekt lub wprowadzajàcà w nim zmiany, uwa˝a si´ za przyj´tà, je˝eli Sejm nie odrzuci jej wi´kszoÊcià 3/5 g∏osów.
Art. 54
(1) Prezydent Rzeczypospolitej stwierdzi podpisem moc ustawy konstytucyjnie uchwalonej oraz
zarzàdzi jej og∏oszenie w Dzienniku Ustaw.
(2) Prezydent Rzeczypospolitej mo˝e w ciàgu trzydziestu dni od otrzymania projektu ustawy
zwróciç go Sejmowi z ˝àdaniem ponownego rozpatrzenia, które mo˝e nastàpiç nie wczeÊniej ni˝ na najbli˝szej sesji zwyczajnej.
(3) Je˝eli Izby Ustawodawcze wi´kszoÊcià ustawowej liczby pos∏ów i senatorów uchwalà ponownie projekt bez zmian, Prezydent Rzeczypospolitej, stwierdziwszy podpisem moc ustawy, zarzàdzi jej og∏oszenie.
Art. 55
(1) Ustawa mo˝e upowa˝niç Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania dekretów w czasie
i zakresie przez nià oznaczonym; upowa˝nieniem tym nie mo˝e byç obj´ta zmiana Konstytucji.
(2) Prezydent Rzeczypospolitej ma prawo w czasie, gdy Sejm jest rozwiàzany, wydawaç w razie koniecznoÊci paƒstwowej dekrety w zakresie ustawodawstwa paƒstwowego z wyjàtkiem:
a) zmiany Konstytucji,
b) ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu,
c) bud˝etu,
d) nak∏adania podatków i ustanawiania monopoli,
e) systemu monetarnego,
f) zaciàgania po˝yczek paƒstwowych,
g) zbywania i obcià˝ania nieruchomego majàtku paƒstwowego, oszacowanego na kwot´
ponad 100.000 z∏otych.
Art. 56
Dekrety dotyczàce organizacji Rzàdu, zwierzchnictwa Si∏ Zbrojnych oraz organizacji administracji rzàdowej mogà byç wydawane w ka˝dym czasie, a zmieniane lub uchylane tylko przez takie˝ dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej.
Art. 57
(1) Dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej majà moc ustawy i b´dà z powo∏aniem si´ na podstaw´
konstytucyjnà og∏aszane w Dzienniku Ustaw.
(...)
IX. Wymiar sprawiedliwoÊci
Art. 64
(1) Sàdy wymierzajà sprawiedliwoÊç w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.
(2) Przez wymiar sprawiedliwoÊci sàdy strzegà ∏adu prawnego w Paƒstwie i kszta∏tujà poczucie
prawne spo∏eczeƒstwa.
(3) S´dziowie sà w sprawowaniu swego urz´du s´dziowskiego niezawiÊli.
46
14. Konstytucja kwietniowa
(4) Orzeczenia sàdowe nie mogà byç zmieniane ani uchylane przez inne organa w∏adzy.
(5) Sàdy nie majà prawa badaç wa˝noÊci aktów ustawodawczych nale˝ycie og∏oszonych.
Art. 65
(1) S´dziów mianuje Prezydent Rzeczypospolitej, je˝eli ustawy inaczej nie stanowià.
(2) Organizacj´ sàdów tudzie˝ odr´bne stanowisko s´dziów, ich prawa i obowiàzki oraz uposa˝enie – okreÊlajà ustawy.
Art. 66
(1) S´dzia mo˝e byç z∏o˝ony z urz´du, zawieszony w urz´dowaniu, przeniesiony na inne miejsce
lub w stan spoczynku wbrew swojej woli jedynie mocà orzeczenia sàdowego i tylko w przypadkach ustawà przewidzianych.
(2) Zasada ta nie dotyczy przypadku, gdy przeniesienie s´dziego na inne miejsce urz´dowania
lub w stan spoczynku jest wywo∏ane zmianà w organizacji sàdów, postanowionà przez akt
ustawodawczy.
Art. 67
S´dzia nie mo˝e byç pociàgni´ty do odpowiedzialnoÊci karnej bez zezwolenia w∏aÊciwego sàdu dyscyplinarnego ani zatrzymany bez nakazu sàdu, chyba ˝e zosta∏ schwytany na goràcym
uczynku.
Art. 68
(1) ˚adna ustawa nie mo˝e zamykaç obywatelowi drogi sàdowej dla dochodzenia krzywdy lub
szkody.
(2) Por´cza si´ wolnoÊç osobistà, nietykalnoÊç mieszkania i tajemnic´ korespondencji.
(3) Ustawy okreÊlà warunki, w jakich mo˝e byç dokonana rewizja osobista lub domowa albo naruszona tajemnica korespondencji.
(4) Nikt nie mo˝e byç pozbawiony sàdu, któremu z prawa podlega, ani karany za czyn, nie zabroniony przez prawo przed jego pope∏nieniem, ani te˝ zatrzymany bez nakazu sàdu d∏u˝ej
ni˝ czterdzieÊci osiem godzin.
(5) Sàdy wyjàtkowe sà dopuszczalne tylko w przypadkach, przewidzianych w ustawie.
(6) Ustawy przeprowadzà zasad´, ˝e sprawy, w których kar´ orzek∏a w∏adza administracyjna,
b´dà na ˝àdanie strony przekazane na drog´ post´powania sàdowego.
Art. 69
(1) Prezydent Rzeczypospolitej w∏adny jest aktem ∏aski darowaç lub z∏agodziç skazanemu kar´,
wymierzonà orzeczeniem prawomocnym, tudzie˝ uchyliç skutki skazania.
Art. 70
(1) Powo∏uje si´:
a) Sàd Najwy˝szy do spraw sàdowych cywilnych i karnych,
b) Najwy˝szy Trybuna∏ Administracyjny do orzekania o legalnoÊci aktów administracyjnych,
oraz
c) Trybuna∏ Kompetencyjny do rozstrzygania sporów o w∏aÊciwoÊç mi´dzy sàdami a innymi
organami w∏adzy.
(2) Odr´bnà organizacj´ sàdów wojskowych, ich w∏aÊciwoÊç, tok post´powania oraz prawa
i obowiàzki cz∏onków tych sàdów okreÊlajà ustawy.
Art. 71
(1) Do orzekania w sprawach ministrów, senatorów i pos∏ów, pociàgni´tych do odpowiedzialnoÊci konstytucyjnej, powo∏uje si´ Trybuna∏ Stanu, z∏o˝ony z Pierwszego Prezesa Sàdu Najwy˝szego, jako przewodniczàcego, oraz szeÊciu s´dziów.
(...)
47
I. Mi´dzy I a II wojnà Êwiatowà
XIII. Zmiana konstytucji
Art. 80
(1) Zmiana konstytucji mo˝e byç dokonana z inicjatywy Prezydenta Rzeczypospolitej, Rzàdu lub
1/4 ustawowej liczby pos∏ów.
(2) Wniosek, postawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej, mo˝e byç g∏osowany tylko w ca∏oÊci i bez zmian lub ze zmianami, na które Rzàd imieniem Prezydenta Rzeczypospolitej wyrazi
zgod´.
(3) Ustawa zmieniajàca Konstytucj´ z inicjatywy Prezydenta Rzeczypospolitej, wymaga zgodnych uchwa∏ Sejmu i Senatu, powzi´tych zwyk∏à wi´kszoÊcià g∏osów; z inicjatywy zaÊ Rzàdu
lub Sejmu – zgodnych uchwa∏, powzi´tych wi´kszoÊcià ustawowej liczby pos∏ów i senatorów.
(4) Prezydent Rzeczypospolitej mo˝e w ciàgu trzydziestu dni od otrzymania projektu ustawy,
zmieniajàcego Konstytucj´, zwróciç go Sejmowi z ˝àdaniem ponownego rozpatrzenia, które
mo˝e nastàpiç nie wczeÊniej ni˝ na nast´pnej kadencji.
(5) Je˝eli Izby Ustawodawcze uchwalà ponownie projekt bez zmian, Prezydent Rzeczypospolitej,
stwierdziwszy podpisem moc ustawy, zarzàdzi jej og∏oszenie, chyba ˝e rozwià˝e Sejm i Senat. (...)
Cyt. za: Druga Rzeczpospolita. Wybór dokumentów, Warszawa 1988, s. 356–378.
Pytania i çwiczenia
1. Na podstawie tekstu Konstytucji kwietniowej uzupe∏nij poni˝szà tabel´, odpowiadajàc
na pytanie: Jakie warunki nale˝a∏o spe∏niç, aby posiadaç bierne i czynne prawo wyborcze do sejmu?
Czynne prawo wyborcze
Bierne prawo wyborcze
2. Wymieƒ uprawnienia prezydenta w Êwietle Konstytucji kwietniowej.
3. Napisz wypracowanie pod tytu∏em: „Procedura legislacyjna w Konstytucjach marcowej
i kwietniowej – porównanie”.
4. Przeanalizuj tekst êród∏owy i tekst Konstytucji marcowej, nast´pnie uzupe∏nij tabel´
ze s. 49.
48